BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKA TARIXI VA TASAVVUFNING UZVIY BOG‘LIQLIGI REJA: 1.Barkamol shaxsni shakllantirish g‘oyasi.Tasavvufda inson o‘zligini bilish ta’limotining pedagogik asosi.barkamol avlodni tarbiyalashda fan va dinning uzviy bog‘liqligi. 2.Tasavvufda pedagoglik faoliyati va ustoz-shogird munosabatlari. 3.Tasavvufda ta’lim-tarbiya tamoyillari, metodlari va vositalari. 4.Diniy manbalarda ta’lim-tarbiya ta’limotini rivojlantirilishi. 5.Oila pedagogikasi tarixi va tasavvuf. 6.Tasavvufda ilmu amal va pedagogik faoliyat mohiyati.Inson ruhi dialektikasi. 7.Komil inson va uni shakllantirish g‘oyasini rivojlanishi. Tayanch so’zlar: Tasavvuf, tasavvuf ta’limoti, din, tariqat, komil inson, o‘zlikni bilish, ta’lim-tarbiya tamoyillari, ustoz-shogird, ilmu-amal, inson ruhi, dealektika. Barkamol shaxsni shakllantirish g‘oyasi.Tasavvuf, ta’limoti, din, tariqat, komil inson, o‘zlikni bilish, ta’lim-tarbiya tamoyillari, ustoz-shogird, ilmu-amal, inson ruhi, dealektika.Талим-тарбия тараққиёти тарихи, фалсафий педагогик таълимотлар tarixini o‘rganishda istiqlol tufayli chop etilgan “Istiqlol manzaralari”, “96 mumtoz faylasuf” (“Yangi asr avlodi” T. 2009 y), Abdulloh Abdulhamid Said-ning “O‘rta Osiyo olimlari qomusi” (“T. Imom Buxoriy jamg‘armasi” 2007 y), kabimanba’larda keltirilgan ilm-ziyo tarixi muhim ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo olimlar qomusi so‘zboshida Irof Zununabarov shunday yozadi: «O‘zbekiston -allomalar yurti» degan iborani barchamiz ko‘p eshitganmiz, kezi kelganda, o‘zimiz ham g‘urur bilan aytamiz. Zero, ushbu so‘zlar zamirida shunday ulkan haqiqat va ibratli e’tirof yotadiki, ularga sazovor bo‘lish dunyodagi sanoqli ulkalargagina nasib etgan. Lekin tarix gardishi bilan ushbu haqiqat uzok, yillar davomida xaspo‘shlab kelindi, uning umuminsoniy ahamiyati ataylab pastga urilib, talqin etildi. Istqlol tufayli nafaqat musulmon olamining rivoji, balki umuminsoniy taraqqiyotning yuksalishiga benazir hissa qo‘shgan alloma ajdodlarimizni yangidan kashf etilmoqda. O‘zbekiston olimlar bilan bir qatorda jahon ilmiy jamoatchiligi ham munosib hissa qo‘shmoqda. Ana shunday insonlardan biri -misrlik iste’dodli olim, dunyoga mashhur «al-Azhar» universitetining sobiq talabasi, hozirda esa, professori, doktor Abdulloh Abdulhamid Saaddirning ko‘p yillik mashaqqatli, shu bilan birgalikda, mazmun-mohiyati bilan ezgulikka yo‘g‘rilgan ilmiy izlanishlarishular jumlasidandir. Uning ezguligi shundaki, qomus moziyda arablar tomonidan «Movarounnahr» deb atalgan o‘lkaning umuminsoniy tamaddundagi alohida o‘rnini yanada tiniqlashtiradi, bu jannatmakon yurtda yetishib chiqqan allomalar jahon ilmu fani taraqqiyotiga qo‘shgan salmoqli issaning haqiqiy zalvorini oydinlashtiradi. Masalaning ikinchi tarafi asarlar shu zamin xalqining qalbidagi eng nozik hissiyotlarni jubushga keltirib, ajdodlari bilan faxrlanish, ularga munosib voris bo‘lish, mazkur zaminga mansublikdan g‘ururlanish tuyg‘ularini uyg‘otadi. Oddiy qilib aytganda, vatanparvarlik deya atalmish oliy insoniy fazilatni mustahkamlaydi. Tabiiyki, turli nisbalar ostida keltirilgan olimlarning soni bir-biridan farqlanadi.masalan, ayrim nisblar ostida birgina olim zikr etilgan bo‘lsa, ba’zilarida o‘nlab, hatto yuzdan ortiq olimlar haqidagi malumotlar bayon etilgan. Mamlakati tarixiy taraqqiyoti davomida muhim rol o‘ynagan o‘ziga xos ilmiy va madaniy markazlarning jug‘rofiyasi va kuchi haqida ham xulosa chiqarish mumkin. Xorazm Ma’mun akademiyasi, Mirzo Ulurbek rasadxonasi va madrasai oliyasi, Buxorodagi Mir Arab va Toshkentdagi Kukaldosh madarasalari kabi yuzlab ilmu irfon markazalarining qanday shakllanganini chuqurroq bilib olsa bo‘ladi. Shu tariqa, mazkur qomusdan 2700 nafardan ziyod olimu ulamolar haqidagi qisqacha ma’lumotlar joy olgan. Ular VIII-XIX asrlarda yashab, ijod qilgan ajdodlarimiz bo‘lib, bundan O‘zbekiston zaminida ilmu fan taraqqiyoti, ma’rifat ziyosi hamisha munavvar bo‘lib kelgani, eng og‘ir damlarda ham yurtimizda bunyodkorlik to‘xtab qolmagani haqidagi mantiqiy xulosa kelib chiqadi. Masalaning yana bir muhim tarafi borki, uni ham alohida ta’kidlash joiz. Qomusda keltirilgan allomalar faqat diniy ilmlar bilan shug‘ullanibgina qolmasdan, balki ularning faoliyati bugun biz dunyoviy va aniq fanlar deb nomlaydigan sohalarning beistisno barcha tarmoqlari, ya’ni tarixu falsafadan boshlab, kimyo, tibbiyot va matematikagacha, hattoki davlat va jamiyat qurilishi masalalarigacha bo‘lgan keng ko‘lamni o‘z ichiga qamrab olgandir. Ular ijodining juda katta qismi hanuzgacha tadqiq etilmay, noma’lum bo‘lib qolayotgani nazarda tutilsa, kelgusida qanchadan-qancha kashfiyotlar kutayotgani ma’lum bo‘ladi. Bu hol qomusda qamrab olingan davr, ayniqsa o‘rta asrlarda, umuman O‘rtaOsiyo va, xususan uning «yuragi» O‘zbekistonning, jahondagi eng nufuzli ilmiy- madaniy markazlardan biri bo‘lganini ko‘rsatadi. Shu bilan barobar, joy olgan olimlarning mutlaq ko‘pchiligi aynan O‘rta Osiyodan chiqqan allomai zamonlar, ekanini alohida ta’kidlash lozim. Kitobdagi ko‘plab olimlarning keng jamoatchilikka noma’lumligi, hatto o‘zbek va rus tillaridagi qomusiy nashrlarda ham uchramasligi uning ilmiy-amaliy qimmatini yanada oshiradi. Bir so‘z bilan aytganda, mazkur qomusiy nashr Komil inson, barkamol shaxsni shakllantirish predmetida insonshunoslik fanlari, jumladan, pedagogika tarixi tasavvuf bilan tarixan va mantiqan o‘zaro bog‘liqdir. Komil inson g‘oyasi azal – azaldan xalqimizning ezgu orzusi, uning ma’naviyatining uzviy bir qismi bo‘lib kelgan. Bu masala avvalo zardushtiylik ta’limoti va islom falsafasidan oziqlanib yanada kengroq mano- mazmun kasb etgan. Bu tarixiy haqiqat, «Qur’on» Karim ” Hadisi Sharif kabi muqaddas kitoblarni milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarni yaratishda asosiy manba sifatida qo‘llanilishida o‘z ifodasini topgan. Komil inson, uni shakllantirishda fan va dinning uyg‘unligi Sharqni renisans beshigi bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Dunyoviy ilmlar va islomiy g‘oyalar buyuk Sharq mutafakkirlari ilmiy merosida bir-birini to‘ldirganini, bir-biri bilan bog‘liq rivojlanganini ko‘ramiz.Xalqimizning ma’naviy-madaniy tarqqiyotidagi bu qudratli omilni anglagan mustamlakachi siyosatdonlar fan va dinni bir asrga yaqin kurashtirib keldi. Milliy qadriyatlarimizni zo‘r berib yo‘qotishga barcha choralar ko‘rdilar.Natijada buyuk bobokalonlarimizning ilmiy merosini jahon tan olgani holda, buni bir tomonlama tanqidiy o‘rganildi. Masalan, Alisher Navoiyning asarlaridan o‘sha davr ijodidagi an’anaviy hamd boblari olib tashlab nashr qilindi. Vaholanki, jahon allomalari merosidagi ilmiy va diniy uyg‘unlik mukammal nashr etilardi. Masalan, jahon pedagogika fanining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan chex olimi Yan Амос Komenskiyning “Buyuk didaktika” asari pedagogik qoidalar ollohga hamdu sanolar bilan ifodalangan. Uning o‘z millatining din peshvosi bo‘ldi, pedagogik asarlari chex xalqining milliy o‘zligini anglashga yo‘lladi.Insonshunoslik asosida fan va dinning o‘zaro hamkorligi barkamol shaxsni shakllantirish mazmun va mohiyatini boyitdi, istiqbolli yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda yoshlar tarbiyasida milliy qadriyatlar tasavvuf ta’limotidan foydalanish yo‘llari, usullari ishlab chiqilmoqda. Inson predmetida fan uning o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini aniqlanishi hamkorlikning samarali yo‘llarini takomillashtirish imkoniyatini oshira Insonni bir butunlikda o‘rganish avvalo komil insonning mohiyati tarifi-o‘ziga xos fazilatlarini umumlashtirish; ikkinchidan, barkamol shaxsni,barkamol avlodni shakllantirishda insonshunoslik fanlarini o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini va ijtimoiy institutlarning o‘zaro hamkorlik yo‘llarini aniqlashdir. Malumki, dinlarning kelib chiqishi ham insoniyatni yuksalish sari intilishi, ma’naviy bo‘shliqni to‘ldirish zaruratidan kelib chiqqan. Insonlarni xalqlarni malum bir g‘oya yo‘lida birlashtirish o‘ziga xos insoniy komillikka yo‘llashdan iborat bo‘lgan. Biz dinlar tarxi haqida munozara yuritmoqchi emasmiz. Islom dini joriy etilish davrida Arabistonda qiz bola tug‘ilsa tiriklayin ko‘mishdek tubanlikholati mavjud bo‘lgan. Muborak hadisi sharifda “jannat onalar oyog‘i ostida”, “Ikki qiz bolani tarbiyalab voyaga yetkazgan ona jannati bo‘ladi”, aqidasi bu kabi illatlardan qutilish yo‘li bo‘lganini misol keltirish mumkin.Inson mohiyati borasida komil inson siyrati, fazilatlari uni shakllantirish omillari dinlarning ham, fanlarning asosiy muammosi, munozara predmeti bo‘lib kelgan. Xalq pedagogikasi, mutafakkirlarning komil inson haqidagi g‘oyalari kishilik jamiyatining har bir davrida, har bir millatga komil inson mohiyati, o‘ziga xos xususiyat kasb etgan. Xalq og‘zaki ijodida, doston, ertak, rivoyat , maqollar va badiiy asarlar qahramonlari, ideal obrazlarida komil inson namunasi ifodalangan. Diniy manbalarda, jumladan, “Avesto”da komil inson tushunchasi ilk bor inson mohiyati, fazilati muammo sifatida talqin tahlil etilgan desak xato bo‘lmaydi. 