BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODOLOGIYASI O‘QUV FANI SIFATIDA

Yuklangan vaqt

2025-01-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

21,1 KB


BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODOLOGIYASI O‘QUV FANI SIFATIDA Reja: 1.Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. 2.Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. 3.Ilmiy tadqiqot metodlari va ularning turlari. Tayanch tushunchalar: Metodologiya, tushuncha, mazmun, tavsif. Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar ma’naviy-axloqiy yo’nalishlarni ham keng rivojlantirishni taqozo etmoqda. Chunki, bu demokratik, insonparvarlik jamiyat qurishning muhim omillaridandir.Ayniqsa, boshlang’ich ta’limni yuqori darajaga ko’tarish muhim ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, kelajagimizning taraqqiyoti ta’limning poydevori bo’lgan boshlang’ich maktabda ilm olayotgan bolalarning ma’naviy-axloqiy jihatdan mustahkam tarbiyalanishi, barkamol avlod bo’lib yetishishiga ko’p jihatdan bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyev takidlaganlaridek, Bugungi kunda “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODOLOGIYASI O‘QUV FANI SIFATIDA Reja: 1.Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. 2.Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. 3.Ilmiy tadqiqot metodlari va ularning turlari. Tayanch tushunchalar: Metodologiya, tushuncha, mazmun, tavsif. Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar ma’naviy-axloqiy yo’nalishlarni ham keng rivojlantirishni taqozo etmoqda. Chunki, bu demokratik, insonparvarlik jamiyat qurishning muhim omillaridandir.Ayniqsa, boshlang’ich ta’limni yuqori darajaga ko’tarish muhim ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, kelajagimizning taraqqiyoti ta’limning poydevori bo’lgan boshlang’ich maktabda ilm olayotgan bolalarning ma’naviy-axloqiy jihatdan mustahkam tarbiyalanishi, barkamol avlod bo’lib yetishishiga ko’p jihatdan bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyev takidlaganlaridek, Bugungi kunda “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lishlari shart!”degan hayotiy da’vat har birimizning, ota-onalar va keng jamoatchilikning ongi va qalbidan mustahkam o‘rin egallagan 1. Maktab yoshidagi o’quvchilarni komil inson darajasiga ko’tarishga intilish, ma’naviyat sarchashmalaridan bahramand qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizga sodiq qilib tarbiyalash istiqlolning talabidir. Buning uchun o’qituvchining o’zi ham yetuk pedagogik mahoratga ega bo’lishi, yuksak insoniy fazilatlarni o’zida mujassam etmog’i lozim. Bugungi kunda, ya’ni ta’lim-tarbiyaning hozirgi zamonaviy bosqichida o’qituvchining ishlash tizimi tubdan o’zgarmoqda va pedagogik texnologiyalar, integratsiyalar va innovatsiyalar amaliyotda keng qo’llanilmoqda. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorlik ta’minlangan sharoitda o’quvchilarning egallagan bilimlari samarali rivojlanishi bilan bir qatorda ularning idrok etish qobiliyati, faolliklari, qiziqishlari, aqliy intellektual imkoniyatlari ortishiga erishiladi. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorkikni turli o’quv o’quv dasturlari, darsliklar mutanosibligini ta’minlovchi didaktik imkoniyat sifatida tushunish lozim. O‘zbekiston Respublikamizdagi mustaqil huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilib, uni o‘zligini anglashda imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishga va ma’naviy intellektual, aqliy - amaliy rivojlanishi uchun yangi shart-sharoitlar yaratib beradi. Bu o‘z navbatida insoniyat yaratgan ma’naviy-ilmiy boyliklarga, insonning o‘ziga yangicha munosabat, yondashuvni yuzaga keltirdi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: "Fuqarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkori va tashkilotchisidir". Bunday yangicha yondashishlar pedagogika fanining obyekti va predmetini kengaytirdi. Endi pedagogika fani faqat ta’lim-tarbiya jarayonini nazariy, metodik - amaliy ta’minlovchi fan emas, komil inson shakllanishini, rivojlanishini ta’minlovchi keng sohalarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ,,Kadrlar tayyorlash 1 Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz “. