BOSHLANG‘ICH TA’LIM MAZMUNI. DAVLAT TA’LIM
STANDARTLARI. O‘QUV REJALARI VA VOSITALARI.
REJA:
1.Ta’lim mazmuni tushunchasi.
2.Ta’llim mazmunini loyihalash tamoyillari va mezonlari.
3. Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar.
4. Baholash tizimi. Darslik.
5.O‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma, darsliklarning multimediali ilovalari.
Tayanch tushunchalar: ta’lim mazmuni, kompetentsiya, Davlat ta’lim standarti,
o’quv reja, o’quv dasturi, malaka talablari, o’quv-metodik majmua.
Ta’lim mazmuni tushunchasi. Ta’lim mazmuni deganda o’quvchilarning egallashi
lozim bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalarning aniq belgilangan hajmi
va ko’lami tushiniladi.
Ta’lim mazmuni takomillashib borish tavsifiga ega bo’lib, uni aniqlovchi asosiy
omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
1)
jamiyatda fan, texnika va madaniyatning rivojlanganlik darajasi;
2)
jamiyat tomonidan qo’yiladigan ijtimoiy buyurtma;
3)
ta’limninq maqsad va vazifalari;
4)
innovatsion rivojlanish darajasi;
5)
axborotlarning hajmi va ko’lami;
6)
o’quvchilarning yosh xususiyatlari.
Zamonaviy sharoitda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo’yiladigan
talablarni tubdan o’zgartirishni talab etmoqda va ana shu asosdan kelib chiqqan holda
ta’lim mazmunini modernizatsiyalashni davrning o’zi pedagoglarning oldiga muhim
vazifa qilib qo’ymoqda. Hozirgi vaqtgacha ta’lim mazmunini loyihalash tizimli-
faoliyatli yondashuvga asoslangan bo’lsa, umumiy o’rta ta’lim maktablarining
maqsadini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish tarzidan o’z-
o’zini rivojlantirishga qaratilgan kompetensiyalarni kompetentli-faoliyatli yondashuvga
asoslanishdan kelib chiqqan holda belgilash talab etilmoqda. Chunki umumiy o’rta
ta’lim maktablarida tashkil etilayotgan o’quv-tarbiya jarayonining mohiyati
o’quvchilarning ehtiyojlari va qobiliyatlarini rivojlantirish emas, balki o’quv fanlari
bo’yicha asosan bilimlarni axborot-verbal tarzda yetkazish, ko’nikma va malakalarni
shakllantirishdan iborat bo’lib qolmoqda.
Bunday reproduktiv tarzda o’zlashtirilgan ma’lumotlar o’quvchining amaliy faoliyat
tajribasini rivojlantirishga yetarlicha imkon bermaydi. Oqibatda o’quvchilarda juda ko’p
axborotlarning behuda jamg’arilayotganligi, ta’limning samarasi past bo’lishi va uning
real voqelikka mos kelmasligi kabi tafovutlar ko’zga tashlanmoqda. Aniqrog’i, o’quvchi
real hayotdan uzoqlashib qolgandek, uning oldiga faqat ilgaridan to’plangan
axborotlarnigina o’zlashtirish maqsadi qo’yilgandek tuyuladi. Ta’limning maqsadini
bunday tarzda belgilash o’quvchining faolligini cheklab qo’yadi, oqibatda uning ham
shaxsiy, ham ijtimoiy jihatdan anglangan ma’nosi yo’qoladi.