2. Tasavvufda inson o‘zligini bilish ta’limotining pedagogik asosi Tasavvuf ta’limotida komil inson - bir ideal, barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi Mutloh ruhga tutash qalbi ezgu tuyg‘ularga limmo – lim pokiza zot. Prof. Najmiddin Komilov “Tasavvuf” kitobida yozishicha komil inson tasavvuf adabiyotida ko‘p marta tilga olinib, munozaralarga sabab bo‘lgan va bu haqda maxsus kitoblar yozilgan. Shulardan Sayid Abdulkarim Geloniy va Aziziddin Nasafiy (XIII asr) larning “Insoni komil” nomli risolalaridir. Komil inson tushunchasini birinchi marta Muhyiddin Ibnal Arabiy (1165 - 1240) tomonidan muomalaga kiritilgan. Uning fikricha komil insonning yerdagi timsoli Hazrat Muhammad salollohu vasallamdir. Ul zot vujudida aqliy, ruhiy kamolot, dunyoviy va ilohiy bilimlar jamuljam edi. «Qur’on»i karimda insonga berilgan tariflar ham komil insonga berilgan tariflardir. “Valaqat karim – no bani odama” (Odamlar bolalarini mukarram qilib yaratdik) va “Laqat xalaqno fiahsanut taqvim” (Chindan ham inson suratini go‘zal qilib yaratdik) oyatlari mavjud. Demak, har bir inson barkamol bo‘lish imkoniyatiga ega va haqli. Shayx Aziziddin Nasafiyning “Komil inson”, “maqsadi aqso”, “Zubdatul haqoyiq” nomli va boshqa risolalarida komil inson masalasi o‘ziga xos qiyofasini ifodalaydi.Unda bu tushuncha insonning paydo bo‘lishi, taraqqiyoti martabalar topishi bilan bog‘liq holda olib qaraladi. Natijada biz Aziziddin tariflarida aynan hayotiy odamga xos belgilar, axloqiy sifatlarni ham ko‘ramiz. Yana shuni ham aytish kerakki, Nasafiy islomdagi bir nechta ilmning insonga bo‘lgan qarashlari va munosabatini chog‘ishtiradi, insonni kayhoniy vujud sifatida ham, yer maxluqoti sifatida ham tahqiq va tadqiq etadi. Nasafiyda komil inson ruh tushunchasi bilan zich aloqada tasvirlanadi. Inson martabalari ruh martabalari sifatida olib qaraladi. Shu uchun umumiy tushunchadan (konkret) tushunchalarga o‘tib turish bor.Buning sabablaridan yana biri Aziziddin Nasafiyning kamolotni uruj (kutarilish)va nuzul (tushish) nazariyasi asosida tushunishidir. Bu nazariya o‘z navbatida ulug‘ olam va kichik olam tushunchalari bilan bog‘lanib ketadi. Chunki Nasafiy Ibnal Arabiyga qo‘shilib, insonni olam sag‘ir (kichik olam) ilohiy olam va moddiy olamni birgalikda olami kabir (ulug‘ olam) deb ataydi. - Ulug‘ olamdagi jamikinarsa va xususiyatlar kichik olamga mavjud, deydi u. Shu tariqa, inosn yuqori olam - olami kabirning kichraytirilgan nusxasi bo‘lib hisoblanadiAziziddin Nasafiy komil insonga tarif berib yozadi: “Bilgilki, Komil inson deb shariat va tariqat va haqiqatga yetuk bo‘lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unga quyidagi to‘rt narsa kamolga yetgan bo‘lsin: yaxshi so‘z, yaxshi fel, yaxshi axloq, va maorif”.Pedagogika tarixida tasavvuf tariqatlarining komil inson haqidagi qarashlarni o‘rganish va kishilik jamiyatida milliy ta’lim – tarbiyaning hayotiy tajribalarini, ilmiy g‘oyalarni qiyosiy tahlil etish bugungi kunda foydalanish imkoniyatini oshiradi. Barkamol shaxsni shakllantirishda tasavvuf ta’limotining buyuk qudrati inson o‘zligini anglashi, uning botuniy, ruhiy olami va hayotiy uyg‘unligi jahonda dolzarb ta’lim – tarbiyada refleksiya yo‘nalishini rivojlantiradi. Demak, ta’lim – tarbiyaning maqsadi, mazmuni komil inson mohiyatida o‘z ifodasini topgani pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limotining o‘zaro aloqasidan dalolat beradi. Pedagogika tarixini o‘rganishda metodologik yondashuv boy ma’naviy merosimizning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. Milliy g‘oyaning komil inson ta’limotini rivojlantirish, ta’lim-tarbiya tizimida ma’naviy merosdan foydalanish samaradorligini oshiradi.Ana shu qonuniyatlar jamiyatimizning ma’naviy qudratini oshirish, barkamol avlodni tarbiyalashda tasavvuf ta’limoti va pedagogik merosimizdan izchil foydalanishning metodologik asosidir. Pedagogika tarixi va tasavvufning o‘zaro aloqasini quyidagicha ifodalash mumkin: Ijtimoiy ong shakllari sifatida bir-biri bilan uzviy боғлиқлиги; инсонни o‘zligini bilish predmetida tasavvuf va pedagogik merosimizning bevosita aloqasi; milliy mafkurani yaratishda va ommanining ongiga singdirishda yosh avlodni ma’naviy axloqiy tarbiyalashda o‘zaro hamkorlik kabilar. Shuni takidlash lozimki, har bir ijtimoiy voqeylik, jumladan, insonni bir butunlikda o‘rganish, barkamol avlodni tarbiyalash, shaxsni shakllantirishda fanlararo bog‘liqlikni bayonchilik, chaqiriqlardan aniq qonuniyatlar asosida yondashish vaqti keldi. Zero, shaxsni har qanday g‘oyaviy manqurtlik ruhida tarbiyalash barham topmoqda, insoniyat taraqqiyoti tarixi tajribalari asosida “insondagi imkoniyatlarni erkin namoyon qilishga shart-sharoit yaratish davr imkoniyati va talabi mavjud qonuniyatlar asosida yondashish tizimini ishlab chiqish davri keldi. Shaxs o‘zligini bilishi o‘z-o‘zini tarbiyalashga tarixiy taraqqiyoti izchil. Vaholanki, o‘z-o‘zini tarbiyalash barkamol shaxsni shakllantirishning samarali omildir. Inson o‘ziligini bilishi va o‘z-o‘zini boshqarishi, tarbiyalashi muammosini rivojlantirishda ham bu ikkala ong ijtimoiy shakli bir-birini to‘ldiradi. Bu borada komil inson haqidagi qarashlarining umumiy ikki yo‘nalishni ko‘rish mumkin. Birinchi turkum qarashlar tarki dunyo etib ollohning yo‘liga o‘zini bag‘ishlay olgan; inson o‘zligini bilish, o‘zligida olloh qudratini ko‘rishi komillik mezoni sifatida talqin etiladi. Yа’ni, “Hadisi sharif” dagi “Kimki o‘zini tanisa,Rabbini taniydi” g‘oya Alisher Navoiy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xaloj va Jaloliddin Rumiy kabi mutafakkirlarning so‘fiyona ta’limotida ifodasini topgan. Inchunun, Alisher Navoiyning “Lison-ut tayr” asarida inson o‘zligini anglashi ramziy obrazlar orqali asoslangan. komillikka erishish bosqichlari, sifatlari hayotiy lavhalarda ko‘rsatilgan.Tasavvuf uzoq asrlar davomida xalqimiz ma’naviyatini boyitishga xizmat qilib kelgan. Insonning ruhiy-axloqiy poklanishi, ilohiy muhabbat bilan yuksalib borishi bu ta’limotning asosiy g‘oyasidir. Shu bois tasavvuf chuqur insparvarlik g‘oyalari bilan omuxta bo‘lib, haqiqat talabida yurgan odamlar qalbiga yo‘l topdi,odamlarni poklik, abadiy hayot, ko‘ngil hurriyati haqidagi orzularini ifodalab keldi.Sharq tasavvuf tarixi, ularning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti haqida Najmiddin Komilovning “Tasavvuf”, Homidjon Homidiyning “Tasavvuf allomalari”, Anvar Choriyevning “Tasavvuf falsafasida inson qiyofasi” kitoblari alohida o‘rin tutadi. Sharq malakatlarida tasavvuf ta’limoti “maktab”, “tariqat”,tarzida keng tarqalgan. Muhosibiya, malomatiya, tayfuriya, junaydiya, qodiriya,suhravardiya, mavlaviya, kubraviya, chishtiya, naqshbandiya, bektoshiya,hakimiya, shotiriya, axromiya, yassaviya, kabi tariqat va mazhablarni ko‘rsatish mumkin. Bu tariqat va mazhablar malum jihatdan bir- birini to‘ldirsa, ko‘p hollarda bir-biri bilan kurash olib borgan.Alisher Navoiy “Nasoyimul muhabbat” asarida keltiradikim, Jaloliddin Rumiy o‘z zamondoshi Sadriddin Kazviyni xushlamas edi. Bir kuni suhbat asnosida gap islomdagi mazhablar haqida borganda, Rumiy Kazviyga qarab “Men yetmish uch mazhab bilan birdirman”, deydi. Bu etmish уч мазҳаб-исломдаги siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy kurashlarni ifodalab kelgan har xil oqimlar, guruh va firqalardi. 3 Barkamol avlodni tarbiyalashda fan va dinning uzviy bog‘liqligi.nson mohiyati, inson kamoloti tasavvufning ham ijtimoiy gumanitar (insonshunos) fanlarining ham o‘zak masalasi bo‘lib kelgan. Tasavvufda insonning botiniy olami, ichki ziddiyatlar, ruh va jism uyg‘unligi o‘ziga xos talqin etiladi. Insonning hayotidagi o‘rni, ijtimoliy tengsizliklar sababi ham uning siyrati va tabiatdan deb biladi, insonning axloqini tuzatish uning tabiatdagi salbiy xislatlarni mahv etishdan boshlash kerak deb tushuntiradi. Tasavvufchilar inson tabiatidagi salbiy illatni umumiy nom bilan “nafs” yoki “nafsi amora” deb ataydilar. Odam Ato ham shaytonning so‘ziga kirib nafsi tufayli jannatdan quvilgani «Qur’on»da keltirilgan, ko‘p rivoyatlarga asos bo‘lgan. Malumki, nafs xudbinligini o‘zim bo‘lay falsafasiga asoslanadi. Nafs domiga tushgandan keyin, kishi hech narsadan tap tortmaydi, harom – harishdan hazar etmay, boshqalar hisobiga bo‘lsa ham yaxshi yashashni o‘ylaydi, u zolim, berahm, riyokor bo‘lib qoladi. Tasavvufda odamlar o‘zaro molu – mulk uchun kurashishini emas, balki har bir odam o‘z – o‘zi bilan. O‘z nafsi bilan kurashishini qadrlaydi. Tasavvuf allomalaridan biri Bahovuddin Naqshband “O‘z nafsini yomonligini tanish – o‘zligini tanishdir” degan xulosaga keldi. Pedagogika tarixida, jumladan, xalq pedagogikasida axloqiy tarbiyaning, o‘z – o‘zini tarbiyalashning bosh yo‘nalishi ham nafs madaniyatini tarbiyalashdir. YAni, nafs uchun yashash emas, balki, yashash uchun nafsni chegaralashdir.Insoniy hayot mohiyati, mazmuni dinning ham, fan tarixining ham asosiy bahs mavzusi bo‘lib kelgan. Inson imkoniyatlarini maqsadga yo‘naltirish, inson o‘zligini bilishi va o‘z – o‘zini tarbiyalashi borasida tasavvuf ta’limotini ustunligi hayotda o‘z ifodasini topgan. Ollohga intilish - o‘zligini bilish, o‘zligini bilish – ollohni anglash g‘oyasi tasavvuf allomalari, ta’limotida har tomonlama talqin etiladi. Ammo pedagogika tarixida xalq pedagogikasi, Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida inson o‘zligini bilishi muammosi alohida o‘rganilmagan. Inson o‘zligini bilishi ta’limotining tarixiy tarqqiyoti tahlil etilmagan. Bu borada tasavvuf va pedagogika tarixini o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. N. SHermuhammedova “insoniyatning intelektual tarixida ilmiy, falsafiy va diniy ta’limotlar o‘zaro aloqasi, Yevropa madaniyatining tarixida fan, falsafa va dinning to‘lqinsimon yaqinlashishi va uzoqlashishi”111 uch davrga bo‘ldi. Birinchi yaqinlashish: Qadimgi Yunoniston va qadimgi Rim falsafasi hamda fani ( mil.avv. VII-VIasrlardan to milodiy III-IV asrlargacha),Ikkinchi yaqinlashish: xristian va arab-musulmon diniy fani hamda falsafa (II-III asrlardan XIV-XVI asrlargacha) Ikkinchi uzoqlashish: xristian va arab musulmon diniy fani hamda falsafasi (XV-XVI asrlardan XIX-XX asrlarga). Uchinchi yaqinlashish: iostnoklassik fan va falsafa (XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshi). Fan va dinning