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining Qo‘shma Majlisidagi nutqidan. T.: “O‘zbekiston”-2016. 13-14-bet. bo‘lishlari shart!”degan hayotiy da’vat har birimizning, ota-onalar va keng jamoatchilikning ongi va qalbidan mustahkam o‘rin egallagan 1. Maktab yoshidagi o’quvchilarni komil inson darajasiga ko’tarishga intilish, ma’naviyat sarchashmalaridan bahramand qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizga sodiq qilib tarbiyalash istiqlolning talabidir. Buning uchun o’qituvchining o’zi ham yetuk pedagogik mahoratga ega bo’lishi, yuksak insoniy fazilatlarni o’zida mujassam etmog’i lozim. Bugungi kunda, ya’ni ta’lim-tarbiyaning hozirgi zamonaviy bosqichida o’qituvchining ishlash tizimi tubdan o’zgarmoqda va pedagogik texnologiyalar, integratsiyalar va innovatsiyalar amaliyotda keng qo’llanilmoqda. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorlik ta’minlangan sharoitda o’quvchilarning egallagan bilimlari samarali rivojlanishi bilan bir qatorda ularning idrok etish qobiliyati, faolliklari, qiziqishlari, aqliy intellektual imkoniyatlari ortishiga erishiladi. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorkikni turli o’quv o’quv dasturlari, darsliklar mutanosibligini ta’minlovchi didaktik imkoniyat sifatida tushunish lozim. O‘zbekiston Respublikamizdagi mustaqil huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilib, uni o‘zligini anglashda imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishga va ma’naviy intellektual, aqliy - amaliy rivojlanishi uchun yangi shart-sharoitlar yaratib beradi. Bu o‘z navbatida insoniyat yaratgan ma’naviy-ilmiy boyliklarga, insonning o‘ziga yangicha munosabat, yondashuvni yuzaga keltirdi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: "Fuqarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkori va tashkilotchisidir". Bunday yangicha yondashishlar pedagogika fanining obyekti va predmetini kengaytirdi. Endi pedagogika fani faqat ta’lim-tarbiya jarayonini nazariy, metodik - amaliy ta’minlovchi fan emas, komil inson shakllanishini, rivojlanishini ta’minlovchi keng sohalarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ,,Kadrlar tayyorlash 1 Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz “. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining Qo‘shma Majlisidagi nutqidan. T.: “O‘zbekiston”-2016. 13-14-bet. milliy dasturi”dagi milliy ta’lim modelida shaxsga kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti sifatida qaraladi. Ma’lumki, pedagogika fani tarbiya va ta’limning inson rivoji, shaxs kamoli va mutaxassis shakllanishida ta’lim tizimini o‘z ichiga olmaydigan etnik, antropologik, genetik, tarixiylik, mustaqillik, tabiiy - ekologik, intuitiv, ruhiy-hissiy bilish, rivojlanish, komillik omillariga ham suyanadi. Bundan tashqari pedagogika fani oldiga yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraniig keng qamrovli sifatlarini shakllantirish vazifalari qo‘yildi.2 Endi pedagogika ta’lim - tarbiyada, hayot jarayonining hamma sohalarini, jabhalarini qamrab olmasa, u o‘zining komil inson tarbiyasidagi juda katta asosiy imkoniyatlarga ega bo‘lgani asosiy ijtimoiy fan mavqyeini egallay olmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham yangi ta’lim konsepsiyasida va mutaxassislar tayyorlash milliy dasturida ta’lim ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishi qilib belgilandi. Pedagogika fanining metodologiyasida, mazmunida, tarbiya nazariyasida, ta’lim nazariyasida, ta’limning tashkiliy shakllarida komillik darajasi sifatlarini aniqlashda katta islohiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar innovatsion pedagogik texnologiyalar jarayonida o‘z asosini topishi lozim. Pedagogika haqli ravishda tabiatning oliy mahsuli - insonning ma’naviy - amaliy shakllanishi, uning shaxs sifatida rivojlanishi, komil inson shakllanish qonuniyatlarini, mutaxassislik asoslarini o‘rgatuvchi ustuvor fanlardan biriga aylandi. Insoniyat o‘zligini anglashga yangicha yondashish faqat uning o‘ziga, jamiyatga, tabiatga munosabatlarida emas, balki uning faoliyatida ilmiy-amaliy, islohiy o‘zgarishlar sodir bo‘lib, u yangicha fikrlash asoslarini egallashga qadam qo‘ydi. Bunday o‘zgarishlar pedagogik tadqiqotlar oldiga katta vazifalarni qo‘ymoqda. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar bugungi kundagi dolzarb muammolarni yechishga qaratilmog‘i lozim. Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. Metodologiya (metod va ...logiya soʻzlaridan) - tadqiqotchining nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish, tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi taʼlimot. Metodologiya metodlar 2 Melaniy Nind, Aliia urtin, Katchy Hall. Research Methods for Pedogogy.UK, Blomsbury publishing 2016. 104 -b. milliy dasturi”dagi milliy ta’lim modelida shaxsga kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti sifatida qaraladi. Ma’lumki, pedagogika fani tarbiya va ta’limning inson rivoji, shaxs kamoli va mutaxassis shakllanishida ta’lim tizimini o‘z ichiga olmaydigan etnik, antropologik, genetik, tarixiylik, mustaqillik, tabiiy - ekologik, intuitiv, ruhiy-hissiy bilish, rivojlanish, komillik omillariga ham suyanadi. Bundan tashqari pedagogika fani oldiga yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraniig keng qamrovli sifatlarini shakllantirish vazifalari qo‘yildi.2 Endi pedagogika ta’lim - tarbiyada, hayot jarayonining hamma sohalarini, jabhalarini qamrab olmasa, u o‘zining komil inson tarbiyasidagi juda katta asosiy imkoniyatlarga ega bo‘lgani asosiy ijtimoiy fan mavqyeini egallay olmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham yangi ta’lim konsepsiyasida va mutaxassislar tayyorlash milliy dasturida ta’lim ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishi qilib belgilandi. Pedagogika fanining metodologiyasida, mazmunida, tarbiya nazariyasida, ta’lim nazariyasida, ta’limning tashkiliy shakllarida komillik darajasi sifatlarini aniqlashda katta islohiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar innovatsion pedagogik texnologiyalar jarayonida o‘z asosini topishi lozim. Pedagogika haqli ravishda tabiatning oliy mahsuli - insonning ma’naviy - amaliy shakllanishi, uning shaxs sifatida rivojlanishi, komil inson shakllanish qonuniyatlarini, mutaxassislik asoslarini o‘rgatuvchi ustuvor fanlardan biriga aylandi. Insoniyat o‘zligini anglashga yangicha yondashish faqat uning o‘ziga, jamiyatga, tabiatga munosabatlarida emas, balki uning faoliyatida ilmiy-amaliy, islohiy o‘zgarishlar sodir bo‘lib, u yangicha fikrlash asoslarini egallashga qadam qo‘ydi. Bunday o‘zgarishlar pedagogik tadqiqotlar oldiga katta vazifalarni qo‘ymoqda. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar bugungi kundagi dolzarb muammolarni yechishga qaratilmog‘i lozim. Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. Metodologiya (metod va ...logiya soʻzlaridan) - tadqiqotchining nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish, tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi taʼlimot. Metodologiya metodlar 2 Melaniy Nind, Aliia urtin, Katchy Hall. Research Methods for Pedogogy.UK, Blomsbury publishing 2016. 104 -b. haqidagi taʼlimot yoki yalpi-umumiy bilish metodi, deb ham taʼriflanadi. Metodologiya metodlarga va umuman voqelikka qanday yondashish yoʻlini oʻrgatadi. Voqelikning muayyan qismini, biror jihatini, rivojlanishining ayrim holatini oʻrgatuvchi metodologiyaga metafizikani, voqelikning chiziqli rivojlanish, oʻzgarish jarayonini va uni tashkil etuvchi elementlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorliklarni aks ettiruvchi metodologiyaga dialektikani, voqelikda roʻy beruvchi keskin, halokatli oʻzgarishlar, nochiziqli rivojlanish jarayonlarini oʻrganishda qoʻllaniladigan metodologiyaga sinergetikapni misol sifatida koʻrsatish mumkin. Metodologiyaga ilmiy bilishning, voqelikni anglash va oʻzgartirishning algoritmi sifatida ham qarash mumkin.Yunonistonda geometriya yer maydonlarini oʻlchashda normativ yoʻl-yoʻriq boʻlib xizmat qilgan va geometriya ilmini, falsafani oʻrganish uchun muhim metodologiyaga deb bilishgan. Platon maqbarasiga