Boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari

Yuklangan vaqt

2025-01-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

45,6 KB


Boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari Umumiy ma’lumot: O‘zbekiston ta’lim sohasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb belgilangandi va ta’lim tizimida ulkan islohotlar boshlab yuborildi. Ushbu yo‘nalishdagi ishlarning izchil amalga oshirilishini ,,Ta’lim to‘g‘risuda”gi Qonun va ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’minlab bermoqda. Boshlang‘ich ta’lim rivojiga alohida e’tibor qaratildi. Davlat ta’lim standartlari yaratildi. Umumiy ta’lim maktablarining moddiy texnik ba’zasi mustahkamlandi. Darsliklarning yangi avlodini yaratish sohasida juda samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Zamon talablari asosida darsliklarga qo‘yilayotgan talablar belgilandi va tender asosida eng yaxshi darsliklar tanlab olinmoqda. Darsliklarning amaliyotdagi natijalari monitoringi asosida, amaliyotchi o‘qituvchilar fikrlari tinimsiz o‘rganilib, darsliklarga tegishli o‘zgartishlar kiritilib borilmoqda. Bu esa ta’lim samaradorligini oshirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Boshlang‘ich sinfda ta’lim- tarbiya samaradorligiga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Buning birinchi sharti, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining yetarli tayyorgarlikka ega bo‘lishlari va kasb mas’uliyatining yuqori bo‘lishiga bog‘liq. Ular tinimsiz o‘z ustilarida ishlashlari va yangiliklarni hayotga joriy qila bilishlari zarur. O‘qituvchining mohirligi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim- tarbiya jarayoniga qo‘llay bilishi va bu sohada tinimsiz izlanishi ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya samaradorligining ikkinchi sharti, boshlang‘ich sinflarda tasviriy san’at, musiqa va jismoniy madaniyat, horojiy til darslaridan tashqari barcha o‘quv predmetlaridan bitta o‘qituvchining dars berishidir. Bu darslarni integratsiyalashga, o‘quvchilarni bilimlarni yaxlit egallashlariga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, endigina oiladan kelgan o‘quvchining maktabga adaptatsiya jarayoni oson kechadi. Bitta o‘qituvchiga oson o‘rganadi va erkin harakat qilishga, mustaqil fikrlarini bayon qilishiga imkoniyat tug‘iladi. Bolaning yosh xususiyati ham shuni Boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari Umumiy ma’lumot: O‘zbekiston ta’lim sohasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb belgilangandi va ta’lim tizimida ulkan islohotlar boshlab yuborildi. Ushbu yo‘nalishdagi ishlarning izchil amalga oshirilishini ,,Ta’lim to‘g‘risuda”gi Qonun va ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’minlab bermoqda. Boshlang‘ich ta’lim rivojiga alohida e’tibor qaratildi. Davlat ta’lim standartlari yaratildi. Umumiy ta’lim maktablarining moddiy texnik ba’zasi mustahkamlandi. Darsliklarning yangi avlodini yaratish sohasida juda samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Zamon talablari asosida darsliklarga qo‘yilayotgan talablar belgilandi va tender asosida eng yaxshi darsliklar tanlab olinmoqda. Darsliklarning amaliyotdagi natijalari monitoringi asosida, amaliyotchi o‘qituvchilar fikrlari tinimsiz o‘rganilib, darsliklarga tegishli o‘zgartishlar kiritilib borilmoqda. Bu esa ta’lim samaradorligini oshirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Boshlang‘ich sinfda ta’lim- tarbiya samaradorligiga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Buning birinchi sharti, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining yetarli tayyorgarlikka ega bo‘lishlari va kasb mas’uliyatining yuqori bo‘lishiga bog‘liq. Ular tinimsiz o‘z ustilarida ishlashlari va yangiliklarni hayotga joriy qila bilishlari zarur. O‘qituvchining mohirligi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim- tarbiya jarayoniga qo‘llay bilishi va bu sohada tinimsiz izlanishi ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya samaradorligining ikkinchi sharti, boshlang‘ich sinflarda tasviriy san’at, musiqa va jismoniy madaniyat, horojiy til darslaridan tashqari barcha o‘quv predmetlaridan bitta o‘qituvchining dars berishidir. Bu darslarni integratsiyalashga, o‘quvchilarni bilimlarni yaxlit egallashlariga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, endigina oiladan kelgan o‘quvchining maktabga adaptatsiya jarayoni oson kechadi. Bitta o‘qituvchiga oson o‘rganadi va erkin harakat qilishga, mustaqil fikrlarini bayon qilishiga imkoniyat tug‘iladi. Bolaning yosh xususiyati ham shuni talab qiladi. Shuning bilan birga tabiatshunoslik fanlarini o‘qish, ona tili, matematika, mehnat fanlari bilan integratsiyalab o‘qitish imkoniyatlari mavjud. Bunday o‘qitishda bilimlar o‘quvchilar tomonidan yaxlit o‘rganiladi, tizimlilik va izchillikka asoslangan o‘qitishning samarasi ancha yaxshi bo‘ladi deb o‘ylayman. Bu dovrda o‘qituvchining innovatsion faoliyati katta ahamiyatga ega .O‘qituvchilar ta’limni tashkil etishla pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanishlari, darslarni integrallashtirish imkoniyatlarini izlashlari muhim. Boshlang‘ich sinfda ta’lim-tarbiya jarayoni (samaradorlikni ta’minlashning uchinchi sharti) o‘quvchilarda yuksak ma’naviyatni tarbiyalashga qaratilishi lozim. O‘quvchilarda Vatanga e’tiqod, unga muhabbat, tabiatga, mehnatga, insonlarga, o‘z- o‘ziga munosabat boshlang‘ich sinflarda tarbiyalanishi zarur. Vatan uning hayoti uchun qanday ahamiyatga egaligi, vatanda ular uchun yaratilgan imkoniyatlar, ular vatanning ertangi kuni uchun mas’uliyatli ekanliklarini anglashga o‘rgatish, vatandagi milliy qadriyatlar, urf-odatlarni hurmat qilish va asrashga o‘rgatish - bularning hammasi vatanga e’tiqodni tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu esa ta’lim jarayoniga ham hurmat bilan qarashga, bilimlarni qunt bilan o‘rganishga mas’uliyatni tarbiyalaydi. Boshlang‘ich ta’limdan boshlab iqtidorli o‘quvchilar bilan alohida dastur asosida ishlash ham eng muhim muammolardan biridir. Chunki, jamiyatimizning kelajagi ana shu iqtidorli yoshlarga bog‘liq. Ularni boshlang‘ich sinfdan boshlab alohida o‘qitish, ular iqtidorini rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bunday o‘quvchilarga e’tibor qaratilmasa ular uchun ta’lim jarayoni zerikarli bo‘ladi va asta-sekin unga qiziqish pasayadi. Yuqoridagilardan xulosa chiqarib boshlang‘ich ta’limning kelajakdagi taraqqiyotini ta’minlash uchun quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 1. Yuksak ma’naviyatli insonni tarbiyalash uchun xizmat qiladigan ta’lim mazmunini yaratish. 