yaqinlashishishning hozirgi kundagi omillari qayd etiladi.Birinchi yaqinlashishga Turon va Eron zaminida Avesto g‘oyalari tabiat va insoniyat hayotining tajribalari ilmiy ifodasida ko‘rish mumkin. Din va fanning XXI asr yaqinlashuvi milliy g‘oyani yaratishga xalqimizning qadriyatlaridan foydalanish zarurati asosida namoyon bo‘lmoqda. Din asoslarini o‘rganishda zamonaviy fan yutuqlaridan foydalanish shuningdek,jamiyatning ma’naviy qudratini oshirishda, tasavvuf imkoniyatlarida oydalanish masalasida pedagogikaning aloqasi fikrimiz dalilidir. O‘z navbatida tasavvuf o‘rta asr musulmon falsafasida hurfikrlilik ko‘rinishi sifatida ham namoyon bo‘ldi. Xuddi shuning uchun ham, mashhur rus olimi YE. YE. Bertels yozganidek, tasavvuf adabiyotini o‘rganmasdan turib, o‘rta asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin emas. Bu adabiyotdan xabardor bo‘lmasdan Sharqning o‘zini ham anglash qiyin”.Tasavvuf falsafasining shakllanishida nafaqat «Qur’on» Hadislar balki, Yaqin va O‘rta Sharq mamalakatlarida keng yoyilgan zardushtiylik, buddizm, Yevropaning ko‘pgina malakatlarida tarqalgan neoplatonizm (asoschisi yunon faylasufi Ploton), iudaizm va xristianlik g‘oyalarining tasiri sezilarli bo‘ldi. Bir asrga yaqin fan va dinni bir – biriga qarshi qo‘yish, milliy qadriyatlar ildiziga bolta urish xalqimizning madaniy, iqtisodiy taraqqiyotda XX asrga kelib ayrim mamlakatlardan orqaga qolishiga sabab bo‘ldi. Mustaqillikka va shovinistik siyosat ustuvorligi, milliy madaniyatni yo‘qotishga harakat ma’naviy arosat holatiga olib bordi. Ziyoli, davlat arbobining ayrimlari o‘z ota – onasining dafn marosimiga qatnashaolmay qoldi. Jahon xalqlari tan olgan buyuk bobokalonlarimiz: Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Farg‘oniy, Burxoniddin Marg‘iloniy, Yusuf Xos Hojib, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning qomusiy ta’limoti, pedagogik qarashlardagi diniy, milliy va ilmiy uyg‘unlik, yaxlitlik buzib o‘rganildi. Tasavvuf tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida XIII asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. IX asr boshlarida kelib tasavvufning nazariy asoslari ishlab chiqildi, so‘fiylarning amaliy, ruhiy – psixologik mashqlari, o‘z –o‘zini tarbiyalash va chiniqtirish tadbir usullari shakllandi. Tariqat, marifat, haqiqat degan tushunchalar yuzaga keldi. Uning predmeti insonparvarlik, insonshunoslik odam va odam mohiyati Soflik, Haqiqat, Marifat, Go‘zallik, Kamolot ideali unga yetishish: ta’lim – tarbiya, o‘z – o‘zini tarbiyalash yo‘llari, usullaridir. Pedagogika tarixining predmeti: kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab ta’lim- tarbiya maqsadi, mazmun, metod, vositalarining taraqqiyoti, ta’lim – tarbiya jarayoni qonuniyatlarini hayotda ifodalanishi; xalq pedagogikasi rivojlanishi va har bir davrda jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni, har bir xalqning ta’limiy - tarbiyaviy qadriyatlari va uni millat taraqqiyotida tutgan o‘rni; buyuk mutafakkirlarning ta’lim – tarbiya haqidagi ta’limotining ilmiy, tarixiy va amaliy ahamiyati; va nihoyat diniy ta’lim - tarbiyaning ijtimoiy, ilmiy va amaliy mohiyatidir. Demak, avvalo, pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limotini uzviy bog‘liqligi ularning ijtimoiy predmetida ifodalanadi. Malumki, kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti dinlar tarixi bilan bog‘liq. Ta’lim – tarbiya insoniyat hayotining tarkibiy qismi, mohiyati va hayotbaxsh omil bo‘lib kelgan. Ibtidoiy jamiyatdanoq yoshlarni hayotga tayyorlash, turmush tajribalarini ularga o‘rgatish, tarbiyalash kishilar faoliyati, urug‘ oqsoqqollari faoliyatining muhim qismi bo‘lgan, shu asosda insoniyat rivojlangan, ta’lim – tarbiya tajribalari orta borgan, jamiyatning ma’naviy, iqtisodiy taraqqiyot qudratiga aylangan. Pedagogika tarixining muhim muammosi xalq pedagogikasi diniy ta’limot, jumladan tasavvuf tariqatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Xalq pedagogikasi tarixini o‘rganishda yangicha yondoshuv ana shu uyg‘unlikka asoslanishi taqozo etadi. Masalan, “Avesto” dagi ta’lim – tarbiya tizimini tariqat tahlili pedagogika tarixini sarchashmalarini ochilishiga imkoniyat berdi. Ta’lim - tarbiya maqsadi mazmuni, metodlari, qadimgi yunon pedagogikasidan bir necha asr oldin shakllanganidan dalolat beradi. Bugun ham xalqning hayotida, zardushtiylik qoidalarini saqlanib qolgani xalq pedagogikasi, diniy ta’limot bilan izchil rivojlanganidan dalolat beradi. Shuningdek, diniy asarlar, dostonlar, tasavvuf allomalarining hayoti, Alisher,Navoiyning “Lisonut - tayr” asarida keltirilgan rivoyatlar kabi hikmatlar pedagogika tarixining muhim xazinasiga aylandi. Bu yaxlitlik va uzviylik ta’lim –tarbiya maqsadi hayot mezoni mumtoz g‘oya jamiyat taraqqiyotining omili,pedagogika tarixini o‘rganishning metodologik asosi ekanligini isbotlaydi. Ta’lim – tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, har bir davrda jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni uning mazmuni, metodlari va vositalari bilan belgilanadi. Bu borada zardushtiylik va boshqa diniy ta’limoti alohida o‘rganilishi zarur. Boshqa jahoniy dinlar va zardushtiylik ta’limotida ta’lim – tarbiya maqsadi komil inson g‘oyasida uzviylik mavjud bo‘lsada ««Qur’on» va oxirgi payg‘ambar Muhammad s.a.v. hadislari, islom ta’limotida inson va uni kamoloti masalasi o‘ziga xos xususiyatiga ega. Tasavvufda pedagoglik faoliyati va ustoz-shogird munosabatlari. Pedagogika tarixiing muhim masalalaridan biri ta’lim-tarbiya jarayoni, uning tarixiy taraqqiyoti, ustoz-shogird faoliyati uyg‘unligi va qonuniyatlaridir. Bu borada tasavvuf manbalarida o‘ziga xos didaktik qoidalar rivojlangan.Shariat qonun-qoidalariga rioya qilish malakasini o‘zida mujassamlashtirgan kishi tariqat bosqichiga qadam qo‘yadi. Boshqacha aytganimizda, tariqat adablarini o‘zlashtirishga kirishadi. Tariqat adabi talablariga ko‘ra, ushbu bosqichga qadam qo‘ygan kishi eng avvalo ustoz (pir) sabog‘ini olmagan shogird (murid) chinakam komillik darajasiga ko‘tarila olmaydi. Xuddi shuning uchun ham tariqat adabi talablariga ko‘ra komil inson darajasiga ko‘tarilishini orzu qilgan har bir kishi ustoz va shogird (pir va murid) munosabatlari chig‘irig‘idan o‘tmog‘i darkor. Ustoz va shogird orasidagi insoniy munosabatlarining yo‘lga quyilishi komil inson darajasiga ko‘tarilishining muhim sharti hisoblanadi.Tariqat adablari tariqatiga ko‘ra, har qanday shogird o‘z ustozi ko‘rsatmalirini so‘zsiz bajarishi lozim. Chunki ustozsiz, piru-muridsiz har qanday shogird o‘z murodiga, yani Xudo vasliga yeta olmaydi. Ustoz o‘z shogirdiga uzluksiz yo‘l- yo‘riq ko‘rsatib, uning kundalik faoliyatini nazorat qilib turmasa, shogird hali yosh, tajribasizligi uchun o‘zini-o‘zi taftish qila olmaydi. Shuning chun ham komil inson bo‘lishga ahdu paymon qilgan har bir kishi tajribali ustozga qo‘l berib, o‘z iroda ixtiyorini uning ixtiyoriga topshirmog‘i zarur. Boshqacha qilib aytganimizda, tariqat bosqichida turgan shogirdning inson barkamolligi sirlarining o‘zlashtirishining muhim sharti o‘z iroda-ixtiyorini ustoz izmiga buysindirishdir. Xuddi shu manoda bazan tariqatni irodat ham deb yuritadilar. Tariqat adabi qoidalariga asosan, shogird (murid, solik) ga saboq beruvchi ustoz (pir, murid) murabbiy zammasiga katta masuliyat yuklatiladi. Xususan, shogridni komillik pillapoyalari tomon yuksaklikka chorlovchi ustoz tariqat adabi talablarini mukammal biladigan va unga qatiy rioya qiladigan, qalbi Olloh marifati bilan limmo-lim to‘la orif inson bo‘lishi kerak. ustoz bilimining chuqurliga, tariqat usullarini mukammal bilishi, axloqan pokligi, so‘zi va ishining birligi, tashkilotchiligi va tadbirkorligi bilan shogirdlariga hamisha shaxsiy o‘rnak bo‘lishi lozim. Saboq berish jarayonida o‘zining ishontira bilish sanati bilan boshqalardan ajralib turishi darkor.Ustoz hech qachon shogird mulkiga ko‘z oloytirmasligi, aksincha uning yumushlarini osonlashtirishga, bilim olish borasidagi qiyinchiliklarini bartaraf etishga, turli marifiy muammolarni hal qilishga ko‘maklashmog‘i lozim. Marifiy muammolarni bartaraf eta olmasa, o‘zidan kuchliroq shayxga shogirdni maslahat olish uchun yo‘llamog‘i zarur. Shogirdlarning istedodi xilma-xil bo‘lganidek, ustozlarining murabbiylik mahorati, intellektual salohiyati turlicha bo‘ladi. Xuddi shuning uchun ham, tariqat adabi talablariga ko‘ra, ustozlar ham o‘zlarining murabbiylik mahoratlari, intellektual salohiyatlarini oshirib borishi shogirdning komillik darajasiga ko‘tarilishining eng muhim shartlaridan biridir. Tariqat odabining ushbu talabiga diqqat bilan nazar solsak, ushbu qoidalar orasida mustahkam dialektik aloqadorlik mavjud ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Xususan, ushbu talabalarga muvofiq komillika intilayotgan kishi avvalo o‘zini tiya bilishi, kam eyishi, kam uxlashi, kam gapiirishi, barcha axloqsizliklardan chetda turishi, nafaqat o‘z tanini, balki ma’naviyatini ham pok bo‘lishiga erishishi, o‘zini ruhan chiniqtirishi, uzluksiz mutoala qilishi, xotira va zehnini o‘tkirlab turishi, surunkali zikr orqali Allohning muborak nomlarini qalbiga joylashtirishi, uning muborak nomlarini qalbiga joylashtirishi, uning qudratiga har tomnlama qalbdan iqror bo‘lishi lozim. Tariqat odabining biz yuqorida sanab o‘tgan qoidasi talablarini bajarish odat tusiga kira borishi bilan o‘zini-o‘zi cheklash, yani musohaba va o‘zini-o‘zi kuzatish, yani muroqaba, shuning o‘z faoliyatini uzluksiz nazorat qilish malakasi hosil bo‘ladi. Xuddi o‘sha malaka tufayli uning ma’naviyatida ham, ruhiyatida ham jiddiy o‘zgarish ro‘y beradi. Ruhiy - ma’naviy komillik tomon intilayotgan shogirdning har bir harakati ustoz tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi, undagi