kiraverishdagi eshikka "kimki geometriyani bilmasa, bizning oldimizga kirmasin" deb yozib qoʻyilgan ekan. Falsafada esa olamni anglashda Geraklitning logosk metodologiya vazifasini oʻtagan. Metodologiya taraqqiyotiga Sokrat, Aristotel ulkan hissa qoʻshishgan. Ibn Sino oʻzining xotiralarida Aristotelning "Metafizika" asarini 40 marotaba oʻqib chiqsa ham hech narsa tushuna olmaganligini, bu asarning mazmuniga Forobiyning sharxlarini oʻqigandan soʻnggina tushunib yetganligini yozib qoldirgan. Metodologiya haqida F. Bekon, R.Dekart, J. Lokk, G. Galiley va boshqa yevropalik olimlar maxsus kitoblar yozishgan. Shuningdek, metodologiya rivojiga Kant, Fixte, Shelling, Geggel jiddiy hissa qoʻshishgan. Gegel dialektik metodologiyaning asoslarini ishlab chiqdi. XX asrda sinergetik, strukturalistik va germenevtik metodologiyalar falsafada eng obroʻli falsafiy metodologiyalar sifatida nom qozondi, sistemaviy va kompleks yondashish metodologiyalari esa insonning barcha hayotiy jarayonlarida keng qoʻllanilmoqda. Bugungi kunda sinergetika metodologiyasi olamning chigal muammolarini tadqiq etishda, halokatli portlashlar, nochiziqli oʻzgarish jarayonlarining mohiyatini tushunib yetishda, olamning vujudga kelishini ilmiy asoslashda kuchli evristik bilish quroli vazifasini oʻtamoqda. haqidagi taʼlimot yoki yalpi-umumiy bilish metodi, deb ham taʼriflanadi. Metodologiya metodlarga va umuman voqelikka qanday yondashish yoʻlini oʻrgatadi. Voqelikning muayyan qismini, biror jihatini, rivojlanishining ayrim holatini oʻrgatuvchi metodologiyaga metafizikani, voqelikning chiziqli rivojlanish, oʻzgarish jarayonini va uni tashkil etuvchi elementlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorliklarni aks ettiruvchi metodologiyaga dialektikani, voqelikda roʻy beruvchi keskin, halokatli oʻzgarishlar, nochiziqli rivojlanish jarayonlarini oʻrganishda qoʻllaniladigan metodologiyaga sinergetikapni misol sifatida koʻrsatish mumkin. Metodologiyaga ilmiy bilishning, voqelikni anglash va oʻzgartirishning algoritmi sifatida ham qarash mumkin.Yunonistonda geometriya yer maydonlarini oʻlchashda normativ yoʻl-yoʻriq boʻlib xizmat qilgan va geometriya ilmini, falsafani oʻrganish uchun muhim metodologiyaga deb bilishgan. Platon maqbarasiga kiraverishdagi eshikka "kimki geometriyani bilmasa, bizning oldimizga kirmasin" deb yozib qoʻyilgan ekan. Falsafada esa olamni anglashda Geraklitning logosk metodologiya vazifasini oʻtagan. Metodologiya taraqqiyotiga Sokrat, Aristotel ulkan hissa qoʻshishgan. Ibn Sino oʻzining xotiralarida Aristotelning "Metafizika" asarini 40 marotaba oʻqib chiqsa ham hech narsa tushuna olmaganligini, bu asarning mazmuniga Forobiyning sharxlarini oʻqigandan soʻnggina tushunib yetganligini yozib qoldirgan. Metodologiya haqida F. Bekon, R.Dekart, J. Lokk, G. Galiley va boshqa yevropalik olimlar maxsus kitoblar yozishgan. Shuningdek, metodologiya rivojiga Kant, Fixte, Shelling, Geggel jiddiy hissa qoʻshishgan. Gegel dialektik metodologiyaning asoslarini ishlab chiqdi. XX asrda sinergetik, strukturalistik va germenevtik metodologiyalar falsafada eng obroʻli falsafiy metodologiyalar sifatida nom qozondi, sistemaviy va kompleks yondashish metodologiyalari esa insonning barcha hayotiy jarayonlarida keng qoʻllanilmoqda. Bugungi kunda sinergetika metodologiyasi olamning chigal muammolarini tadqiq etishda, halokatli portlashlar, nochiziqli oʻzgarish jarayonlarining mohiyatini tushunib yetishda, olamning vujudga kelishini ilmiy asoslashda kuchli evristik bilish quroli vazifasini oʻtamoqda. Metod (yun. metodos - bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) - voqelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻl- yoʻriqlar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli. Metodning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish metodni egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. metodni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. Metodi oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid metodlar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. metodlar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, metodlar