1. O‘quvchilarning intellektual imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish yo‘llari va usullarini yaratish ustida ishlash. 2. O‘quvchilarning mustaqil, erkin, ijodiy fikrlashi uchun imkoniyat yaratish maqsadida pedagogik va innovatsion texnologiyalardan keng foydalanish va shunday dars loyihalari ustida ishlash. talab qiladi. Shuning bilan birga tabiatshunoslik fanlarini o‘qish, ona tili, matematika, mehnat fanlari bilan integratsiyalab o‘qitish imkoniyatlari mavjud. Bunday o‘qitishda bilimlar o‘quvchilar tomonidan yaxlit o‘rganiladi, tizimlilik va izchillikka asoslangan o‘qitishning samarasi ancha yaxshi bo‘ladi deb o‘ylayman. Bu dovrda o‘qituvchining innovatsion faoliyati katta ahamiyatga ega .O‘qituvchilar ta’limni tashkil etishla pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanishlari, darslarni integrallashtirish imkoniyatlarini izlashlari muhim. Boshlang‘ich sinfda ta’lim-tarbiya jarayoni (samaradorlikni ta’minlashning uchinchi sharti) o‘quvchilarda yuksak ma’naviyatni tarbiyalashga qaratilishi lozim. O‘quvchilarda Vatanga e’tiqod, unga muhabbat, tabiatga, mehnatga, insonlarga, o‘z- o‘ziga munosabat boshlang‘ich sinflarda tarbiyalanishi zarur. Vatan uning hayoti uchun qanday ahamiyatga egaligi, vatanda ular uchun yaratilgan imkoniyatlar, ular vatanning ertangi kuni uchun mas’uliyatli ekanliklarini anglashga o‘rgatish, vatandagi milliy qadriyatlar, urf-odatlarni hurmat qilish va asrashga o‘rgatish - bularning hammasi vatanga e’tiqodni tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu esa ta’lim jarayoniga ham hurmat bilan qarashga, bilimlarni qunt bilan o‘rganishga mas’uliyatni tarbiyalaydi. Boshlang‘ich ta’limdan boshlab iqtidorli o‘quvchilar bilan alohida dastur asosida ishlash ham eng muhim muammolardan biridir. Chunki, jamiyatimizning kelajagi ana shu iqtidorli yoshlarga bog‘liq. Ularni boshlang‘ich sinfdan boshlab alohida o‘qitish, ular iqtidorini rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bunday o‘quvchilarga e’tibor qaratilmasa ular uchun ta’lim jarayoni zerikarli bo‘ladi va asta-sekin unga qiziqish pasayadi. Yuqoridagilardan xulosa chiqarib boshlang‘ich ta’limning kelajakdagi taraqqiyotini ta’minlash uchun quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 1. Yuksak ma’naviyatli insonni tarbiyalash uchun xizmat qiladigan ta’lim mazmunini yaratish. 1. O‘quvchilarning intellektual imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish yo‘llari va usullarini yaratish ustida ishlash. 2. O‘quvchilarning mustaqil, erkin, ijodiy fikrlashi uchun imkoniyat yaratish maqsadida pedagogik va innovatsion texnologiyalardan keng foydalanish va shunday dars loyihalari ustida ishlash. 3. O‘quvchilarni ko‘proq amaliy faoliyatga tayyorlash, egallagan bilimlarini amaliyotga tadbiq qila olishlariga erishish, kasblarga yo‘naltirish. 4. O‘quv rejasi va dasturlarga o‘zgartishlar kiritish: dasturlar izchil va bilimlarni tizimli egallashga imkoniyat berishi lozim. Ba’zi o‘quv predmetlari mazmunini takomillashtirish ustida ishlash. 5. Iqtidorli bolalarni o‘qitishga alohida e’tibor qaratish, imkoni bo‘lsa iqtidorli bolalar maktabini tashkil etish va unda o‘qitiladigan bolalarga qo‘yiladigan talablarning aniq tizimini ishlab chiqish. Bunday maktablarda beriladigan ta’lim mazmunini belgilash. Iqtidorlilar maktabiga qabulning haqiqiy va real bo‘lishini ta’minlash. 6. Dunyo mamlakatlarining boshlang‘ich ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganish va ulardan milliy mentalitetimizni hisobga olgan holda foydalanish. 7. Ilg‘or o‘qituvchilarning tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tizimini yaratish. 8. Ta’lim muassalarida ijodiy muhit yaratish, har qanday tashabbuskorlik va ijodiy ishlarni qo‘llab quvvatlash. O‘qituvchilarning yangiliklar ustida ishlash, yaratuvchanlik faoliyatlarini qo‘llab - quvvatlash. 9. Boshlang‘ich ta’limning nazariy va amaliy muammolarini ishlab chiqishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlariga e’tibor qaratish zarur. Bu sohada ilmiy ish olib borayotgan tadqiqotchilar bugungi kunda boshlang‘ich ta’limdagi muammolar yechimini izlashlari muhim. Bugungi kunda o‘quvchilarda yuksak ma’naviyatni tarbiyalash muammolari, boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, innovatsion texnologiyalardan foydalanish, o‘quvchilarni mustaqil, ijodiy va erkin fikrlashga o‘rgatish, o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, tabiatni asrab - avaylashga o‘rgatish, mehnatga, insonlarga va o‘z-o‘ziga munosabat kabi muammolarda tadqiqotlar olib borish boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich ta’lim sohasidagi ilmiy ishlarning natijalarini amaliyotga joriy etish tizimini tashkil etish ham bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. Boshlang‘ich ta’limda ilmiy-ilmiy-metodik ishlarni tashkil etish o‘quv meyoriy hujjatlarga tayaniladi. 3. O‘quvchilarni ko‘proq amaliy faoliyatga tayyorlash, egallagan bilimlarini amaliyotga tadbiq qila olishlariga erishish, kasblarga yo‘naltirish. 4. O‘quv rejasi va dasturlarga o‘zgartishlar kiritish: dasturlar izchil va bilimlarni tizimli egallashga imkoniyat berishi lozim. Ba’zi o‘quv predmetlari mazmunini takomillashtirish ustida ishlash. 5. Iqtidorli bolalarni o‘qitishga alohida e’tibor qaratish, imkoni bo‘lsa iqtidorli bolalar maktabini tashkil etish va unda o‘qitiladigan bolalarga qo‘yiladigan talablarning aniq tizimini ishlab chiqish. Bunday maktablarda beriladigan ta’lim mazmunini belgilash. Iqtidorlilar maktabiga qabulning haqiqiy va real bo‘lishini ta’minlash. 6. Dunyo mamlakatlarining boshlang‘ich ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganish va ulardan milliy mentalitetimizni hisobga olgan holda foydalanish. 7. Ilg‘or o‘qituvchilarning tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tizimini yaratish. 8. Ta’lim muassalarida ijodiy muhit yaratish, har qanday tashabbuskorlik va ijodiy ishlarni qo‘llab quvvatlash. O‘qituvchilarning yangiliklar ustida ishlash, yaratuvchanlik faoliyatlarini qo‘llab - quvvatlash. 