ruhiy-ma’naviy o‘zgarishlar rag‘batlantirib borilishi kerak. Najmiddin Kubro birinchilardan bo‘lib o‘sha zamon madaniy va ma’naviy olamida mashhur bo‘lgan “Ofoq va anfuz” nazariyasini tasavvuf falsafasiga tatbiq etdi. Shayx yoki murid darajasiga ko‘tarilish uchun: birinchidan, har bir kishi o‘zi mansub bo‘lgan tariqat yo‘lini, ikkinchidan jazba (ishq), uchinchidan, uruj (ko‘tarilish)ni bilmog‘i zarur. Shogird yoki solikka xos narsa – harakat, intilishdir. Jazbaga xos narsa – tor tilish, zavqu-shavqdir, ko‘tarilish (uruj)ga xos narsa – karam va saxovatdir. Istiqlol bergan buyuk nematlardan biri xalqimizning ming – ming yillik madaniyati, fanlari tarixini uzviy bog‘liqlikda o‘rganishga keng imkoniyat yaratildi. Kishilik tarixiy taraqqiyotida ma’naviy madaniyat: fan va din yaxlit bir butun hayotiy tajribalar, uni umumlashtirish, takomillashtirish borasidagi ta’limlardan iborat. Avloddan – avlodga o‘tib sayqal topgan tafakkur hosilasi insoniyatni turmush mazmuni, mohiyati, ma’naviyatini rivojlantirishga qaratilgan. Tasavvufda ta’lim-tarbiya tamoyillari, metodlari va vositalari. Pedagogika tarixining asosiy ilmiy muammolaridan biri ta’lim – tarbiya jarayoni qonuniyatlari va tamoyillarining taraqqiyotidir. XX asr oxirlariga qadar ta’lim – tarbiya jarayonining qonuniyatlari aniq masala sifatida o‘rganilmagan edi.Har qanday obyektiv qonuniyat singari ta’lim – tarbiya jarayonida ham barqaror, takrorlanib turuvchi, ichki aloqadorlik, bog‘liqlik qonuniyatlari mavjud.YAni, ta’lim – tarbiya jarayonining ham o‘ziga xos qonuniyatlar va tamoyillari (prinsiplari) asrlar bo‘yi shakllangan, hayotda o‘z isbotini topgan. Ta’lim prinsiplarini ilmiy asoslashda buyuk chex pedagogi va pravaslav dinining rahnomalaridan biri Yan Amos Komenskiy (1592-1670) ning, ta’limoti jahonda tan olingan. Uning izchillik, ko‘rgazmalilik, ko‘rsatmalilik, yosh va individual xususiyatlarni hisobga olish, jamoa shaklida o‘qitish prinsiplari jahon pedagogika tarixida alohida o‘rni tutadi. Mustaqillikdan keyin Abu Ali ibn Sinoning didaktik qarashlarida ta’limda uzviylik, tabaqalashtirish, ta’limda o‘quvchi faolligi, bugungi texnologik yondoshuv tamoyillari ilmiy. Barcha dinlar, jumladan, islomning nazariy asosi tasavvufda joriy qilingan ma’naviy, ruhiy tajribalar, eng avvalo diqqatni insonga qaratgan, insonni o‘zini ilohiy mohiyatini bilishga, mushohada etishga ilhomlantiradi. Shuning uchun ham bashariyat islom tasavvufiga qiziqishi, o‘zgacha ehtirom bilan orta boshladi.Tasavvuf insonning basirat ko‘zini Ruh va Ko‘ngil olamiga qaratadi. Nafsni tanish va yengish orqali go‘zal axloqqa erishish tajribasini o‘rgatadi. Ruhoniyat tarbiyasi uchun uzluksiz g‘amho‘rlik qilish usullarini ko‘rsatadi. Muhammad Payg‘ambar ta’limotining musulmon madaniyati, adabiyoti ilm-fanning tadqiqot obyektiga aylanishining bosh sabablaridan biri ham shunda.Rasululloh uchun dinning kamoli, eng avvalo, axloqning kamoli edi. Bir zot Rasulullohning yoniga kelib: “Ey Ollohning Rasuli! Din nimadirq” – deya so‘raganda, payg‘ambar: “Din go‘zal axloqdir”, - deb javob beribdi. O‘sha odam payg‘ambarning o‘ng tomoniga o‘tib, yana Rasuli Olloh! Din nimadirq deb so‘rabdi. Payg‘ambar esa: “Din go‘zal axloqdir”, - debdi. So‘ng haligi kimsa payg‘ambarning orqasiga o‘tib “Ey Ollohning Rasuliq Din nedurq” degan ekan, payg‘ambar: Demak, komil inson mohiyati, fazilati uni shakllantirish omillari taraqqiyoti masalasida pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limoti uzviy bog‘liq rivojlangan.Komil insonni shakllantirishda ta’lim – tarbiyaning ijtimoiy mohiyati falsafa tarixi,jamiyat tarixi kabi fanlar o‘rgansada uning qonuniyatlarini, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari tarixiy taraqqiyotini pedagogika tarixi o‘rganadi.Ta’lim - tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, maqsadi insoniy hayoti, yashashga tayyorlash ekan uning mazmuni har bir davr talabidan kelib chiqadi. Zero,pedagogik qonuniyatlardan biri ham ta’lim – tarbiyaning davr talabiga, jamiyat buyurtmasiga mosligidir. Bu borada islom ta’limoti VI – VIII asrlarda jamiyatdagi ma’naviy bo‘shliqni to‘latishga qaratilgani, qatiy ta’lim – tarbiya mazmunida ifodalanadi. Malumki, ta’lim – tarbiyaning mazmuni ibtidoiy jamiyatda: mehnat qurollaridan foydalanish, dehqonchilik qilish, tabiat injiqliklaridan muhofazalash,tibbiy bilim mehnat ta’lim – tarbiyasi mazmunini: hamkorlik, do‘stlik, jamoa qoidalariga rioya qilish, kattalarni hurmatlash axloqiy tarbiya; jismoniy chiniqish,har xil o‘yinlar jismoniy va nafosat tarbiyasi mazmunini ifodalagan.Jamiyat taraqqiyotining keyingi davrlarida kishilik jamiyati tomonidan yaratiladigan tajribalarni aniq mashg‘ulotida tizim asosida ta’lim berish qoidalari mazmuni, metodlari shakllanganini yozma manbalar “Avesto” da va yunon pedagogikasi tarixida ko‘ramiz.Xalq pedagogikasi maqol, rivoyat, dostonlarda ta’lim – tarbiyaning mazmuni o‘z aksini topgan. Har bir davr ta’lim – tarbiya mazmuniga o‘z hissasini qo‘shgan. Ta’lim – tarbiya mazmuni, avvalo, davr talabiga mos rivojlangan bo‘lsa,o‘z navbatida jamiyat, millat va har mamlakat rivojlanishi ta’lim – tarbiya mazmuniga bog‘liq bo‘lgan.Jamiyat tarixi manbalarida malumki, meloddan oldingi ming yillik o‘rtalarida insoniyat yashash tarzining oshishi boylik to‘plash, yerlarni bosib olish, qullarning kuchidan foydalanish, xalqlar o‘rtasida, urug‘lar o‘rtasida raqobat bir tomondan ma’naviy – axloqiy tarbiyaga ham salbiy tasir ko‘rsatdi. Ikkinchi tomonidan hunarmandchilik savdo – sotiq, memorchilik tibbiyot, davlatchilik kabi ilmlarni rivojlanishiga olib keldi. Qaysi halqda ilm – fan, ta’lim – tarbiya rivojlangan bo‘lsa, shu xalq ustunlikka erishdi. Buni qadimgi Yunonistonda ilm –fanni rivojlanishi va jahonning ko‘pgina qismini zabt etishida ham ko‘rish mumkin.Bu insoniyatning bir- biri bilan raqobati ma’naviy bo‘hronlarini ham keltirib chiqardi. Shunday bir davrda Olloh tomonidan nozil bo‘lgan dinlar insoniyatning ma’naviy mezonida aylandi. Insoniy fazilatlar har – bir dinning mohiyati, mazmuniga mujassam bo‘ldi.Islom ta’limoti falsafasi, ma’naviyati, axloqi, huquqining asosi bo‘lgan «Qur’on»iKarim”ga ilohiyat, diniy e’tiqod masalalari bilan birga insonparvarlik, insonlarni qovushtirish, ularning o‘rtasida yuzaga kelgan ziddiyat – nizolarning olidini olish,ular orasiga adolat o‘rnatish kabi axloqiy ta’lim – tarbiya mazmuni ifodalangan.Tasuvvuf ta’limotini ommoning shaxsning ongiga, qalbiga asrlar bo‘yyi barqaror tasiri, dunyoda buyuk shaxslar tomnidan e’tirof etilishi uning tasirchan metod va vositalaridan dalolat beradi. Har bir tasavvuf allomasining tariqatida, ta’limotida komil insonni shakllanishi metod va vositalari izchil ifodalanadi.Tasavvuf joriy etilgan ma’naviy ruhiy tajribalar, eng avvalo, diqqatini insonga qaratar, uni o‘zining ilohiy mohiyatini mushohoda etishga ilhomlantiradi.Tasavvuf insonni ollohga tobeyligiga alohida urg‘u berar ekan insonning, insonga qaram va muhtojligi tushunchalarani tubdan isloh aylashni hurriyat, erkinlik tenglik kabi aqidalarini targ‘ib qiladi. Tarixiy tarjribalardan kelib chiqadigan ta’lim-tarbiya insonparvarlashtirish va demokratlashtirish tamoyili “har bir shaxsni erkin rivojlashiga shart-sharoit yaratish” imkoniyatini oshiradi.Tasavvufda insonshunoslik g‘oyasi ustuvorligi yana ilmiy o‘rganishga molik. “Tasavvuf maslagi insonning besurat ko‘zini Ruh va Ko‘ngil olamiga qaratadi. Nafsni tanish va yengish orqali go‘zal axloqqa erishish tajribasini o‘rgatdi. Va ruhoniyat tarbiyasi uchun uzluksiz g‘amhurlik qilish usullarini ko‘rsatdi”Ta’lim – tarbiyaning samaradorligi oshirishda uning shakl va vositalari muhim muammo, munozara bo‘lib kelgan. Ta’lim-tarbiya tizimi shakl, va vositasi,saboq berish mashg‘ulotlari darsning takomillashuvi uzoq tarixga taqaladi.“Avesto” dagi didaktik g‘oyalar qadimgi Yunonistonda pedagogika tizimi fikrimizning dalilidir. Malumki xalq pedagogikasida badiiy rivoyat, maqol hikoya,doston pand-nasihat asarlar ta’lim-tarbiyaning tasirchan vositasi ekanligi hayotda asosalangan. Diniy ta’limotning barchasida shuningdek, tasavvuf allomalarining asarlarida ham sher badiiy lavhalar vositasi ta’lim va targ‘ibotning asosiy vositasidir.Ta’lim-tarbiya metod, usul va vositalarini taraqqiyoti tajribalarini umumlashtirish pedagogika tarixining muhim muammodir. Har bir davr ta’lim-tarbiya mazmuniga xos metod va vositalarini qo‘lanilishi samaradorli omili bo‘lib kelgan. Bu boradagi rivojlangan tajribalar umumlashtirilgan, avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Ta’lim-tarbiya talabi, jamiyat buyurmasi, zamon va makon xususiyati asosida milliylik va umuminsoniylik xususiyat qaror to Diniy manbalarda ta’lim-tarbiya ta’limotini rivojlantirilishi.Barchamizga malumki, din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideali, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzu armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir.Ayniqsa, ko‘p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib hayot manosini anglash, milliy ma’naviyatimiz va turmush tarzimizni, qadriyatlarimiz urf ananalarimizni bezavol saqlashda muqaddas dinimiz qudratli omil bo‘lib kelayotganini alohida takidlashimiz joiz. Nega deganda, insoniylik mehr-oqibat,halollik, oxiratini o‘ylab yashash, yaxshilik mehr-shafqat singari xalqimizga mansub bo‘lgan fazilatlar aynan shu zaminda ildiz otadi va rivojlanadi. Fan va dinning hamkorlikgi muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g‘arazli huruj va hamlalardan, tuhmat va buhtonlardan himoya qilish uni asl mohiyatini yosh avlodga to‘g‘ri tushuntirish, islom g‘oyalarini keng targ‘ib etish imkoniyatini oshiradi. Manbalar Tarixiy davr Tarixiy shart sharoit Pedagogika nazariyasini rivojlanishi “Avesto” kitobi muqaddas kitob X-IX asrlarda yaratilgan 548-629 yillar Zardusht tomonidan takomillashtirilgan 12 ming xo‘kiz terisiga bitilgan Iskandar Zulqarnay Urug‘chilik,kuldorlik, tuzum milliy tarqoqlik. O‘zaro kurashlar “Avesto”ning tub mano mohiyatini belgilab beradigan “Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal” degan tamoyilni oladigan bo‘lsak, unda hozirgi zamon uchun ham ibratli bo‘lgan saboqlar borligini ko‘rish mumkin. Ana shunday fikrlar, yani ezgu niyat, so‘z va ish birligini jamiyat g‘oyasining ustuvor g‘oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi ma’naviy idealimiz bilan naqadar uzviy bog‘liq, nechog‘lik mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir.“Avesto” zardo‘shtiylikning muqaddas kitobi bo‘lishi bilan birga ilm-fan, hayotning barcha sohalari bo‘yicha ancha mukammal malumotlar beradigan ulkan, eng ko‘hna manba hisoblanadi.(H.Homidov) “Avesto” sof diniy kitob bo‘lmay balki ijtimoiy, falsafiy, madaniy, adabiy tarixiy qimmatga ham ega bo‘lgan nodir qomusiy yodgorlikxalq og‘zaki ijodi, rivoyatlar, o‘sha davr tarixi ifodalangan;Shahar-qishloqlarini obod qilish bog‘i-rog‘lar yaylovlarni ko‘paytirish;Oilani o‘z uyini ulug‘lanishi Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal, komil inson inson mezoni ekanligi; Vatanparvarlik, insonparvarlikning ulug‘lanishi;Halollik rostguylik, mehnatsevarlikning ulug‘lanishi; Yer-suv oziq ovqat va kiyimlarni toza tutish;Yerni iflos qilganni “40 kamchi urish”;Inson yashaydigan xonada yuvinish cho‘milish qadiyyan man etiladi;Kunda bir necha marta jismoiny mashq qilish;Ko‘p bolali oilalarda davlat hisoidan nafaqa to‘lash;2-3 ta tuqqan ayolni mukofotlash;Kasallanganda parxez, duo dori jarrohlik yo‘llari bilan davolash;Umuman olganda “Avesto” kabilar bilimlar xazinasi sifatida ilmiy adabiy marifiy va tarbiyaviy ahamiyatga molik qadimiy asardir.Islomning asosiy qomusi Milodiy VI-VII asrlar Islom dinini joriy etishi ko‘pgina malakatlar jumladan qadimgi Movaraunnahr xududini arablar tomonidan ishg‘ol etilishi. Islomni joriy etish bo‘yicha masjid va madrasalar qurilishi.«Qur’on»i Karimning Inson surasida shunday deyilgan; “Biz insonga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatib qo‘yganmiz. Xohlagancha shukr keltiruvchi bo‘lsin yoki kufr keltiruvchi bo‘lsin.” (3 oyat)«Qur’on»ning ko‘pchilik oyatlarida insonning ixtiyori o‘zi bilan bo‘lib u qilgan yaxshi va yomon ishlariga ham o‘zi javobgardir. “SHo‘ro” surasida esa “Sizlarga biror mo‘sibat etsa, unga o‘z qo‘lingiz bilan qilgan gunohingiz sababchidir”,deyiladi.(30-oyat). “Fussiliyat- Mufassal bayon qiligan sura” deb ataladi. Ushbu surada “Kim biror yaxshi amal qilsa, o‘zi uchundir. Kim yomonlik qilsa, o‘z ziyoniga ilur” (46 -oyat) deyiladi.“«Qur’on»i Karimda” kelajak avlodini doimo yaxshi yo‘lga yo‘nalishini, uni o‘z ixtiyoriga qo‘yib berish mumkinligini ko‘rib turibmiz. “«Qur’on» da har bir inson borligidan g‘urulanmog‘i lozim, lekin o‘zidagi sifatlardan g‘ururlanmaslik kerak, deyiladi.Tavba qilish insonni yaxshi ishlarga yetklaydi. Bunga muomala so‘zlashish odobi,saxiylik, ifffat, sabrlilik, kamtarlik,hamjihatlik kabi ulug‘ fazilatlar mujassamlanadi. Islomda sabr axloqiy fazilatlardan biri bo‘lib insonning ruhiy tayanchidir. Sabrli kishi qiyinchiliklani sabot bilan yengadi. Sabr barcha fazilatlarning onasidir. Chunki u inson qalbini ezgulik sari yo‘llaydi. Har bir fazilat sabrga muhtojdir.Abu Abdullox ibn-al Buxoriyning xadislarida 810-870 Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrda alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkurasiga aylanishi 1. 600 mingga yaqin hadis to‘plagan. U zodning “Al-Jome as-Sahih” (“Ishonchli to‘plam”),“Al-adab al-Mufrat” (“Adab durdonlari”), “AtTarix as- Saxir”),(“Katta tarix”), “Al-Qiroatu-xalfa-al-Imom”, (“Imom ortidan turib o‘qish”) kabi asarlari maqjud. Imom Buxoriyning “Al-Jome as-Sahih” kitobi ma’naviy qadriyatlarimizni tiklashda,kishilarda axloq-odob, halollik,rostgo‘ylik, poklik singari fazilatlarni shakllantirish va mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. 2. “Al-Adab Al-Mufrat” (“Adab durdonalari”) da ta’lim Imom Buxoriy o‘zining bu nodir asarida payg‘anbarimiz Muhammad alayhisalom aytgan eng sara xadislarini to‘plashga muyassar bo‘ldilar. Bu asarda: bola tarbiyasi, ota- ona va farzand burchi.3. -er o‘zi ovqatlanganda xotinini ham ovqatlantirish, o‘zi yangi kiyim kiyib olsa, unga ham olib kiydirish, haqorat qilib so‘kmaslik, arazlashganda uzoqqa ketmasdan faqat bo‘lak yotishlugidir; 4. - otaga itoat qilish – tangriga itoat qilishdir. Uning oldida gunoh qilish-tangri oldida gunohkor bo‘lish bilan barobar. 5. - kimning oldiga uzulib ketgan birodari uzr so‘rab kelsa, u hoh-xaq bo‘lsin uzrini qabul etsin.Agar qabul etmasa, jannatdan Qavsar havzasining suvidan mahrum bo‘lur. 6. Ilm va bilimdonlik 7. -ilmning ofati – esdan chiqarmoqlik va ilmga rag‘bati bo‘lmagan kishilarga o‘rgatib, uni zoye ketkizmoqlikdir; 8. O‘zimdan keyin qoldirgan ummatlarim uchun uch narsadan qo‘rqaman; 9. Nafsu havoga berilib, yo‘ldan ozishidan; 10. Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga berilib ketishdan; 11. Ilm marifatga ega bo‘la turib,g‘ofillarning ishini tutishidan.Garchi Xitoyda bo‘lsa ham, ilmga ntilinglar. Chunki ilm olishga harakat qilish har bir mo‘minga farzdir;Muhammad at-Termiziy 824-892 Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrdaalohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkurasiga aylanishi Termiziy o‘zining “Sunan” kitobida - Xayrli va yaxshi ishlar qilishga davat etishining va zulmdan qaydarishining- sening sadaqang - ikki narsa borki: ko‘pchilik ularni qadriga yetmaydi: biri- sog‘lik, ikkinchisi – bo‘sh vaqt.Ta’lim-tarbiya mazmun va metodlari - adashgan kishilarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish ham sadaqa - xushmuomala bo‘lish ham sadaqa -yerda yotgan tikan, toshni olib tashlash ham sadaqa - marhumlarga hurmat fazilat - xaqiqiy mo‘min deb xushxulq va ayoliga nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi - kimda-kim bir ko‘chat o‘tkazsa yo bo‘lmasa ekin eksa ular hosilidan odamlar hayvonlar bahra olsa u ham sadaqa - barcha musulmonlar barobardir - qarindosh urug‘larini uning “Sunan” kitobidan qashqari “Kitob al ilal”, “Kitob at tarix” kabi yaqin asarlari malum. A. G‘ijdivoniy 1103-1179 G‘ijdivonda tug‘iladi.Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrda alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkurasiga aylanishi Xojai jahon nomi bilan mashhur. Xojagon Naqshbandiya tariqati asoschisi. A. Navoiy- haqni botildan ajratuvchi xoja jahon deb tarif bergan G‘ijdivoniy “pok ravishlarin ag‘yort ko‘zidan yashiribturlar”. Bundan shu narsa anglanadiki, odam faqat o‘z aybini yashirib yurmasdan, pok xislatlotini ham pinhon tutmog‘i maqul. Avliyolar sultoni qutbi zamon olimi G‘ijduvoniy buyuk tarbiyachi bo‘lib xojagon tariqatining asoschisidir. “Risolai sohibiya”, “Maqsad as solikin”,“Maslakal orifin”, “Maqomati Yusuf Hamadoniy”, “Tariqat odobi” asarlari shunindek ruboi, qitalar yozgan. Uning juda ko‘p shogirdlari bo‘lgan, o‘zini Bahoviddin Naqshband tarbiya qilgani malum. Tarbiya odobi kitobida “Ey farzand! Ilm bilan birga odobni o‘rgan. Zero, odobsiz odam olloh lutfidan mahrumdir. Xalq bilan nizo janjal etma-yaxshi xulq, nek odob ila umrgo‘zaronlik ayla bidat ahidan yiroq bo‘l ” deb yozadi. Ruboiylari Shuhrat ila mush nafsini tiy O‘zni mardum orasida ko‘p yod etma. Kamtarlik et sen nom chiqaray deb Zinhorki dilingini barbot etma. Yomonning o‘ziga yomon jazo. Til sukut et ey jon gapir.Ayblarni yopguvchi sattor bo‘lg‘aysan.Qalblarni topguvchi gavhar bo‘lgaysan.Ahmad Yassaviy XII asrda yashagan 1166 yilda vafot etiganIslom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrda alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkurasiga aylanishi Bizga qadar Ahmad Yassaviyda “Devoni hikmat” nomli sherlar kitobi saqlanib qolgan.Bu asar hamma zamonlarda, barcha turkiy zabon avlodlarga manzur va maqbul bo‘lib kelgan. Zeroki u insonni komillika yetaklaydigan din, imon, xudo yo‘lida fidoylik, e’tiqodda sobitlik, halollik, poklikni targ‘ib-tashviq etdi. Kishilarning asl maqsadi – Xudoga erishmoq paytida mashaqqat –riyozat chekmoq, marifat kasb etmoqqa islomiy va dunyoviy ahkomlarni egallamoqqa chorlaydi. Yassaviy hikmatlarida to‘g‘rilik,mehnatsevarlik, mo‘minlarga mehribon bo‘lish, insof, muruuvat g‘oyalarini ilgari surgan. Ayrim hikmatlarda biz ijtimoiy adolatsizlikka qarshi keskin fikrlarni, dilozor,muftxo‘r bo‘lmaslikka davat etadi. Yassaviy hikmatlarida insoniyat paydo bo‘lganidan buyongi tarixiy haqiqat, afsonalar rivoyatlar turli diniy arboblar, diniy falsafiy oqimlar asoschilarining hayoti, turmush tarzi,komillik yo‘lidagi tutgan sayi harakatlari g‘oyatda nafis, tadrijiy ravishda o‘z aksini topgan.Bahoviddin Naqshband 1318-1389 1318-1389 Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrda alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkurasiga aylanishi Bahoviddin Naqshbandning ta’lim- tarbiya haqidagi fikr mulohazalari va pandu-nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U barkamol insonni tarbiyalash dastlab odabdan boshlanishini takidlab shunday degan edi.“Adab hulqi chiroyli qilish, so‘z va felni soz qilishdir...Adab saqlash – muhabbat samarasi,yana muhabbat daraxtining urug‘i hamdir.Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘ysang ham, nimaki qilsang beadablik ko‘rinadi.Odam o‘zini bir hil sifat va ko‘rinishda olib yurishi lozim, toki odamlarda unga tasarruf (tasir qilish) tamasi paydo bo‘lmasin”Nashqband mehnat va hunarga alohida e’tibor bergan. Madrasaga qabul qilinadigan bolalardan eng oldin: “Siz qanday hunarni bilasizq”-deb so‘ragan. Hunar bilganmaganlarni biror hunarni egallashga, so‘ngra islom ilmini o‘rganiga davat etgan. U bu haqda shunday deydi:Dengizdan hamisha izlamagil dur.Odamga bi hunar bas, ezgudur.Najmiddin Kubro 1145-1188 Ruhoniy oilasida.Tibriziydin riyozat, Iskandariya, Hamadon, Misr,Bog‘dod,ulamolaridan hadisni o‘rganadi,Mug‘ulllar bosqinchilari tomonidan 1188 yil o‘ldirilgan Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrda alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi U Kubraviya tariqatining asosichisi, arab va fors tillarida ko‘plab ilmiy risola va badiiy asarlari meros bo‘lib qolgan. “Obod us sufiyo”, “Faqirlik haqida risola”, “Hidoyat ut tolib” . Shuningdek Kubraviya tariqati haqida “Sharhi risolai odobi sokin”, “Risolai shayx Najmiddin” kabilar Kubraviya tariqati tavba zuxdfi – dunyo- dunyo boyliklariga berilmaslik tavakkal-al alloh qanoat uzlat-botiniy o‘zini chiniqtirish mulozamat az-zif tavajjuv al-Alloh sabr muroqaba riyomahru hiyladan xoli bo‘lish rido- o‘zini Alloh deb faxrlanmaslik Abul Muin an-Nasafiy Moturudiy makatabining atoqli nomoyondasi Otasi al- Motirudiyning shogirdi bo‘lgan Islom to‘la joriy etilishi islom ta’limotini mamalakat mafkurasiga aylanishi Olim o‘n beshga yaqin asar yozgan bo‘lib,ularning aksariyati kalom ilmining turli masalalariga bag‘ishlangan. “Al-Umda fi usul al-fiqh”, “Bahr al kalom fi ilm alkalom”, “Tabsirat al-adilati fi ilm al-kalom”,“At-tamhiyt li-qavoid at-tavhid fi ilm al- kalom”, “Al – olim val - mutallim”, “Iyzohal-mahajatiy li-kovn al –aql xujratan”,“Shaprh al-Jomi- al-Kabir lish-Shayboniy fi furu”, “Manohij al- aimmati fil furu”,“Mutaqidot” kabi asarlari shular jumlasidan.Abul Muin an- Nasafiyning “Bahr al-kalom fi ilm al-kalom” asari kalom ilmi bo‘yicha al- Moturidiya maktabining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Shu sababli u o‘rta asrlarda ko‘plab qo‘lyozmalarda tarqalagan. Bugungi kunda uning qo‘lyozma nusxalari Dubay, Damashq, Bag‘dod, Qohira va Iskandariya shaharlari kutubxonlarida saqlanmoqda. Asar 1886 yili Bag‘dodda. 908 yili Qohirada chop etilgan. Ayni paytda, unga bir qancha sharhlar bitilgan.Allomaning mashhur asarlaridan biri – “Tabsirat al-adilla” (“Dalillar tilga kirganda”) Imom Moturidiy va Samarqand kalom ilmi maktabi haqida malumot beradi. Bugungi kunda asarning mo‘tubar qo‘lyozmalaridan biri Misrning Iskandariya shahri kutubxonasida saqlanmoqda. U 1269 milodiy yilda Muhammad ibn Hasan ibn al-Husayn ismli hattot tomonidan Buxoroda ko‘chirilgan. Qohiradagi “Dor ul-qutub al-Misriyya” va mashhur al-Azhar universiteti kutubxonalarida asarning yana uch nusxasi mavjud. Arab tilini o‘rganish bo‘yicha fransuz ilmiy instituti tadqiqotchilari mazkur nusxalar asosida damashq shahrida bu yirik asari (ming sahifadan ortiq) 1990 va 1993 yillarda ikki jild holida chop ettdilar Abul muin Nasafiyning kalom ilmiga oid yana bir asari-“Kitob at-tamhiyd li-qavoid at-tavhiyd” 1886 yili Qohirada nashr etilganligi arab dunyosida alloma merosiga qiziqish katta ekanligidan dalolat beradi. Bu asarning 1273 yilda ko‘chirilgan bir nusxasi O‘zFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar jamg‘armasida saqlonmoqda. Oila pedagogikasi tarixi va tasavvuf Jahon xalqlari orzu qiladigan milliy qadriyatlarimizdan biri ota – onani hurmat qilish, e’zozlash islom ta’limoti asosida qon – qonimizga singib ketgan hayotiy haqiqatdir. Quroni Karimda takidlanishicha, ota- ona bilan muloqotda bo‘ladigan farzandlar besh narsani bilish kerak:ota – onalari qattiq – qurim gapirib yuborganlarida ham ularga malol kelib “uff” demasliklari;ota – onani xafa qiladigan so‘z so‘zlamasliklari;ota – onalarga doimo ehtirom bilan yaxshi so‘zlarni so‘zlashlari;ota – onalarga doimo rahm – shafqat ko‘rsatib o‘zlarini ularni oldida kamtar tutishlari;ollohdan ota – onalarga rahmat tilab duo qilishlari lozim ekanligi uqtiriladi.Shaxsni shakllanishida ideal pedagogikaning doimiy muammosi bo‘lib kelgan. Har bir shaxsning ideali uning yo‘lchi yulduzi, orzusi namuna oladigan siymosidir. Tasavvufga insonning ezgulika yetaklaydigan Olloh, undan keyin ota –ona qo‘yilishi ham milliy tarbiyaning qudratini ko‘rsatadi. “Ota rozi Olloh rozi, Ona rozi payg‘ambar rozi” ta’limoti ham ta’lim-tarbiyaning mezonini belgilaydi.Har qaysi millitning o‘ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o‘rni va tasiri beqiyosdir. Chunki insoning eng sof va pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag‘rida shakllanadi. Bolaning harakaterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar - yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr – oqibat, or – nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir.Shuning uchun ham aynan oila muhitida paydo bo‘ladigan ota – onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos bo‘lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini,oilavning ma’naviy olamini tashkil etadi.Ko‘p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson o‘z umri davomida oladigan barcha informasiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrida olar ekan.Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak,aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit tasirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo‘la boshlaydi shuni, xalqimizning “qush uyasida ko‘rganini qiladi”, degan dono maqoli, o‘ylaymanki, mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettirishni takidlaydi.Ota – onaning burchi haqida Hadisi sharifda “Kishi o‘z bolasiga odobdan ko‘ra afzalroq narsa ato etaolmaydi”1 deyiladi. Islom dinida onalar mutabar zot sifatida ulug‘lanadi va sharaflanadi. Milliy qadriyatlarimizdan biri oila pedagogikasi tarixini o‘rganishda bu ta’limot metodologik asos bo‘lib hizmat qiladi.Islom dinida onalar mo‘tabar zot sifatida ulug‘-lanadi va sharaflanadi. Bir saho-ba: «Kimga yaxshilik qilayq - deb so‘raganda, u ulug‘ zot, uch marta «Onangga» — deb, to‘rtinchisida «Otang-ga» deb (188-hadis) va yana «Jannat onalarning oyoqla-ri ostidadir» - deya qo‘shib qo‘ygan ekanlar (378-hadis). Ona bo‘lish - ulug‘ bir nemat va nazirsiz bir sharafdir. Onalik vazifasini to‘la ado etgan, o‘ziga iffat, nomus libosini kiygan, sabr degan ulug‘ fa-zilat bilan ziynatlangan, qanoatli, odobli ona - baxt-saodatning mujassam timsolidir.Ota-onalar bolani dunyoga keltirishga sabab bo‘lganliklari uchun emas,balki uni odobli, hayoli, axloqli qilib voyaga yetkazganliklari uchun olqishga sazovordirlar. «Qur’on»i Karimda ehson insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri ekanligi aytiladi. «Qur’on»i Karimda «ehson» so‘zi «yaxshilik» manosida kelgan.YAni, Olloh senga yaxshilik qilib, seni inson qilib yaratdi, hamma azolaringni o‘z vazifasini bajaradigan qildi. Senga malumki, saxiylik qo‘li ochiq, olihimmatlik demakdir. Saxiylik go‘zal xulqlarning eng alosidir. Qo‘li ochiq, saxiy odam har kimning qoshida hurmatli va qadrlidir. Saxiy bo‘lish uchun boy bo‘lish shart emas,oz narsa bilan ham saxiylik qilish mumkin ekanligi ta’lim-tarbiyaning mazmunini ifodalaydi.Islom dinida insonlar sadoqatli bo‘lishga ham davat etilgan. Chunki sadoqat jamiyat va oila uchun zarur bo‘lgan qadriyat hisoblanadi. Sadoqat barcha yaxshiliklarning boshlanishi, odamlarda bir-birlariga ishonch hosil qiluvchidir. Shu tufayli ham “«Qur’on»i Karim”da: «Ey, iymon keltirganlar, Allohga taqvo qilinglar va sadoqatlilar bilan bo‘linglar» («Tavba» surasi, 119-oyat) deb, musulmon ahli sadoqatli bo‘lishga chaqirilgan.Islom ta’limotida vafodorlik va sadoqat o‘zaro hamohang iboralar bo‘lib hisoblanadi. Vafo - eng ulug‘ insoniy fazilat. Bu fazilatga ega bo‘lganlar«Qur’on»i Karim”da: «Ular shunday kishilarki, omonatlariga va ahdlariga rioya qiladilar» («Mo‘minun» surasi, 8-oyat) deb tariflanadi.Vafo hayotda obro‘-e’tibor va muvaffaqiyatga sabab bo‘luvchi fazilatdir.Omonat va vafo hayotda tinchlik va baxt-saodatni orzu qilgan har bir jamiyat, xalq,oila, inson uchun zaruriy xislatdir. Uni avaylab saqlab va yanada barkamol etish lozim. Bu esa xalqimizda milliy qadriyatlar, oila muqaddasligi islomdan oziqlanishdan dalolat beradi.“«Qur’on»i Karim”da aytiladiki: «Parvardigoringiz dillaringizdagi sirlaringizni juda yaxshi bilguvchidir. Agar sizlar yaxshi bo‘lsangizlar (yani ota-onalaringizning huquqlarini tanib, ularga mehribon bo‘lsangizlar), albatta, Alloh bilmasdan qilgan gunohlaringizni mag‘firat qilur. Zero, u tavba qiluvchi-larni mag‘firat etuvchi bo‘lgan zotdir» («Al-Isro» surasi, 25-oyat).