ham takomillashib borgan. Fanning amaliy (empirik) va nazariy metodlari vujudga keldi. Fan metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan metod funksiyasiga egadir. Metod oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan metod bilan ilmiy nazariya funksiyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi. Falsafa va fanlar tarixida ilmiy metodning mohiyatini tadqiq etish, yangi- yangi metodlarni kashf etish alohida ahamiyatga egadir. Har qanday ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy metodi koʻproq ahamiyatga egadir, chunki, boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy metodga tayanib koʻplab kashfiyotlarni ochishi mumkin. Bilish metodlari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish metodlari - hamma fanlarda va bilishning barcha bosqichlarida ham qoʻllaniladigan umumiy va universal metodlar - metodologiya; umumiy bilish metodlari - bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish metodlari; xususiy yoki maxsus metodlar - ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish metodlari. Metod (yun. metodos - bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) - voqelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻl- yoʻriqlar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli. Metodning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish metodni egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. metodni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. Metodi oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid metodlar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. metodlar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, metodlar ham takomillashib borgan. Fanning amaliy (empirik) va nazariy metodlari vujudga keldi. Fan metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan metod funksiyasiga egadir. Metod oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan metod bilan ilmiy nazariya funksiyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi. Falsafa va fanlar tarixida ilmiy metodning mohiyatini tadqiq etish, yangi- yangi metodlarni kashf etish alohida ahamiyatga egadir. Har qanday ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy metodi koʻproq ahamiyatga egadir, chunki, boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy metodga tayanib koʻplab kashfiyotlarni ochishi mumkin. Bilish metodlari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish metodlari - hamma fanlarda va bilishning barcha bosqichlarida ham qoʻllaniladigan umumiy va universal metodlar - metodologiya; umumiy bilish metodlari - bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish metodlari; xususiy yoki maxsus metodlar - ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish metodlari. Oʻrta Osiyo olimlaridan al-Forobiy, al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino va boshqalar fan metodlarini rivojlantirganlar. Xorazmiy olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qo`llaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu metodlarni ishlab chiquvchi olimlarni nazarda tutgan. Yaqin davrda Yevropa faylasuf olimlari ham metod taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshishdi. F. Bekon, G. Galiley, R. Dekart, G. Leybnits singari faylasuflar metodlar haqida maxsus asarlar ham yozishdi. Hozirgi zamon fanlarida koʻplab umumiy, xususiy ilmiy metodlar qoʻllaniladi. Ayniqsa, keyingi asrda modellashtirish va matematik metodlarning yangi shakllari rivojlandi, kibernetik modellashtirish va kompyuter modellashtirish metodlari jamiyatning qariyb barcha sohalarida keng miqyosda qoʻllanilmoqda. Zamonaviy ilmiy metodlar tadqiqotchilarga dunyo sir - asrorlarini ochishda yordam bermoqda. Ilmiy tadqiqot metodlari va ularning turlari.Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniqlik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek, natija berishi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan tahlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamental va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga ajratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal qilishda ham keng qoʻllaniladi. Tarbiyalashga oid ish tajribalarini o'rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonni chuqur tadqiq qilmay turib, metodikani rivojlantirib bo'lmaydi. Hozirgi ta'lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan uzviy, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham o'ziga xos xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Oʻrta Osiyo olimlaridan al-Forobiy, al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino va boshqalar fan metodlarini rivojlantirganlar. Xorazmiy olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qo`llaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu metodlarni ishlab chiquvchi olimlarni nazarda tutgan. Yaqin davrda Yevropa faylasuf olimlari ham metod taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshishdi. F. Bekon, G. Galiley, R. Dekart, G. Leybnits singari faylasuflar metodlar haqida maxsus asarlar ham yozishdi. Hozirgi zamon fanlarida koʻplab umumiy, xususiy ilmiy metodlar qoʻllaniladi. Ayniqsa, keyingi asrda modellashtirish va matematik metodlarning yangi shakllari rivojlandi, kibernetik modellashtirish va kompyuter modellashtirish metodlari jamiyatning qariyb barcha sohalarida keng miqyosda qoʻllanilmoqda. Zamonaviy ilmiy metodlar tadqiqotchilarga dunyo sir - asrorlarini ochishda yordam bermoqda. Ilmiy tadqiqot metodlari va ularning turlari.Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniqlik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek, natija berishi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan tahlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamental va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga ajratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal qilishda ham keng qoʻllaniladi. Tarbiyalashga oid ish tajribalarini o'rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonni chuqur tadqiq qilmay turib, metodikani rivojlantirib bo'lmaydi. Hozirgi ta'lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan uzviy, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham o'ziga xos xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog'lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o'rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, bog'cha hujjatlari bilan tanishish, o'rganish, bolalarning ishlarini o'rganish, suhbat va so'rovnomalar o'tkazish ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. Kuzatish metodi - odatdagi kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik| jarayonni bevosita maqsadga yo'naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o'quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayotganini o'rganish uchun foydalaniladi, bu metod pedagog-tarbiyachi va bolalarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharda aniq material to'plash imkonini beradi. Kuzatish aniq maqsadni ko'zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt oralig'ida davom etadi. Kuzatishning borishi, dalillar sodir bo'layotgan voqealar, bolalarning matemetik tushunchalarni o'zlashtirish tasawurlari kuzatish kundaligiga qayd qilib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama bo'lishi mumkin. Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika mashg'ulotlarida bolalarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatishda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika mashg'ulotlarida bolalarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Kundalik yuritish kuzatishlarni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, videomagnitafon, foto va kinos'yomkadan va teleekrandan foydalanishdir. Eksperiment - bu ham kuzatish bo'lib, maxsus tashkil qilingan tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va muntazam ravishda o'zgartirib turiladigan sharoitda o'tkaziladi. Pedagogik eksperiment mashg'ulot jarayonida kasbiy qiziqishlarni tarbiyalashning u yoki bu usulini, ko'rsatma qo'llanmalarning samaradorligini tadqiq qilishda qo'llaniladi.Tadqiqotchi eksperiment o'tkazishdan oldin tadqiq qilinishi kerak bo'lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi amaliyotda va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo'lishi kerak. Bolalar tasavvurlarini rivojlantirishga oid material to'plash yo'llarini belgilash imkonini beradi, tadqiqotchining aniq materialda chalkashib ketishiga yo'l qo'ymaydi. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog'lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o'rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, bog'cha hujjatlari bilan tanishish, o'rganish, bolalarning ishlarini o'rganish, suhbat va so'rovnomalar o'tkazish ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. Kuzatish metodi - odatdagi kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik| jarayonni bevosita maqsadga yo'naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o'quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayotganini o'rganish uchun foydalaniladi, bu metod pedagog-tarbiyachi va bolalarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharda aniq material to'plash imkonini beradi. Kuzatish aniq maqsadni ko'zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt oralig'ida davom etadi. Kuzatishning borishi, dalillar sodir bo'layotgan voqealar, bolalarning matemetik tushunchalarni o'zlashtirish tasawurlari kuzatish kundaligiga qayd qilib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama bo'lishi mumkin. Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika mashg'ulotlarida bolalarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatishda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika mashg'ulotlarida bolalarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Kundalik yuritish kuzatishlarni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, videomagnitafon, foto va kinos'yomkadan va teleekrandan foydalanishdir. Eksperiment - bu ham kuzatish bo'lib, maxsus tashkil qilingan tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va muntazam ravishda o'zgartirib turiladigan sharoitda o'tkaziladi. Pedagogik eksperiment mashg'ulot jarayonida kasbiy qiziqishlarni tarbiyalashning u yoki bu usulini, ko'rsatma qo'llanmalarning samaradorligini tadqiq qilishda qo'llaniladi.Tadqiqotchi eksperiment o'tkazishdan oldin tadqiq qilinishi kerak bo'lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi amaliyotda va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo'lishi kerak. Bolalar tasavvurlarini rivojlantirishga oid material to'plash yo'llarini belgilash imkonini beradi, tadqiqotchining aniq materialda chalkashib ketishiga yo'l qo'ymaydi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Melaniy Nind, Aliia urtin, Katchy Hall. Research Methods for Pedogogy.UK, Blomsbury publishing 2016. 2.Choriyev A., Xodjayev B., Saliyeva Z., Choriyev I. Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi (darslik). - Toshkent.: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. 3.Choriyev A., Choriyev 1. Pedagogikaning fanlararo bogliklik metodologiyasi (o‘quv kullanma). - Toshkent.: Fan, 2011. 4.Kpaeевский, B.B. Meтодология педагогического исследования: пocoб. Для педагога-исследавателя / B.B. Kpaeвский. - Caмapa: Изд-bo CaмГПИ,1994 - 165 c. 5. Mirziyoev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz “. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining Qo‘shma Majlisidagi nutqidan. T.: “O‘zbekiston”-2016. 13-14-bet. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Melaniy Nind, Aliia urtin, Katchy Hall. Research Methods for Pedogogy.UK, Blomsbury publishing 2016. 2.Choriyev A., Xodjayev B., Saliyeva Z., Choriyev I. Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi (darslik). - Toshkent.: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. 3.Choriyev A., Choriyev 1. Pedagogikaning fanlararo bogliklik metodologiyasi (o‘quv kullanma). - Toshkent.: Fan, 2011. 4.Kpaeевский, B.B. Meтодология педагогического исследования: пocoб. Для педагога-исследавателя / B.B. Kpaeвский. - Caмapa: Изд-bo CaмГПИ,1994 - 165 c. 5. Mirziyoev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz “. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining Qo‘shma Majlisidagi nutqidan. T.: “O‘zbekiston”-2016. 13-14-bet.