9. Boshlang‘ich ta’limning nazariy va amaliy muammolarini ishlab chiqishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlariga e’tibor qaratish zarur. Bu sohada ilmiy ish olib borayotgan tadqiqotchilar bugungi kunda boshlang‘ich ta’limdagi muammolar yechimini izlashlari muhim. Bugungi kunda o‘quvchilarda yuksak ma’naviyatni tarbiyalash muammolari, boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, innovatsion texnologiyalardan foydalanish, o‘quvchilarni mustaqil, ijodiy va erkin fikrlashga o‘rgatish, o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, tabiatni asrab - avaylashga o‘rgatish, mehnatga, insonlarga va o‘z-o‘ziga munosabat kabi muammolarda tadqiqotlar olib borish boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich ta’lim sohasidagi ilmiy ishlarning natijalarini amaliyotga joriy etish tizimini tashkil etish ham bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. Boshlang‘ich ta’limda ilmiy-ilmiy-metodik ishlarni tashkil etish o‘quv meyoriy hujjatlarga tayaniladi. Har bir mutaxassislik fani o‘qituvchisi o‘quv meyoriy hujjatlarni bilishi va ular asosida o‘ziga tegishli fan bo‘yicha o‘quv meyoriy hujjatlar tayyorlasi lozim. Boshlang‘ich ta’limga tegishli o‘quv meyoriy hujjatlar: Davlat ta’lim standarti. Namunaviy o‘quv dasturi. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan va ijro etish uchun yuborilgan boshqa qaror, ko‘rsatma va boshqa uslubiy materiallar. Darslik va qo‘llanmalar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ularga asoslangan holda o‘zining ishchi dasturini tuzib chiqadi. Ishchi dasturi asosida dars ishlanmasi, o‘quvchilar bilimini nazorat qilish uchun nazorat savollarini tuzadi. Oraliq, yakuniy nazorat savollarini tuzadi, test savollari ishlab chiqadi. Talabalar bilimini tekshirishdagi qator afzalliklari hisobga olinib keyingi paytda testlardan keng foydalanilmoqda. Testlarni tuzishda o‘qituvchilar quyidagilarga ahamiyat berishi lozim: 1.Ko‘zlangan maqsadga ko‘ra savolni aniq qo‘yish kerak. 2. Testda faqat bitta javob to‘g‘ri bo‘lishi kerak. 3.Javoblarning bir-biriga o‘xshash bo‘lgani va haqiqatga yaqin bo‘lgani ma’qul. 4.Testda iloji boricha inkor qiluvchi fe’l va boshqalardan foydalanmaslikka harakat qilish zarur.(masalan, yuqoridagi ko‘rsatmalardan nima imkon bermaydi? va h.) 5.”Yuqoridagi ko‘rsatilganlarning hammasi, yoki har biri” kabi ta’riflarni iloji boricha ishlatmaslik kerak. 6.Bir necha komponentlar (aytaylik,A va S)ni mujassamlashtirgan javoblarni iloji boricha kam ishlatish, ishlatganda test kimlar uchun tuzilayotganiga ahamiyat berish zarur. 7.To‘g‘ri javob hammasi bir joyda(A,B yoki C) bo‘lishi mumkin emas. 8. Savollar va javoblar grammatik jihatdan o‘zaro mos va muvofiq bo‘lishi kerak. Sharqdagi uyg‘onish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati bilan Har bir mutaxassislik fani o‘qituvchisi o‘quv meyoriy hujjatlarni bilishi va ular asosida o‘ziga tegishli fan bo‘yicha o‘quv meyoriy hujjatlar tayyorlasi lozim. Boshlang‘ich ta’limga tegishli o‘quv meyoriy hujjatlar: Davlat ta’lim standarti. Namunaviy o‘quv dasturi. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan va ijro etish uchun yuborilgan boshqa qaror, ko‘rsatma va boshqa uslubiy materiallar. Darslik va qo‘llanmalar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ularga asoslangan holda o‘zining ishchi dasturini tuzib chiqadi. Ishchi dasturi asosida dars ishlanmasi, o‘quvchilar bilimini nazorat qilish uchun nazorat savollarini tuzadi. Oraliq, yakuniy nazorat savollarini tuzadi, test savollari ishlab chiqadi. Talabalar bilimini tekshirishdagi qator afzalliklari hisobga olinib keyingi paytda testlardan keng foydalanilmoqda. Testlarni tuzishda o‘qituvchilar quyidagilarga ahamiyat berishi lozim: 1.Ko‘zlangan maqsadga ko‘ra savolni aniq qo‘yish kerak. 2. Testda faqat bitta javob to‘g‘ri bo‘lishi kerak. 3.Javoblarning bir-biriga o‘xshash bo‘lgani va haqiqatga yaqin bo‘lgani ma’qul. 4.Testda iloji boricha inkor qiluvchi fe’l va boshqalardan foydalanmaslikka harakat qilish zarur.(masalan, yuqoridagi ko‘rsatmalardan nima imkon bermaydi? va h.) 5.”Yuqoridagi ko‘rsatilganlarning hammasi, yoki har biri” kabi ta’riflarni iloji boricha ishlatmaslik kerak. 6.Bir necha komponentlar (aytaylik,A va S)ni mujassamlashtirgan javoblarni iloji boricha kam ishlatish, ishlatganda test kimlar uchun tuzilayotganiga ahamiyat berish zarur. 7.To‘g‘ri javob hammasi bir joyda(A,B yoki C) bo‘lishi mumkin emas. 8. Savollar va javoblar grammatik jihatdan o‘zaro mos va muvofiq bo‘lishi kerak. Sharqdagi uyg‘onish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati bilan birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha synkretismos -birlashish, yaxlitlik, qo‘shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al- Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo‘ldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq mutafakkirlari o‘z asarlarida ta’lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va shakllari asosida ta’lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta’lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shug‘ullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Ta’limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o‘rgatish san’ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo‘llanilmoqda. Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta’limning ilmiyligi, ongliligi, ko‘rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlari anglanadi. XVII asrda pedagogika amaliy tabiatshunoslik sifatida biologiya qonuniyatlariga bo‘ysunishi e’tirof etilgan. Pedagogikani tubdan to‘la qayta qurishni chex olimi Y.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalga oshirdilar. Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga ko‘ra guruhlaganlar: 1.Ijtimoiy-tarixiy. 2.Tabiiy-tarixiy. 3.Psixologik. Keyinchalik bir guruh ilg‘or pedagoglar umumiy tamoyillar bilan qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan, Y.