“«Qur’on»i Karim”dan keyin mo‘tabar sanalgan Muhammad sallollohu alayhissalomning Hadisi Shariflarida musulmonlarning moddiy va ma’naviy jihatdan barkamolligi, ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik, o‘zaro ahil bo‘lish, mehr-oqibat, ehson, sabr-toqat, kamtarlik, vafo-sadoqat, poklik kabi insoniy sifatlar haqidagi nasihatlari va yaxshi fazilatli bo‘lish yo‘llari bayon etilgan.Hadisi-sharifda «Topilgan molning eng tozasi (pokizasi) kishining peshona teri bilan topilgan mol va beg‘irrom halol savdodan topilgan pulidir» 2 .Har bir odam, agarda ko‘ngli tinch, hayoti saodatli bo‘lishini istasa, u baxil bo‘lmasligi,ko‘ngilsiz holatlarga uchramaslikka harakat kilishi kerak. Alayhissalom aytadilarki, «Diling yumshab, hojating ravon bo‘lishini xohlaysanmiq Yetimga rahm kil, boshini sila, ovqatingdan yedir, shunda diling yumshaydi va hojating chiqadi» 3.Muhammad alayhissalom kishilar-ni ogohlantirib: «Kishining olijanobligi- dinidir. Muruvvati - aklidir. Uning nasabi esa xulqidir» deydilar va kishilarni olijanob, muruvvatli va yaxshi xulkli bo‘lishga chaqiradilar. «Kimki o‘zini katta olsa, yurishida o‘ziga bino qo‘ysa, oxiratda Allohning g‘azabiga uchraydi» deb ogohlantiradilar.Kamtarlik insoniy eng go‘zal fazilatlardandir. Kamtarlik insonning madaniyati, odamiyligi, mard-ligi kabi xislatlar bilan belgilanadi. Insonning kamtarligi, avvalo uning mehnatida namoyon bo‘ladi. Kamtar kishida havoi-nafs,g‘urur, manmanlik bo‘lmay-di. U odob-axloqli, mehr-shafqatli bo‘ladi. Ishida,so‘zida qatiy turadi. Albatta bu insoniy fazilat, mazmun, mohiyati va uni uni shakllantirish pedagogikaninng bugungi kundagi dolzarb muammosi. Lekin tasavvuf ta’limotida, uning asosi «Qur’on» va hadislarda inson ma’naviy go‘zalligini ifodasini o‘rganish pedagogika tarixi va din tarixining hamkorligiga bog‘liq.Tasavvufda ilm-u amal va pedagogik faoliyat mohiyati.Islom dini ilmga talabni ibodat darajasiga ko‘taradi. Islom ta’limotiga ko‘ra ilm olishda erkak ham, ayol ham teng huquqlidir. Chunonchi, Muhammad sallollohu alayhissalomning Hadisi Shariflarida ilm inson kamolotining negizi,ezgulik va poklik insonlarni turli ofatlardan saqlovchi vosita sifatida izohlanadi.Ilm-ulug‘ hikmat, ilm-iymon, e’tiqod. Demak, din asosini, «Qur’on»I Karimning mazmuni va mohiyatini bilish, anglash uchun ham ilmli bo‘lish, uni mukammal egallash kerak. «Bir soat ilm o‘rganish kechasi bilan ibodat kilib chiqqandan afzaldir».Muhammad alayhissalom kishilarni: «Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganinglar»1 deb davat qiladilar. Keng qalbli har bir ilm ahli insonlar hurmatiga sazovor va u qilgan savobli ishlardan barcha kattayu kichik bahramand bo‘ladi. Shu bois Muhammad alayhissalom quyidagilarni ko‘p marta ta’kidlagan edilar: «Ilm o‘rganish har bir mo‘min uchun farzdir. Ilm tolibi uchun hamma narsa, hatto dengizdagi baliqlar ham gunohini so‘rab istig‘for aytadi» . Rasululloh tolibi ilmlarga murojaat etib: «Olim bo‘l (ilm beruvchi bo‘l) yoki o‘rganuvchi bo‘l, yoki tinglovchi bo‘l, yoki ilmga va ilm ahliga muhabbatli bo‘l. Beshinchisi bo‘lma,halok bo‘lasan» deganlar.Inson o‘z irodali ega bo‘lishni va g‘azab kelganda uni boshqara bilishni qahramonlik belgisi, «G‘azab» kelganda uni bosa oladigan kishi eng kuchli odamdir» jamiyatda axloqiy taraqqiyotni ko‘zlagan har bir kishi o‘z irodasini o‘ziga bo‘ysundirmog‘i lozim yekanligi ko‘rsatilgan. Umuman, islom ta’limoti musulmon olami tarixi, ma’naviyati va ilm- madaniyati, axloqiy rivojida juda katta o‘rin tutgan ta’limot.Muhammad s.a.v hadislarida «Kishi o‘z bolasiga odobdan ko‘ra afzalroq narsa ato etolmaydi» halol mehnat haqida hadislarida dehqonchilikni ulug‘lanadi «Dehqonchilik bilan shug‘ullaninglar. Dehqonchilik muborak kasbdir » deydilar va musulmon ahlini ekin ekishga, mevali daraxtlar o‘tqazishga davat etiladi va «Qaysi bir musulmon ekin eksa yoki biror daraxt o‘tqazsa, so‘ng uning mevasidan qush yoki hayvon yesa, uning ekkanidan eyilgan narsaning har biridan unga sadaqa savobi yoziladi» degan hadis islom ta’limotining naqadarinsonparvarligidandalolatdir.«Ishni puxta va yaxshilab qilgan kishini Alloh yaxshi ko‘radi» deb, insonni sidqidildan mehnat qilishga chorlaydilar. «Kimki halol rizq istab mehnat qilib,charchab uxlasa, shu kechani mag‘rifat qilingan holda o‘tkazibdi» deyiladi. Zero,dehqonchilikning ulug‘ nemati, insonlar rizq-ro‘zi bo‘lgan nonni e’zozlashga davit qilib: «Kimki dasturxondan tushgan ushoqlarni terib yesa, mag‘firat qilinadi» deb ezgulikka chaqiriladi .«Qur’on»i Karimda ilmga katta e’tibor berilgan va «ilm» so‘zi 765 o‘rinda tilga olib o‘tiladi. Ilm o‘rganish har bir inson uchun farzdir. Ilm o‘rganishdan murod mansab emas, avval o‘qigan ilmiga o‘zi amal qilib, so‘ng xalq va Vatan oldidagi burchni ado etishdir.Inson ruhi dialektikasi.3 Al-Buxoriy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil. Hadis (Al-jome’ as-sahih). 1-jild, Tarjimon 4.Ismoilov. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997. – 536-Hadis. Butun dunyoda islomning qodiriya, xojagon-naqshbandiya, kubraviya,chishtiya, yassaviya, suhravardiya tariqatlari malum. “Tariqat” degan so‘z aslida to‘g‘ri yo‘l, rost yo‘l degan manolarni anglatadi. To‘g‘ri yo‘l ahli so‘fiylardir.Shariat-qonun, tariqat yo‘l, bu yo‘l kishini haqqa yaqinlashtishi. Mashoyihlar haqqa yetishmoq uchun birinchi tariqat, ikkinchi marifat, uchuinchi marifat va haqiqat esa to‘rtinchi zina ekanligi qadimgi Turon zaminida naqshbandiya,qodiriya, yassaviya, kubraviya keng tarqalgan. Qodiriya tariqatining asosichisiShayx Abduqodir Jaloniy (1079-1166), Yassaviya tariqati asosichi Yahmad Yassaviy (1166-vafot q), Kubraviya tariqatining asosichisi Shayx Najmiddin Kubro (1145-1221) naqshbandiya tariqatining asoschisi Hazrati Bahoviddin Naqshband (1318- 1389) bo‘ladilar.Tariqat pirlarining asosiy vazifalari payg‘ambar s.a.v. sunnatlarini targ‘ib qilish badat va xurofotga qarshi kurashish insonni o‘zligini anglashga yo‘llashdaniborat bo‘lgan. Chunki payg‘ambar s.a.v: “Bidat va xurofotga berilganlar eng yomon kishilardir, bidat va xurufotga berilgan odam to uni tark etmaguncha, uning qilgan savob ishlari Tangri qabul qilmaydi.” “Men barcha axloqni takomillashtirish uchun yuborilganman”, deganlar. Tariqat pirlari ham payg‘ambarona axloq egasi bo‘lish uchun, shuningdek, Rasuli akram s.a.v axloqlarini ommaga o‘rgatish uchun harakat qilganlar. “Tariqat pirlari, so‘fiylar hozirgi til bilan aytganda fidoiy muallimlar bo‘lib bir necha avlodni asr-asrlardan beri tarbiyalab kelmoqda” “Sharq mashoyixlari orasida butun umrini haq yo‘liga tikish bilan birga xalqni vatanni, umuman insoniyatni zulm va jaholatdan qutqarish uchun jonfidolar ko‘p” Pedagog kishi ruhi muhaddisi, qalb memori ekaniligi ko‘p takrorlanadi. Ammo pedagogika fanlarida buning nazariy-amaliy asoslari, shuningdek, insonnig botuniy, olami ishlab chiqilmagan. Inson ruhi dialektikasini o‘rganishda tasavvuf allomalarining merosi muhim manba bo‘ladi. Bu borada Jaloliddin Rumiyning olti jildlik “Masnaviy-ma’naviy” va “Ichindagi ichindadur”216 asarlari alohida o‘rin tutadi. Alisher Navoiy ul zot sharifni uztozlar ustozi deb atagan, Abdirahmon Jomiy esa u payg‘ambar emas, ammo payg‘ambarlik kitobi bor deb ulug‘lagan. Buyuk nemis faylasufi Gegel men o‘zimning dealektika haqidagi ta’limotimni Jaloliddin Rumiyga suyanib yaratdim deb e’tirof etgan. Jaloliddin Rumiy yoki Mavlono Rumiy (1207-1273) nomi bilan mashhur bo‘lgan zot dunyoning ulug‘ donishmandlardan biri, benazir shoir va betakror bir mutafakkir, valiy insondir. Uni goh Kant, goh Spinoza, goh Hegel kabi faylasuflar bilan qiyoslaydilar. Ammo mavlono Rumiy hech kimga o‘xshamaydi, u muazzam Sharq tafakkurining mo‘jizali bir haykaltoroshkim, unda tasavvuf taraqqiyoti ham, ilmu hikmat va falsafa ham, sheriyat va ma’naviyat ham birlashib, oliy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Uning olti daftardan iborat “Masnaviy ma’naviy” nomli asarini “fors tilidagi «Qur’on»” deb tavsif etadilar. Jaloliddin Rumiy o‘zidan keying Sharq sheriyati, fikriy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan tasir o‘tkazgan ijodkordir. Alisher Navoiy uni ilohiy ishq kuychisi, buyuklikning ko‘z ilg‘amas cho‘qqisi deb sharaflaydi. Jaloliddin Rumiy hozirgi Afg‘onistoning Balx shahrida, sultonal ulamo laqabini olgan ulug‘ shayx Muhammad Bahovaddin Valad xonadonida dunyoga kelgan. Bahovaddin valad Muhammad Xorazmshoh bilan kelishaolmay. oilasi, muridlarini olib, Balxdan chiqib ketadi va Makka safaridan so‘ng, Iroqu Ajam shaharlarini kezib, axiyri Turkiyaning Ko‘niya (Koniya) shahrida qo‘nim topadi. Saljuq sultonlari tomonidan izzat-ikrom bilan qabul qilingan Baxoviddin Valad shu yerda muqim bo‘lib qoladi. Jaloliddin ota yurtiga qaydib kelmadi va o‘zini anatoliyalik hisoblab, Rumiy degan taxallus oldi. Mavlono Jaloliddin Rumiy ilmiy va adabiy merosi g‘oyat katta. G‘azal, masnaviy va ruboiylarni o‘z ichiga oladigan “Devoni kabir” (“Ulug‘ devon”)da uch mingdan ortiq sher bor. Falsafiy-so‘fiyona mushohadalar, ruhiyat dialektikasini kashf etib, inson aqlini lol qoldiradigan teranlik bilan yozilgan “Masnaviy-ma’naviy” ham bir necha ming baytdan iborat. Bundan tashqari, “Maktubot”, “Fihi mo fihiy” (“Ichindagi- ichindadir”) nomli asarlari mavjud. Jaloliddin Rumiy asarlari jahonning ko‘p tillariga tarjima qilingan, “Masnaviy-ma’naviy” va “Fihi mo fihiy”ning usmonli turkcha tarjimalari mavjud. Iqtidorli yosh olim Ulug‘bek Hamdam (Abduvahob o‘g‘li) tashbbus va g‘ayrat ko‘rsatib “Fihi mo fihi”ni turkchadan o‘zbekchaga tarjima qildi. “Fihi mofihiy” – Jaloddin Rumiyning ilohiyot, tasavvuf, prof. N. Komilov takidlaganidek; hayot va borliq haqidagi qaydlari, do‘stlar va suhbatdoshlari davrasida aytgan fikrlari, bahs- munozaralarda paydo bo‘lgan mulohaza – muqoyasalari to‘plamidan tashkil topgan bir asardir. “Fihi mo fihiy” sodda fors tilida yozilgan asar, ulug‘ mualliya “Masnaviy- ma’naviy”dagi hadis va oyatlar, hikoyat va tafsillarga o‘ralgan, o‘ta murakkab bir falsafiy muhokamalar asosiga qurilgan fikrlarini bu yerda ravshan va sodda qilib tushuntirib bergan. Bunda juda ko‘p masalalar ustida bahs boradi: tajrid va tavhid, surat va mano, tavakkul va idtihod, g‘ayb asrori va laduniy ilmlari mohiyati va yana qanchadan qancha muammolar yoritiladi. Еng muhimi shuki, Jaloliddin Rumiy murakkab sufiyona mulohazalarni oddin turmush tafsilotlari bilan tushuntirib beradi, intihosiz qudratga ega inson aqlining, ruhiyatning mo‘jizalarini hayratomuz bir tarzda namoyish etadi. Rumiyning ming yillar davomida to‘plab kelgan Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlarni omuxta etolmagan, tasavvuf va falsafani qo‘shib, inson ruhi dealektikasini ochgan ulug‘ mutafakkirdir.Uning qarashlarida biror bir mutaassiblik, ko‘r-ko‘rona aqidaparaslik namunasini ko‘ramiz. U tiyrak va hushyor ko‘z bilan dunyoga nazar soladi, insonni qanday bo‘sa, shunday olib o‘rganadi, inson qalbi to‘ridagi