Bunday muammoli vaziyatdan chiqishning yagona yo’li umumiy o’rta ta’limda
yangicha, ya’ni kompetent yondashuvni joriy etishdir. Albatta, umumiy o’rta ta’lim
tizimiga kompetent yondashuvni joriy etish, eng avvalo, uni ilmiy jihatdan har
tomonlama chuqur o’rganishni taqozo etadi. Garchi umumiy o’rta ta’lim uchun
kompetent yondashuvni fenomen sifatida talqin etish mumkin bo’lsada, u pedagogika
fanida chuqur anglab yetilganligi va o’z o’rniga ega ekanligini alohida ta’kidlab o’tish
lozim. Ayniqsa, so’nggi vaqtlarda ta’limga doir muammolarni tahlil etishda
«kompetensiya», «kompetentlik», «tayanch kompetensiyalar» kabi atamalardan keng
foydanilmoqda. Pedagogik hamjamiyatda kompetensiya va kompetentlik, ulardan qaysi
biri tanyach (universal) hisoblanishi, ularni shakllantirish va baholash usullarini aniqlash
jarayoni jadallik bilan bormoqda, mazkur tushunchalarni aniqlashtirish bo’yicha qizg’in
munozaralar davom etmoqda.Kompetent yondashuv o’quvchidan alohida-alohida bilim
va ko’nikmalarni o’zlashtirishni emas, balki ularni yaxlitlikda egallashni talab etadi.
Mazkur talab bilan bog’liqlikda o’z navbatida o’qitish metodlarini tanlash tizimi ham
o’zgarishga uchraydi. O’qitish metodlarini tanlash va amaliyotda qo’llash o’z navbatida
ta’lim jarayonida qo’yiladigan talablarga muvofiq keladigan kompetensiya va
funktsiyalarni takomillashtirishni talab etadi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, kompetent yondashuv umumiy o’rta ta’limni
modernizatsiyalash nuqtai nazaridan yangi pedagogik voqelik hisoblanadi. Mazkur
yondashuv doirasida amaliy faoliyat tajribasi, kompetensiya va kompetentlikni didaktik
birliklar sifatida ko’rib chiqish hamda ta’limning an’anaviy uch elementi (triada) –
«Bilim – Ko’nikma – Malaka»ni oltita birlik (sikstet) – «Bilim – Ko’nikma – Malaka –
Amaliy faoliyat tajribasi – Kompetensiya – Kompetentlik» tarzida tahlil etilishi talab
etiladi.
Umumiy o’rta ta’limda kompetent yondashuvni tatbiq etish haqida gap ketganda,
kasbiy ta’limdan farqli ravishda «umumta’limiy kompetensiya» tushunchasini ta’lim
amaliyotiga tatbiq etish maqsadga muvofiqdir. Chunki umumta’lim maktabi o’quvchisi
hali ma’lum bir kompetensiyani o’zida to’liq aks ettira olmasa ham, uning ayrim
komponentlarini amalga oshirishga qodirdir. Umumta’limiy kompetensiya shaxsiy va
ijtimoiy ahamiyatli produktiv faoliyatni amalga oshirish zarur bo’lgan real voqelikning
aniq belgilangan ob’yektlariga munosabatini taqozo etuvchi o’quvchining semantik
(ma’no-mazmun) yo’nalganligi, bilim, ko’nikma va malakalari hamda faoliyat tajribalari
majmuida aks etuvchi ta’limiy tayyorgarlikka qo’yiladigan talabdir.
O’quvchi uchun kompetensiya – bu uning kelajak obrazi, o’zlashtirish uchun aniq
mo’ljal
(orientir).
Biroq
maktab
ta’limi
davrida
o’quvchida
«yuksak»
kompetensiyalarning ayrim elementlari shakllanadi, nafaqat u kelgusi faoliyatga
tayyorgarlik, balki hozirgi bosqichda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv uchun mazkur
kompetensiyalarni umumta’limiy nuqtai nazardan o’zlashtiradi.
Umumta’limiy kompetensiyalar maktabda o’qitiladigan fanlarni o’zlashtirishga
yo’naltirilgan faoliyatning tarkibiy qismi sifatida qaralishi hamda uning maqsadini to’liq
ro’yobga chiqarishni ta’minlay olishini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Yana shuni
alohida ta’kidlab o’tish joizki, maktab ta’limi davrida o’quvchi eng asosiy – fuqarolik
kompetensiyasini o’zlashtiradi va ta’limning keyingi bosqichlarida ham mazkur
kompetensiyaning yetakchilik roli saqlanib qolishi zarur.