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga ko‘ra guruhlangan quyidagi qoidalar tizimini ilgari surdi: birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha synkretismos -birlashish, yaxlitlik, qo‘shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al- Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo‘ldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq mutafakkirlari o‘z asarlarida ta’lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va shakllari asosida ta’lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta’lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shug‘ullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Ta’limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o‘rgatish san’ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo‘llanilmoqda. Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta’limning ilmiyligi, ongliligi, ko‘rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlari anglanadi. XVII asrda pedagogika amaliy tabiatshunoslik sifatida biologiya qonuniyatlariga bo‘ysunishi e’tirof etilgan. Pedagogikani tubdan to‘la qayta qurishni chex olimi Y.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalga oshirdilar. Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga ko‘ra guruhlaganlar: 1.Ijtimoiy-tarixiy. 2.Tabiiy-tarixiy. 3.Psixologik. Keyinchalik bir guruh ilg‘or pedagoglar umumiy tamoyillar bilan qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan, Y.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga ko‘ra guruhlangan quyidagi qoidalar tizimini ilgari surdi: 1.,,Ta’lim va oson o‘qishning asosiy qoidalari” (,,Buyuk didaktika” - XVII bob); 2.,,Tabiiy o‘qish va ta’limning asosiy qoidalari”; 3.,,Fanlarga o‘qitish san’atining to‘qqiz qoidasi” (XX bob) va boshqalar. Disterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta bo‘lib, ular muayyan loyihalarga taalluqli ekanligiga ko‘ra guruhlarga ajratadi (birinchi guruh - o‘qituvchiga nisbatan, ikkinchisi -dars tashkil etilayotgan fanga nisbatan, uchinchisi -o‘quvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). Shu bilan birga Disterveg mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi. Ta’lim tamoillari. Ta`lim o`qituvchining faoliyati va o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni o`zlashtirilishi, tegishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonuni va yo`l-yo`riqlarni o`z ichiga oladi. Ta`lim tamoillari o`qitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy qonuniyatlaridir. Qonuniyat bu barqarorlik, zaruriyat, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ta`lim tamoillari deb - umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi, o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi. O`qitish prinsiplari ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi. Ta`limning ilmiylik tamoillari. Maktablarda ta`limning ilmiy bo’lishi, prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri taraqqiyoti haqidagi qonun va qoidalarni dialektik materialistik asosda egallab olishlarini, atrofini o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi predmet, narsa, hodisa va voqeyalarning bir-biriga bog`liqligi, hamisha harakatda va rivojlanishda ekanligini ilmiy asoslarini anglab olishlarini, fakt va hodisalarni mustaqil tahlil qilish va xulosalar chiqarish, shunindek, ularga o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarning turmushda bilish ko`nikma va malakalarni hosil qilish talabalarning o`z ichiga oladi. Ta’limning ilmiy bo`lishi prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning hozirgi fan va texnika taraqqiyot darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan 1.,,Ta’lim va oson o‘qishning asosiy qoidalari” (,,Buyuk didaktika” - XVII bob); 2.,,Tabiiy o‘qish va ta’limning asosiy qoidalari”; 3.,,Fanlarga o‘qitish san’atining to‘qqiz qoidasi” (XX bob) va boshqalar. Disterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta bo‘lib, ular muayyan loyihalarga taalluqli ekanligiga ko‘ra guruhlarga ajratadi (birinchi guruh - o‘qituvchiga nisbatan, ikkinchisi -dars tashkil etilayotgan fanga nisbatan, uchinchisi -o‘quvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). Shu bilan birga Disterveg mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi. Ta’lim tamoillari. Ta`lim o`qituvchining faoliyati va o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni o`zlashtirilishi, tegishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonuni va yo`l-yo`riqlarni o`z ichiga oladi. Ta`lim tamoillari o`qitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy qonuniyatlaridir. Qonuniyat bu barqarorlik, zaruriyat, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ta`lim tamoillari deb - umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi, o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi. O`qitish prinsiplari ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi. Ta`limning ilmiylik tamoillari. Maktablarda ta`limning ilmiy bo’lishi, prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri taraqqiyoti haqidagi qonun va qoidalarni dialektik materialistik asosda egallab olishlarini, atrofini o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi predmet, narsa, hodisa va voqeyalarning bir-biriga bog`liqligi, hamisha harakatda va rivojlanishda ekanligini ilmiy asoslarini anglab olishlarini, fakt va hodisalarni mustaqil tahlil qilish va xulosalar chiqarish, shunindek, ularga o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarning turmushda bilish ko`nikma va malakalarni hosil qilish talabalarning o`z ichiga oladi. Ta’limning ilmiy bo`lishi prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning hozirgi fan va texnika taraqqiyot darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan qurollashtirishni hamda maktab ta`limi davomida yoshlarni ilmiy bilimlar bilan tanishtirib borishni ta`minlashga qaratilgan. Didaktikaning ilmiylik prinsipi maktab ta`limining mazmunigagina aloqador bo`lib qolmay, o`qitish meto`dlariga ham aloqadordir. U maktab ta`limi jarayonida fan-texnika yutuqlaridan foydala olishga qaratilgan o`qitish meto`dlarini ham takomillashtirishni talab qiladi. Shuningdek, o`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, saviyasi va yosh xususiyatlariga mos keladigan eng sodda shakldagi ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni ham talab qiladi. Ayniqsa o`quvchilarni, atrofni, narsa, voqea va hodisalarni mustaqil suratda kuzatish, eksperiment o`tkazish, dastlabki ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni talab qiladi. Didaktikaning ilmiylik prinsipi o`quvchilar ilmiy materialistik dunyoqarashlarni shakllantirishga, atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqni o`rganish, bilishga bo`lgan qiziqishlarni o`stirish, shuningdek ularning mustaqil ravishda o`z ma’lumotlarini oshirishga mustaqil ilmiy ishlar olib borishga bo`lgan moyilliklarini rivojlantirish ham zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar hosil qilishga olib keladi. Bularning hammasi o`quvchilarning ijodiy faolliklarini oshiradi. Ta`lim va tarbiyaning birligi. Ta`lim jarayonida o`quvchini tarbiyalash, jamiyatda o`z o`rnini topishga yo`naltirish, ularga barkamol shaxs hislatlarini singdirish asosiy o`rinni tutmog`i lozim. Buning uchun: - o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali o`quvchilarda ilmiy materialistik asosda dunyoqarash tarkib toptirish; - shu jarayonda o`quvchilarga muayyan ma`naviy sifat, umuminsoniy ahloq meyorlarini singdirish; - o`quvchilarning aqliy kamoloti va qobiliyatlarini yanada rivojlantirib borish nazarda tutiladi. Ta`lim-tarbiyaning birligini taminlash, ta`lim jarayonini to`g`ri tashkil etish va xilma-xil o`qitish meto`dlaridan unumli foydalana olishga ko`p jihatdan bog`liqdir. Ta`lim bilan tarbiyaning birligini ta`minlamoq uchun ayniqsa: - bayon qilinayotgan o`quv materiallarining mazmuni ham ilmiy, ham g`oyaviy jihatda to`g`ri yo`nalishga ega bo`lishi; - o`qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyatini ochib berish; qurollashtirishni hamda maktab ta`limi davomida yoshlarni ilmiy bilimlar bilan tanishtirib borishni ta`minlashga qaratilgan. Didaktikaning ilmiylik prinsipi maktab ta`limining mazmunigagina aloqador bo`lib qolmay, o`qitish meto`dlariga ham aloqadordir. U maktab ta`limi jarayonida fan-texnika yutuqlaridan foydala olishga qaratilgan o`qitish meto`dlarini ham takomillashtirishni talab qiladi. Shuningdek, o`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, saviyasi va yosh xususiyatlariga mos keladigan eng sodda shakldagi ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni ham talab qiladi. Ayniqsa o`quvchilarni, atrofni, narsa, voqea va hodisalarni mustaqil suratda kuzatish, eksperiment o`tkazish, dastlabki ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni talab qiladi. Didaktikaning ilmiylik prinsipi o`quvchilar ilmiy materialistik dunyoqarashlarni shakllantirishga, atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqni o`rganish, bilishga bo`lgan qiziqishlarni o`stirish, shuningdek ularning mustaqil ravishda o`z ma’lumotlarini oshirishga mustaqil ilmiy ishlar olib borishga bo`lgan moyilliklarini rivojlantirish ham zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar hosil qilishga olib keladi. Bularning hammasi o`quvchilarning ijodiy faolliklarini oshiradi. Ta`lim va tarbiyaning birligi. Ta`lim jarayonida o`quvchini tarbiyalash, jamiyatda o`z o`rnini topishga yo`naltirish, ularga barkamol shaxs hislatlarini singdirish asosiy o`rinni tutmog`i lozim. Buning uchun: - o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali o`quvchilarda ilmiy materialistik asosda dunyoqarash tarkib toptirish; - shu jarayonda o`quvchilarga muayyan ma`naviy sifat, umuminsoniy ahloq meyorlarini singdirish; - o`quvchilarning aqliy kamoloti va qobiliyatlarini yanada rivojlantirib borish nazarda tutiladi. Ta`lim-tarbiyaning birligini taminlash, ta`lim jarayonini to`g`ri tashkil etish va xilma-xil o`qitish meto`dlaridan unumli foydalana olishga ko`p jihatdan bog`liqdir. Ta`lim bilan tarbiyaning birligini ta`minlamoq uchun ayniqsa: - bayon qilinayotgan o`quv materiallarining mazmuni ham ilmiy, ham g`oyaviy jihatda to`g`ri yo`nalishga ega bo`lishi; - o`qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyatini ochib berish; - bayon ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o`zlashtirish hamda turmushda ularga amal qilinishi; - ta`lim jarayoni o`quvchilarning qiziqishini orttirish, faollik va tashabuskorliklarni oshirishga qaratilgan bo`lishi; - ta`lim jarayonida o`quvchilarning saramjonlik, uyushqoqlik, intizomlilik va javobgarlikni sezish, jamoatchilik hamda o`zaro yordam hislarini tarbiyalashga alohida ahamiyat bermog`i lozim. Ta`limda nazariyaning amaliyot bilan birligi. Ta`lim nazariyasining amaliyot bilan birligi prinsipi eng asosiy va yetakchi prinsipdir. Nazariyaning amaliyot bilan birligi masalasi faqat didaktik prinsipgina bo`lmay qolmay, balki o`quv tarbiya ishlarining hamma tomonini o`z ichiga oladi. Maktab ta`limi tizimida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi dastavval o`quv predmetlarning mazmuni va harakteriga bog`liq holda o`qish jarayonida amalga oshiriladi. Ilmiy bilimlar puxta egallash, uning bir-biriga mustahkam va uzviy bog`liq bo`lgan ikki tomonini: Ta`lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi izchillik bilan amalga oshirilishi oqibatidagina o`quvchilar o`quv materiallarining tub mohiyatini, tabiat va jamiyat taraqqiyot qonunlarini ilmiy asosda atroflicha to`g`ri tushinib va kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar bilan qurollanadilar. Ta`limning muntazamlilik va izchillik. Maktab ta`lim-tarbiya jarayonining hamma sohasida muntazamlilik va izchillik prinsipi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Maktab o`quv predmetlarining muntazamliligi ustida gap borar ekan, uni fan va fanni o`rganish tizimidan farq qilish lozim. Fan va uning o`rganish tizimi o`ziga xos qirrali, chuqur va murakkab hodisalarni o`z ichiga oladi. Uni o`quv fanlari va predmetlariga o`rganish tizimiga tadbiq etib bo`1maydi, bu mumkin emas. Shunday bo`lishiga qaramay bu ikki tizim o`rtasida umumiylik, birlik va muayyan ichki bog`lanishlar mavjuddir. Shunga ko`ra, maktab o`quv predmetlarini muntazam bayon qilish bir qator didaktik qoidalarga amal qiladi, ya’ni bir tomondan umumtalim maktablarda o`qitilayotgan fanlar ma`lum fan tizimi bilan o`zaro mustahkam, ilmiy va mantiqiy bog`lanishlarga ega bo`lishi nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, izchil muntazam o`qitilayotgan fanlar orqali o`quvchilarning bilish - bayon ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o`zlashtirish hamda turmushda ularga amal qilinishi; - ta`lim jarayoni o`quvchilarning qiziqishini orttirish, faollik va tashabuskorliklarni oshirishga qaratilgan bo`lishi; - ta`lim