Ta’llim mazmunini loyihalash tamoyillari va mezonlari.Ta’lim mazmunini
loyihalash quyidagi umumiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi:
Ta’lim mazmunining barcha elementlarining jamiyat, fan, madaniyat va shaxs
rivojlanishi talablariga mos bo’lishi tamoyili. Bu tamoyil ta’lim mazmuniga an’anaviy
bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar bilan birga jamiyatning rivojlanganligi, ilmiy
bilim, madaniy hayot darajasi va shaxsning rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiruvchi
fanlarni kiritishni talab etadi.
Ta’lim mazmunining tashkiliy-jarayon bilan aloqadorlik tamoyili. Bu tamoyil
ta’lim mazmunini tanlashda bir tomonlama yondashishni rad etadi. U aniq bir o’quv
jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq tashkiliy shart-sharoitni hisobga olishni ko’zda
tutadi. Bu umumiy o’rta ta’lim mazmunini loyihalashtirish jarayonida taqdim etish va
o’zlashtirish tamoyillari, texnologiyasi, darajasi va u bilan bog’liq xatti-harakatlarni
hisobga olish kerakligini anglatadi.
Ta’lim mazmunining yaxlit strukturaga aloqadorlik tamoyili. Bu tamoyil ta’lim
tizimining turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o’quv fani, o’quv materiali,
pedagogik faoliyat, o’quvchi shaxsi kabi komponentlarining o’zaro mosligini ko’zda
tutadi.
Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili. Bu tamoyil birinchi
navbatda o’quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va amaliy
o’zlashtirishlari uchun shart-sharoitlar yaratish bilan bog’liqdir. Buning uchun
insonparvar g’oyalar umumiy ta’lim mazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o’z
navbatida ijtimoiy-gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarning o’zaro bog’liqligi va o’zaro
munosabatlari tamoyilining o’zgartirilishini talab etadi, uning asosini shaxsga
yo’nalganlik tashkil etishi zarur.
Ta’lim
mazmunini
fundamentallashtirish
tamoyili
ta’limni
insonparvarlashtirishdagi to’siqlarni yo’qotishga imkon beradi. U ijtimoiy-gumanitar va
tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o’rnatish va fanlararo aloqalarni
o’quvchilarning idrok etishi va amaliy faoliyat metodologiyasining mohiyatini anglab
yetishlariga tayanishni talab etadi.
Ta’lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili. Mazkur tamoyil ta’lim mazmunini
o’sib boruvchi yo’nalishda rejalashtirishdan iborat bo’lishini anglatadi, bunda birinchi
navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi.
Ta’limning mazmuni muntazamligi tamoyili. Ushbu tamoyil o’rganilayotgan bilimlar va
shakllantirilayotgan malakalar va kompetentsiyalarni yagona tizimdagi o’rni, umumiy
o’rta ta’lim, barcha o’quv kurslari va yaxlit mazmunning bir-biriga hamda
umuminsoniy, milliy madaniyat tizimi aloqadorlikda ko’rib chiqishni ko’zda tutadi.
Ta’lim mazmunining o’quvchilar yosh xususiyatlariga mosligi tamoyili. Mazkur
tamoyil ta’lim mazmunini loyihalashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va
tayyorgarlik darajasini hizobga olishni ko’zda tutadi. Ma’lum bir yosh davriga mos
bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalar tizimi ta’lim mazmunida aks ettiriladi.
Ta’lim mazmunini loyihalashtirishda quyidagi mezonlarga asoslaniladi:
-ta’lim mazmunini mustaqil fikr yuritish va axborot iste’moli madaniyatini
-shakllantirish ehtiyojiga muvofiq loyihalashtirish;
-ta’lim mazmunining aniq ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etishi;
-ta’lim mazmunining murakkablik darajasini hisobga olish, o’quvchilar
-imkoniyatlarining mavjud o’quv dasturlariga mosligi;
-ta’lim hajmining uni o’rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi;
-ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasining zamonaviy talablarga javob berishi;
-ta’lim mazmunini loyihalashda ilg’or xorijiy tajribalarni hisobga olish.
Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar. Ta’lim mazmunini belgilab
beruvchi eng asosiy me’yoriy hujjat Davlat ta’lim standartidir. O’quv reja, o’quv dasturi,
malaka talablari umimg tarkibiy qismiga kiradi. «Standart» ingliz tilidan tarjima
qilinganda «me’yor», «namuna», «andoza», «model» ma’nolarini anglatadi. Standart
yordamida, respublika miqyosidagi turli ta’lim muassasalarida ta’limning barqarorlik
darajasini ta’minlashga erishiladi, o’quv ishlari normativlari moslashtiriladi,
o’quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab chiqiladi.
Davlat ta’lim standartining vazifalari quyidagilardan iborat:
-umumiy o’rta ta’lim mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilash;
-milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o’quvchilarni tarbiyalashning
samarali shakllari va usullarini joriy etish;
-o’quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish, umumiy o’rta ta’lim muassasalarining o’quvchilari va
bitiruvchilarining malakasiga qo’yiladigan talablarni belgilash;
-kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning
samarali integratsiyasini ta’minlash;
-ta’lim va uning pirovard natijalari, o’quvchilarning malaka talablarini egallaganlik
darajasini tizimli baholash tartibini, shuningdek ta’lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat
qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish;
-davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo’yiladigan
xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash;
Davlat ta’lim standarti quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi:
-o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi;
-umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi;
-davlat ta’lim standartining ta’lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga, shaxs
ehtiyojiga mosligi;
-umumiy o’rta ta’limning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim
mazmunining uzviyligi;
-umumiy o’rta ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va
yaxlitligi;
-umumiy o’rta ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya
texnologiyalariga asoslanilganligi;
-o’quvchilarda fanlarni o’rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun tayanch va
fanlarga oid umumiy kompetensiyalarni rivojlantirishning ta’minlanganligi;
-rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribasidan
milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish:
Davlat ta’lim standarti quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
umumiy o’rta ta’limning tayanch o’quv rejasi;
umumiy o’rta ta’limning o’quv dasturi;
umumiy o’rta ta’limning malaka talablari;
baholash tizimi.
Umumiy o’rta ta’limning tayanch o’quv rejasi umumiy o’rta ta’lim muassasalarida
o’qitiladigan o’quv fanlari nomi, o’quv yuklamasining minimal hajmi hamda ularning
sinflar bo’yicha taqsimoti belgilangan hujjat hisoblanadi.
Tayanch o’quv reja umumta’lim fanlari bo’yicha belgilangan ta’lim mazmunini
o’quvchiga yetkazish uchun ajratilgan o’quv soatlari (davlat ixtiyoridagi va maktab
ixtiyoridagi soatlar)ning minimal hajmini belgilaydi.
Pedagog kadrlar salohiyati hamda moddiy-texnika bazasi etarli bo’lgan umumiy
o’rta ta’lim muassasalarida Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi,
Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi va viloyatlar xalq ta’limi
boshqarmalarining ruxsati bilan umumiy o’rta ta’lim muassasalarining pedagogik
kengashlariga dars jadvalini tuzishda tayanch o’quv rejadagi umumiy soatlar hajmidan
oshmagan holda, ma’lum bir fanlarni chuqurlashtirib o’qitish maqsadida 15%gacha
o’zgartirish kiritish huquqi beriladi.
O’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab
chiqiladi va tasdiqlanadi.Umumiy o’rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari
bo’yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o’quv
yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo’yiladigan talablardan iborat.
Baholash tizimi – davlat ta’lim standarti bo’yicha umumiy o’rta ta’limning malaka
talablarini o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o’rta ta’lim
muassasasining
faoliyati
samaradorligini
aniqlaydigan
mezonlar
majmuidan
iborat.Ta’lim mazmuni va o’quv dasturlari asosida o’quv materiallari o’quv-metodik
majmuada o’z ifodasini topadi.
Darslik – davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’quv dasturi asosida didaktik, metodik,
pedagogik-psixologik, estetik va gigienik talablarga javob beradigan, o’quv fanining
mavzulari to’liq yoritilgan, uning asoslari mukammal o’zlashtirilishiga qaratilgan, o’quv
fanining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda ta’lim oluvchilarning yoshi va
psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladigan, nazariy
ma’lumotlardan tashqari amaliy-tajriba va sinov mashqlarini qamrab olgan kitob
shaklidagi o’quv nashri.