jarayonida o`quvchilarning saramjonlik, uyushqoqlik, intizomlilik va javobgarlikni sezish, jamoatchilik hamda o`zaro yordam hislarini tarbiyalashga alohida ahamiyat bermog`i lozim. Ta`limda nazariyaning amaliyot bilan birligi. Ta`lim nazariyasining amaliyot bilan birligi prinsipi eng asosiy va yetakchi prinsipdir. Nazariyaning amaliyot bilan birligi masalasi faqat didaktik prinsipgina bo`lmay qolmay, balki o`quv tarbiya ishlarining hamma tomonini o`z ichiga oladi. Maktab ta`limi tizimida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi dastavval o`quv predmetlarning mazmuni va harakteriga bog`liq holda o`qish jarayonida amalga oshiriladi. Ilmiy bilimlar puxta egallash, uning bir-biriga mustahkam va uzviy bog`liq bo`lgan ikki tomonini: Ta`lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi izchillik bilan amalga oshirilishi oqibatidagina o`quvchilar o`quv materiallarining tub mohiyatini, tabiat va jamiyat taraqqiyot qonunlarini ilmiy asosda atroflicha to`g`ri tushinib va kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar bilan qurollanadilar. Ta`limning muntazamlilik va izchillik. Maktab ta`lim-tarbiya jarayonining hamma sohasida muntazamlilik va izchillik prinsipi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Maktab o`quv predmetlarining muntazamliligi ustida gap borar ekan, uni fan va fanni o`rganish tizimidan farq qilish lozim. Fan va uning o`rganish tizimi o`ziga xos qirrali, chuqur va murakkab hodisalarni o`z ichiga oladi. Uni o`quv fanlari va predmetlariga o`rganish tizimiga tadbiq etib bo`1maydi, bu mumkin emas. Shunday bo`lishiga qaramay bu ikki tizim o`rtasida umumiylik, birlik va muayyan ichki bog`lanishlar mavjuddir. Shunga ko`ra, maktab o`quv predmetlarini muntazam bayon qilish bir qator didaktik qoidalarga amal qiladi, ya’ni bir tomondan umumtalim maktablarda o`qitilayotgan fanlar ma`lum fan tizimi bilan o`zaro mustahkam, ilmiy va mantiqiy bog`lanishlarga ega bo`lishi nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, izchil muntazam o`qitilayotgan fanlar orqali o`quvchilarning bilish qobiliyati, o`zlashtirish darajasi va ularning ijodiy kuchlarini rivojlantirib borish nazarda tutiladi. Buning uchun maktab ta`limi jarayoni muntazamlilik prinsipining quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim. Ya`ni o`qitilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan yangi materialning o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilimlari, ko`nikma va malakalari bilan izchil va uzviy bog`lanishi, shu bilan bir vaqtda o`qitilayotgan fan yoki o`quv materiallarini o`zlashtirish orqali kelajakda yangi fan yoki yangi bilimlarni o`zlashtirishga, shuningdek navbatdagi ta`lim bosqichiga o`tish uchun zamin yaratilishi nazarda tutmog`i lozim. O`qituvchi kundalik o`quv materiallarini bayon qilishda muntazamlilik prinsipiga muvofiq dars o`tadi. Bunda: - yangidan bayon qilinayotgan o`quv materiallarining oldindan o`zlashtirilgan materiallar bilan izchil bog`lanishini ta`minlash va shu orqali o`quvchilarda hosil qilingan tasavvur va tushunchalarni hamda chuqurlashtirish; - bayon qilinayotgan o`quv materiallarining hajmiga muvofiq sur’atda qisimlarga bo`lish, undagi yetakchi va bosh masalalarni ajratish qisimlardan kelib chiqadigan umumiy tushunchalarni aniq va ravshan qilib o`qitish; - yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o`quvchilarni mustaqil mantiqiy fikr qilishga da`vat etish, shuningdek ijodiy urinishlarni tarbiyalash kabilar nazarda tutilmog`i lozim. Shu bilan birga ta`limning muntazamlilik prinsipi bayon qilinayotgan o`quv materiallarini mustahkamlash va ilgari o`tilgan materiallarini to`ldirishga hizmat qilishi; o`quvchilarning o`zlashtirgan bilim va hosil qilgan ko`nikma va malakalarni hisobga olib borishni ham o`z ichiga oladi. Ta`limning muntazamliligi uning izchilligi bilan bog`liqdir. Izchillikka asoslangan ta`limning harakterli belgisi shundaki, u o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilish, ularning o`zaro bog`lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi bilimlarni hosil qilish jarayonida oldin o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalar yana ham chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni ta`minlashga qaratilgandir. Ta`limda onglilik va faollik. Ta`limda onglilik o`quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda anglab, chuqur o`zlashtirib olishlarini taqozo qiladi. qobiliyati, o`zlashtirish darajasi va ularning ijodiy kuchlarini rivojlantirib borish nazarda tutiladi. Buning uchun maktab ta`limi jarayoni muntazamlilik prinsipining quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim. Ya`ni o`qitilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan yangi materialning o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilimlari, ko`nikma va malakalari bilan izchil va uzviy bog`lanishi, shu bilan bir vaqtda o`qitilayotgan fan yoki o`quv materiallarini o`zlashtirish orqali kelajakda yangi fan yoki yangi bilimlarni o`zlashtirishga, shuningdek navbatdagi ta`lim bosqichiga o`tish uchun zamin yaratilishi nazarda tutmog`i lozim. O`qituvchi kundalik o`quv materiallarini bayon qilishda muntazamlilik prinsipiga muvofiq dars o`tadi. Bunda: - yangidan bayon qilinayotgan o`quv materiallarining oldindan o`zlashtirilgan materiallar bilan izchil bog`lanishini ta`minlash va shu orqali o`quvchilarda hosil qilingan tasavvur va tushunchalarni hamda chuqurlashtirish; - bayon qilinayotgan o`quv materiallarining hajmiga muvofiq sur’atda qisimlarga bo`lish, undagi yetakchi va bosh masalalarni ajratish qisimlardan kelib chiqadigan umumiy tushunchalarni aniq va ravshan qilib o`qitish; - yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o`quvchilarni mustaqil mantiqiy fikr qilishga da`vat etish, shuningdek ijodiy urinishlarni tarbiyalash kabilar nazarda tutilmog`i lozim. Shu bilan birga ta`limning muntazamlilik prinsipi bayon qilinayotgan o`quv materiallarini mustahkamlash va ilgari o`tilgan materiallarini to`ldirishga hizmat qilishi; o`quvchilarning o`zlashtirgan bilim va hosil qilgan ko`nikma va malakalarni hisobga olib borishni ham o`z ichiga oladi. Ta`limning muntazamliligi uning izchilligi bilan bog`liqdir. Izchillikka asoslangan ta`limning harakterli belgisi shundaki, u o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilish, ularning o`zaro bog`lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi bilimlarni hosil qilish jarayonida oldin o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalar yana ham chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni ta`minlashga qaratilgandir. Ta`limda onglilik va faollik. Ta`limda onglilik o`quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda anglab, chuqur o`zlashtirib olishlarini taqozo qiladi. O`quvchilarning ta`lim jarayonida onglilik bevosita ularning aqliy faoliyatlari bilan fikr qilish faoliyati bilan chambarchas bog`liqdir. Odatda o`quvchilarning ongliligi bayon qilinayotgan o`quv materiallarini yoki tevarak atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi narsa, hodisa, voqealarini fikr qilish operatsiyasi-taqqoslash, analiz qilish, abstraksiya va umumlashtirish natijasida ilmiy bilimlarning qonun-qoidalari hayotiyligiga ishonch bilan qarashlarida, shuningdek nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llay olishlarida ko`rinadi. Bayon qilinayotgan o`quv materiallarining ongli o`zlashtirlgani o`quvchilarning fikr qilish faoliyatlariga ta`sir qilishi kuzatish natijasida ro`yobga chiqadi va ayni bir vaqtda bu jarayon o`quvchilarning ilmiy bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlash o`zlashtirishlarga ongli, mustaqil, faol munosabatda bo`lishlarini ta’minlaydi. Ta’limni ongli o`zlashtirishda, bir tomondan, o`quvchilarning mustaqil va faol fikr qilishlari nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, aynan shu jarayon davomida o`quvchilarning mustaqil va faollik bilan mantiqiy fikr qilish faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borish nazarda tutiladi. Bu prinsip o`quvchilarning bilish faoliyatida va dars berishda asos qilib olingan qoida sifatida uchta muhim jihatni: - o`quvchilar tomonidan o`quv materiallarini ongli ravishda tushinilishi, o`quv mashg`ulotlariga ongli munosabatda bo`lishni, bilish faoliyatining shakllanishini o`z ichiga oladi. O`quvchilar o`quv materialini faqat faol bilish faoliyati jarayonidagina tushunishi, o`quv mashg`ulotlariga ongli munosabatda bo`lishini, bilish faoliyatining darajasi turlicha bo`lishi mumkin. Eng yuksak daraja. O`quvchi qiziqishi va o`qish istagi borligi uchun mustaqil ravishda mehnat qiladi. Uning darsdagi faolligi, mehnatsevarligi, bilimga tashnaligi oqibatida yuz beradi. Bu o`rinda o`qituvchining ro`li o`quvchiga o`z o`qish vaqtini to`g`ri tashkil etishga yordam berishidan, unga aqliy faoliyatining ratsional usullarni o`rgatishdan iboratdir. Yuksak daraja. O`quvchilar materialni faollik bilan, lekin o`qituvchining rahbarligi ostida o`rganadilar. O`qituvchi ularga qiyinchiliklarni yengishga, qat`iyatli , irodali bo`lishga yordamlashgan holda ular faoliyatini yo`naltirib boradi. O`quvchilarning ta`lim jarayonida onglilik bevosita ularning aqliy faoliyatlari bilan fikr qilish faoliyati bilan chambarchas bog`liqdir. Odatda o`quvchilarning ongliligi bayon qilinayotgan o`quv materiallarini yoki tevarak atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi narsa, hodisa, voqealarini fikr qilish operatsiyasi-taqqoslash, analiz qilish, abstraksiya va umumlashtirish natijasida ilmiy bilimlarning qonun-qoidalari hayotiyligiga ishonch bilan qarashlarida, shuningdek nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llay olishlarida ko`rinadi. Bayon qilinayotgan o`quv materiallarining ongli o`zlashtirlgani o`quvchilarning fikr qilish faoliyatlariga ta`sir qilishi kuzatish natijasida ro`yobga chiqadi va ayni bir vaqtda bu jarayon o`quvchilarning ilmiy bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlash o`zlashtirishlarga ongli, mustaqil, faol munosabatda bo`lishlarini ta’minlaydi. Ta’limni ongli o`zlashtirishda, bir tomondan, o`quvchilarning mustaqil va faol fikr qilishlari nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, aynan shu jarayon davomida o`quvchilarning mustaqil va faollik bilan mantiqiy fikr qilish faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borish nazarda tutiladi. Bu prinsip o`quvchilarning bilish faoliyatida va dars berishda asos qilib olingan qoida sifatida uchta muhim jihatni: - o`quvchilar tomonidan o`quv materiallarini ongli ravishda tushinilishi, o`quv mashg`ulotlariga ongli munosabatda bo`lishni, bilish faoliyatining shakllanishini o`z ichiga oladi. O`quvchilar o`quv materialini faqat faol bilish faoliyati jarayonidagina tushunishi, o`quv mashg`ulotlariga ongli munosabatda bo`lishini, bilish faoliyatining darajasi turlicha bo`lishi mumkin. Eng yuksak daraja. O`quvchi qiziqishi va o`qish istagi borligi uchun mustaqil ravishda mehnat qiladi. Uning darsdagi faolligi, mehnatsevarligi, bilimga tashnaligi oqibatida yuz beradi. Bu o`rinda o`qituvchining ro`li o`quvchiga o`z o`qish vaqtini to`g`ri tashkil etishga yordam berishidan, unga aqliy faoliyatining ratsional usullarni o`rgatishdan iboratdir. Yuksak daraja. O`quvchilar materialni faollik bilan, lekin o`qituvchining rahbarligi ostida o`rganadilar. O`qituvchi ularga qiyinchiliklarni yengishga, qat`iyatli , irodali bo`lishga yordamlashgan holda ular faoliyatini yo`naltirib boradi. O`rtacha daraja. O`quvchilar mazmunni o`zlashtirib olishga intiladilar, ammo turli sabablarga ko`ra, ya`ni yaterli ish qobiliyatiga ega bo`lmagani, o`qish sababablarini yuksak bo`lmagani, asab sistamasini ojizligi va shu kabi sabablarga ko`ra alaxsiydilar, diqqat-e’tiborsiz bo`lib qoladilar. Bunday sharoitlarda o`qituvchi o`quvchining alaxsish sabablarini yaxshi tushinib yetishi va profilatka tarzida ta`sir o`tkazish vositalarini oldindan rejalashtirib qo`yishi kerak. Past daraja. O`quvchilarning diqqat-e`tibori boshqa narsalarga ham ko`chib qoladi. Ular o`qituvchining izohlariga, kitobga, amaliy mashg`ulotlarga, mustaqil ishlashga uzoq vaqtga qadar diqqatini qarata olmaydilar. Lekin o`quvchilar o’quv vazifasini anglaydilar va ularni yechish lozimligini tushinadilar. Odatda bunday o`quvchilar uchun maxsus ishlab chiqilgan qo`shimcha mashg`ulotlar tashkil etishni talab qiladi. Eng past daraja. O`quv vazifasi o’quvchi faoliyatini belgilamaydi. U materiallarni zarurat bo`lganligi uchun o`zlashtiradi, ichki g`ayrat va omil tufayli emas, balki o`qituvchi, ota-onalar, katta yoshdagilar majbur qilgani uchun