Darslik o’quvchilarning ta’lim jarayonida, ongli ravishda va faol ishtirok etishlari,
o’quv materialini to’la o’zlashtirishlarini ta’minlashi kerak. Ana shu masalalarni
hal etish yo’lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi:
motivatsion vazifa - bu vazifa o’quvchilarni ushbu fanni o’rganishga yo’naltiradigan,
ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi rag’bat (sabab)larni hosil
qilishdan iborat;
axborot vazifasi o’quvchilarga axborotlarni etkazish, samarali usullar yordamida
ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi;
nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi – ta’lim jarayoni, uning natijalarini tekshirish,
o’quvchilarda o’zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo’lgan ko’nikma,
malakalarni shakllantirish uchun o’rganish mashqlarini tavsiya etishni nazarda tutadi.
Muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta’limning boshqa
vositalari (xaritalar, ko’rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb etishni
ifodalaydi;
rivojlantiruvchi-tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining o’quvchilarga ma’naviy-
axloqiy ta’sir ko’rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida ulardan mehnatsevarlik, faol
fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi sifatlarni shakllantirishdan iborat;
o’qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur bo’lgan konpekt
yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko’rsatish, mantiqiy eslab qolish kabi malaka
va ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida ko’zga tashlanadi.
Mashq daftari – darslikning tarkibiy qismi hisoblanadigan, davlat ta’lim standartlariga
muvofiq o’quvchilar tomonidan egallangan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash
hamda o’quv fanining mavzulariga mos ravishda ishlab chiqilgan, mantiq va tafakkurni
rivojlantirishga qaratilgan (krossvordlar, boshqotirmalar, mantiqiy fikrlashga undovchi
topshiriqlar va hokazo) topshiriqlardan iborat bo’lgan didaktik vosita.
O’qituvchi uchun metodik qo’llanma – darslikdagi har bir mavzuni samarali o’qitish
metodikasi, qo’shimcha sinov topshiriqlari va o’qituvchining darsni qiziqarli tashkil
etishiga oid boshqa metodik ko’rsatmalar berilgan, har bir darsning maqsadi, darsda
foydalaniladigan vositalar va ulardan foydalanish usullari, darsning mazmuni, amaliy
mashg’ulotlar, qo’shimcha topshiriqlar va boshqalar haqida metodik ko’rsatmalar aniq
bayon qilingan kitob shaklidagi o’quv nashri.
Darsliklarning multimediali ilovalari – axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
yordamida o’quv faniga oid materiallarni davlat ta’lim standarti va o’quv dasturiga mos
ravishda yorita oladigan, o’quv fanini samarali o’zlashtirishga, o’quvchilarning mustaqil
ta’lim olishiga ko’maklashuvchi hamda video, ovoz, animatsiya, jadval, matn va
lug’atlarni o’z ichiga olgan, bilimlarni nazoratdan o’tkazish va mustahkamlashga
yo’naltirilgan, o’quv fanining asosiy mazmunini boyitadigan qo’shimcha materialga ega
bo’lgan yoki shu kabi manbalarga murojaatlarni o’z ichiga olgan interaktiv elektron
axborot-ta’lim resursi.
Mustaqil nazorat uchun savollar:
1.
Ta’lim mazmuni deb nimaga aytiladi?
2.
Ta’lim mazmunini belgilashga doir qanday yondashuvlar mavjud?
3.
Kompetentsiyaviy yondashuv deganda nima tushiniladi?
4.
Ta’lim mazmunini loyihalash tamoyillariga izoh bering.
5.
Ta’lim mazmunini loyihalashda qanday mezonlarga asoslanish lozim?
6.
Davlat ta’lim standarti nima va u qanday komponentlardan iborat?
7.
Tayanch o’quv rejasiga izoh bering.
8.
O’quv dasturida qanday masalalar o’z aksini topadi?
9.
O’quv-metodik majmua nima va u o’z ichiga nimalarni qamrab oladi?