o`qiydi. O`quvchilarning faolligi o`quv jarayonida aloqasi yo`q faoliyati turlariga yo`nalgan bo`ladi. Odatda bunday o`quvchilar yomon o`qishadi, ular individual yondashuvni talab qilishadi. O`quv jarayonida uddaburonlik bilan rahbarlik qilish orqali maktab o`quvchilarining bilish faolligini yuksak darajada olib chiqish vositalarini topsa bo`ladi. Ta`limning ko`rsatmaliligi. Ta`limning ko`rsatmali bo`lishi prinsipi o`quv materiallarini o`quvchilar konkret obrazlar orqali bevosita idrok qilishlarini ta`minlaydi. Kuzatilayotgan ob`ektning harakteri yoki o`quv materialining hususiyatiga qarab idrok qilish quyidagicha bo`lishi mumkin: - hayotdagi narsa, hodisa va voqealarni yoki o`quv materiallarini to`g`ridan- to`g`ri kuzatish orqali, bevosita idrok qilish yo`li bilan; - ilgaridan sezilgan, idrok qilingan narsalar va o`quv materiallarining obrazlarini qaytadan esga tushirish, tasavvur qilish yo`li bilan; - narsa, hodisa va voqealar yoki o`quv materiallarini tasviri ifodalangan ko`rsatma materiallarini namoyish qilish yo`li bilan idrok qilish mumkin. Ta`lim jarayonida ko`rsatmali materiallarni qaysi yo`l bilan idrok qilishdan qat`iy nazar, to`g`ri tashkil qilingan ko`rsatmalilik prinsipi ta`limning yetakchi O`rtacha daraja. O`quvchilar mazmunni o`zlashtirib olishga intiladilar, ammo turli sabablarga ko`ra, ya`ni yaterli ish qobiliyatiga ega bo`lmagani, o`qish sababablarini yuksak bo`lmagani, asab sistamasini ojizligi va shu kabi sabablarga ko`ra alaxsiydilar, diqqat-e’tiborsiz bo`lib qoladilar. Bunday sharoitlarda o`qituvchi o`quvchining alaxsish sabablarini yaxshi tushinib yetishi va profilatka tarzida ta`sir o`tkazish vositalarini oldindan rejalashtirib qo`yishi kerak. Past daraja. O`quvchilarning diqqat-e`tibori boshqa narsalarga ham ko`chib qoladi. Ular o`qituvchining izohlariga, kitobga, amaliy mashg`ulotlarga, mustaqil ishlashga uzoq vaqtga qadar diqqatini qarata olmaydilar. Lekin o`quvchilar o’quv vazifasini anglaydilar va ularni yechish lozimligini tushinadilar. Odatda bunday o`quvchilar uchun maxsus ishlab chiqilgan qo`shimcha mashg`ulotlar tashkil etishni talab qiladi. Eng past daraja. O`quv vazifasi o’quvchi faoliyatini belgilamaydi. U materiallarni zarurat bo`lganligi uchun o`zlashtiradi, ichki g`ayrat va omil tufayli emas, balki o`qituvchi, ota-onalar, katta yoshdagilar majbur qilgani uchun o`qiydi. O`quvchilarning faolligi o`quv jarayonida aloqasi yo`q faoliyati turlariga yo`nalgan bo`ladi. Odatda bunday o`quvchilar yomon o`qishadi, ular individual yondashuvni talab qilishadi. O`quv jarayonida uddaburonlik bilan rahbarlik qilish orqali maktab o`quvchilarining bilish faolligini yuksak darajada olib chiqish vositalarini topsa bo`ladi. Ta`limning ko`rsatmaliligi. Ta`limning ko`rsatmali bo`lishi prinsipi o`quv materiallarini o`quvchilar konkret obrazlar orqali bevosita idrok qilishlarini ta`minlaydi. Kuzatilayotgan ob`ektning harakteri yoki o`quv materialining hususiyatiga qarab idrok qilish quyidagicha bo`lishi mumkin: - hayotdagi narsa, hodisa va voqealarni yoki o`quv materiallarini to`g`ridan- to`g`ri kuzatish orqali, bevosita idrok qilish yo`li bilan; - ilgaridan sezilgan, idrok qilingan narsalar va o`quv materiallarining obrazlarini qaytadan esga tushirish, tasavvur qilish yo`li bilan; - narsa, hodisa va voqealar yoki o`quv materiallarini tasviri ifodalangan ko`rsatma materiallarini namoyish qilish yo`li bilan idrok qilish mumkin. Ta`lim jarayonida ko`rsatmali materiallarni qaysi yo`l bilan idrok qilishdan qat`iy nazar, to`g`ri tashkil qilingan ko`rsatmalilik prinsipi ta`limning yetakchi qonun-qoidalar va talablarni amalga oshirishda juda muhim didaktik masalalarni o`z ichiga oladi, ayniqsa: - bayon qilinayotgan mavzuni harakteriga mos keladigan ko`rsatmali materiallardan unumli va to`g`ri foydalanish o`quvchilarni o`tilayotgan materiallarni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi. Dars qiziqarli o`tadi, sinf o`quvchilarining faolligi oshadi. - ta`limda qo`llanilayotgan ko`rsatmali qurollar o`quvchilarning qanchalik yaqqol va konkret, obrazli idrok qilinishini ta`minlasa va kuzatayotgan ob`ektga mumkin qadar sezgi organlari safarbar qilinsa, o`quv materiallari shunchalik tez, qulay va oson o`zlashtiriladi, uzoq vaqt esda saqlab qolish hamda qayta esga tushirish mumkin bo`ladi. Oqibatda o`quv materiallarining puxta o`zlashtirilishi ta`minlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. .Melanie Nind, Aliia urtin, Kathy Hall. Researh Methods for Pedagogy. UK, Bloomsbury Publishing 2016. 2. Choriyev A., Xodjayev B., Saliyeva Z., Choriyev I. Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi (darslik). - Toshkent.: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. 3. Choriyev A., Choriyev 1. Pedagogikaning fanlararo bogliklik metodologiyasi (o‘quv kullanma). - Toshkent.: Fan, 2011. 4. Choriyev A., Choriyev I. Pedagogika tarixi metodologiyasi (o‘quv kullanma).. - Toshkent.: Fan, 2010. qonun-qoidalar va talablarni amalga oshirishda juda muhim didaktik masalalarni o`z ichiga oladi, ayniqsa: - bayon qilinayotgan mavzuni harakteriga mos keladigan ko`rsatmali materiallardan unumli va to`g`ri foydalanish o`quvchilarni o`tilayotgan materiallarni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi. Dars qiziqarli o`tadi, sinf o`quvchilarining faolligi oshadi. - ta`limda qo`llanilayotgan ko`rsatmali qurollar o`quvchilarning qanchalik yaqqol va konkret, obrazli idrok qilinishini ta`minlasa va kuzatayotgan ob`ektga mumkin qadar sezgi organlari safarbar qilinsa, o`quv materiallari shunchalik tez, qulay va oson o`zlashtiriladi, uzoq vaqt esda saqlab qolish hamda qayta esga tushirish mumkin bo`ladi. Oqibatda o`quv materiallarining puxta o`zlashtirilishi ta`minlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. .Melanie Nind, Aliia urtin, Kathy Hall. Researh Methods for Pedagogy. UK, Bloomsbury Publishing 2016. 2. Choriyev A., Xodjayev B., Saliyeva Z., Choriyev I. Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi (darslik). - Toshkent.: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. 3. Choriyev A., Choriyev 1. Pedagogikaning fanlararo bogliklik metodologiyasi (o‘quv kullanma). - Toshkent.: Fan, 2011. 4. Choriyev A., Choriyev I. Pedagogika tarixi metodologiyasi (o‘quv kullanma).. - Toshkent.: Fan, 2010.