eng nozik,eng inja, eng yashirin sirlarni oshkor etadi, ruhimiz iqlimlaridagi o‘zimiz sezmagan qonuniyatlar, zururiyatlarni ko‘rsatib beradi. Shu bois “Fihi mo fixiy”ni botiniy ilmlar bayonnomasi, o‘z-o‘zini, o‘zlikni va ilohni tanish kitobi deb ayta olamiz. Jaloliddin Rumiy odamni tadqiq etadi, uning tabiatni va intilishlarini kuzatadi, botiniy jilolar va surilishlar, qalb siljishlarini qidirib topadi. Insonning iymon gavhari, buyukligi barobarida, nuqsonlari – nafsi, hirsi oqibatida kelib chiqadigan yovuzliklarini tahlil etib, bulardan kutilish, poklanish yo‘llari, fazilotini bayon etadi. Shu taxlit, insonning ma’naviy kamoloti yo‘llari, marifatli bo‘lish, fayzu futuhga, payg‘ambar sunnatiga sodiq bo‘lishning ahamiyati, muhimligi yoritiladi. Rumiyning har bir fikri – bir mashala, bir chiroq, shundoqqina qalbga qo‘yiladigan ziyodir. Ulug‘ mutafakkir inson kamolti uchun muqtadir bir kurashchi bo‘lib maydoga chiqadi, inson bolasini uning o‘ziga tanishtiradi, yomonlikdan nafratlanish va yaxshilikdan, ilohilikdan faxrlanishga o‘rgatadi. Jaloliddin Rumiyning buyukligi yana shundaki, u islomning buyuk shoiri va mutafakkiri bo‘lgani holda barcha mazhablardinlardan yuqori ko‘tarila oldi, bani basharni birlashtiruvchi yagona ilohiy g‘oyalarni olg‘a surib, kishilarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi e’tiqod va iymon, ishq va sig‘inish, poklik va tavbadan so‘z ochdi: “Yo‘llar muxtalif, ammo maqsad bir, yani Olloh huzuri”, deya Ulug‘ Tangri haqiqati oldida jami maxluqot barobarligini isbotladi. “Fihi mo fihi”da ruh dialektikasi, inson mayllari, tushuncha – tasavvurlari ehtiyoj va talablari, iztirob va qiynoqlari, ziddiyatlar va muvofiqliklar, kurash va g‘alaba, yo‘qlik va borliq, ruyo va haqiqat jism va jon va hokazolar ustida bildirilgan fikrlar shunchalik chuqur va shu qadar yorqinki, bu fikrlarni bundan yetti yuz yil ilgari aytilganiga ishonqiramay qolasan, guyo ular bugun aytilganday. Falsafasi Hegel va Marksdan, Shopengauer va Kantdan, Nitshche va Freyddan o‘rgangan kishilar “Fihi mo fihiy” ni o‘qib, hammasi o‘zimizda allaqachon bor ekanku, hammasi aytilgan ekannu deyishlari tabbiy. Ha Rumiy hali kashf etilmagan tafakkur xazinasi, bizga etib kelmagan manolar ummoni edi. “Fihi mo fihiy” shu ummondan bir daryo bo‘lib oqib keladi. Jaloliddin Rumiyning mashhur asari “Masnaviy ma’naviy”dir. Asarda “Quroni Karim” va Hadisi sharif manolarini o‘zida singdirgan, inson hayoti bilan bog‘liq barcha masalalar badiiy yo‘sindagi ban etilgan. 6 jild (daftar)dan iborat asarning dastlabki qismlarini adibning shogirdi Hisomiddin Chalabiy ustozi og‘zidan yozib olib, tahlildan o‘tkazgan. Chalabiy vafotidan so‘ng muallif asasrining davomini 10 yilda yozib tugatadi. «Qur’on»i Karim oyatlarining mohiyatini o‘zida jamlashtirgan, 270 dan ziyod hikoyalarni, yuzlab pandu-nasihatlarni o‘z ichiga olgan bu kitob o‘z vaqtida va keyinchalik ham yozuvchi nomining dunyoga tarqalishiga sabab bo‘lgan. Chunki Jaloliddin Rumiy masnaviyda o‘zigacha bo‘lgan Sharqu, G‘arb donishmandlarining falsafiy qarashlarini, islomiy farzlarni sodda bir uslubda, sheriy yo‘l bilan badiiy ifodalagan. Qissa va hikoyalarida payg‘ambarlar hayotidan turli mo‘jizalar keltirib,islomiy-tasavvuf g‘oyalarini targ‘ib etgan bo‘lsa, boshqa turkum hikoyalarida bevosida insonning kundalik turmush, ilm-marifat kasb etishi hunar o‘rganish yo‘lidagi riyozatlarini badiiy tasvirlab, chuqur falsafiy xulosa chiqarishgan. Jaloliddin Rumiy ijodi yuksak baddiyati bilangina emas, balki mantiq kuchi,falsafiy fikrlarga boyligi bilan ham katta tasir kuchiga ega. Uning tabiat va jamiyat hodisalarining doimiy o‘sish, o‘zgarishda ekani, eskining yo‘qolib, yangining paydo bo‘lishi-“dunyoning ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangi”dan iboratligi to‘g‘risidagi qarashlari dialektik metodni yaratishga yordam berdi. Jaloliddin Rumiy inson irodasini ozodlikning birdan bir vositasi deb hisoblab, axloq prinsiplari va kategoriyalarini shu asosda hal qiladi. Uning qayd qilishicha, inson o‘z xulqini idora qilishda ozoddir. YAni, yomon xulqdan uzoqlashib, yaxshi xulqga intiladi. Jaloddin Rumiy falsafada inson shaxsiyatiga xurmat, kishilar birodarligi,xalq va millatlar do‘stigi haqidagi pedagogik g‘oya alohida o‘rin tutadi. Kmil inson va uni shakllantirish g‘oyasini rivojlanishi.Qadimgi sharrqning yana bir mutafakiri Aziziddin ibn Muhammad an- Nasafiydir. Professor N. Komilov Aziziddin Nasafiyni komil inson tadqiqotchisi deyish mumkin, chunki uning barcha risolalarida inson hilqati, uning istedodi va nuqsonlari, insonni kamol toptirish omillarni o‘rganildi so‘fiyona va ilmiy ifodalanishini asoslaydi prinsiplari va kategoriyalarini shu asosda hal qiladi. Uning qayd qilishicha, inson o‘z xulqini idora qilishda ozoddir. YAni, yomon xulqdan uzoqlashib, yaxshi xulqga intiladi.Jaloddin Rumiy falsafada inson shaxsiyatiga xurmat, kishilar birodarligi, xalq va millatlar do‘stigi haqidagi pedagogik g‘oya alohida o‘rin tutadi. Kmil inson va uni shakllantirish g‘oyasini rivojlanishi.Qadimgi sharrqning yana bir mutafakiri Aziziddin ibn Muhammad an-Nasafiydir.Professor N. Komilov Aziziddin Nasafiyni komil inson tadqiqotchisi deyish mumkin, chunki uning barcha risolalarida inson hilqati, uning istedodi va nuqsonlari, insonni kamol toptirish omillarni o‘rganildi so‘fiyona va ilmiy ifodalanishini asoslaydi. Komil inson va uning shakllantirish g‘oyasining rivojlanishi Komil insonning ijtimoiy mohiyati Komil inson fazilatlari Komil insonni shakllantirish metodlari, vositalari “Avesto” kitobida “Avesto” kitobida komil inson g‘oyasi Xalq pedagogikas Aziziddin ibn Muhammad an-Nasafiy-shoir tasavvuf falsafasining yirik vakili. Shayx Najmiddin kubro ta’limoti va Muhyiddin ibn Arabiy tariqatini o‘zaro bog‘lagan kubraviya mashoyihlaridan biri. Dastlab Nasaf, so‘ng Buxoro madrasalarida ta’lim olgan.Asosan, falsafa va hikmatni o‘rgangan, tib, ilmida ham yuksak mahoratga ega bo‘lgan. Aziziddin Nasafiy 1243-1251 yillar Xurosonda yyetuk oriflardan bo‘mish Sadiddin Hamaviy (Hamuya 1191-1252) bilan tanishish natijasida tavvuf yo‘liga kirgan. Fors tilida ijod qilgan. “Inosni komil” asari Aziziddin Nasafiy risolalarining majmuasi ham deb yurtiladi. 1 muqadima va turli mavzularga bag‘ishlangan 2 risoladan iborat. Undagi risolalarning ko‘pi “Manozil us-soyirin” (“Yo‘lovchilar qo‘nalg‘asi”)ning bazi nusxalarida uchraydi. Ushbu asar 556 sahifa bo‘lib, irfon va hikmat masalalari asosi haqida “Maqsad ul-aqso” (“So‘ngi maqsad”) asar 8 fasl, 8 bob va 1 xotimadan iborat. Shuningdek, “Zubdat-ul haqoyiq” (“Xaqiqatlar qaymog‘i”), “Usul va furu” (“Ildizlar va butoqlar”), “Mabda va mayod” (“Asl makon va (unga) qaydish”), “Miftoq ul-asror” (“Sirlar kaliti”), “Nafsi insoniy”,“Vahdali vujud” va boshqa kitoblari chet ellarda chop etilgan. Olam va odam birligi ta’limoti Aziziddin Nasafiy asarlarining mohiyatini tashkil etadi.Aziziddin Nasafiy ijodi arab, ingliz, nemis, fransuz, turk, hind, rus olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Qo‘lyozma nusxalari Vena, London, Kalkutta, Dushanbe, Istambul, Sank Peterburg, Tehron shaharlari kutubxonalarida, O‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo‘lzma fondida saqlanadi. “Zubdat ul haqoyiq” asari N. Komilov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan.Jumladan, Aziziddin Nasafiyning pedagogik merosi alohida o‘rganilishi tasavvuf ta’limoti va pedagogika tarixi o‘zaro bog‘liqligi insonni kompleks tadqiqotiga yangi yo‘nalish ochgan bo‘ladi. N.Komilov takidlaganidek: XIII asr Sharq xalqlari ma’naviyati va tafakkuri tarixida alohida o‘rin egallaydi. Bu davrga kelib, kalom ilmi, falsafa va tasavvuf kamol topdi. Natijada har uchalla sohani birlashtirgan ajoyib olimlar va mutafakkir adiblar yetishib chiqdi. Ana shunday mutafakkirlardan biri atoqli vatandoshimiz Aziziddin ibn Muhammad an Nasafiydir1 Aziziddin Nasafiyning “Kashful haqoyiq” (Haqiqatlarni ochilishi),“Zubdatul haqoyiq” (Haqiqatlar qaymog‘i) . Bu kitoblarda Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlar omuxta etilgan tasavvuf va falsafani qo‘shib, komil inosn ta’limotining rivojlanish bosqichlari o‘z ifodasini topgan. U hayotiy insonni, odam tug‘ilganidan kamol topgangacha jarayonini izchil asoslaydi. U komil insonning ijtimoiy mohiyatini shakllanish jarayonini ilmiy tahlil etadi, islom ta’limotiga qarashlarni chog‘ishtiradi. “Zubdat ul haqoyiq ” kitobining kirish qismida muallif olami kubro va olami sug‘ro haqida bir risola bitishni, “barcha ilm ahli fikr – mulohazalarni xolisona bayon etib” berganini yozadi Boblarning mundarijasi mantiqan izchilligi kitobni ilmiy qimmatidan dalolat beradi. Birinchi bob olami kubro (katta olamni bilish haqida, u uch fasl (qism)dan iborat: Birinchi fasl shariat ahlining so‘zlari, ikkinchi fasl hikmat ahli so‘zlari, uchunchi asl vahdod ahlining so‘zlari bayonida avvalo olami kubroni bilish zarurligini olam tushunchasining mohiyati, kichik inson olami (insoni sug‘ro), ulug‘ inson (insoni kubro) va katta olam muhitini ifodalaydi. Birinchi bob. Birinchi faslda olam va odam muammosi haqida shariat ahlining g‘oyalarini umumlashtiradi. Shariat ahlining insoniy kamolotda chegara, meyor “taqdiri azal” haqidagi qarashlarga e’tiroz bildiradi.” Binobarin odamlarning so‘zlari va faoliyat ishlari uchun oldindan belgilangan o‘lchovlar yo‘q. Bilim va boylikka ega bo‘lish odamning sai – harakatiga bog‘liq: odam qancha ko‘p g‘ayrat qilsa, bilim va darajasi shuncha ortadi. Yaxshilik va yomonlik qilish, kam eyish yoki ko‘p eyish – inson ixtiyoridagi ish, u qancha mehnat va kuch sarflasa, shuncha imkon topadi Aziziddin Nasafiy shariat ahlining mutloq olam va odam haqidagi qarashlarini ruh va ruhning darajalari, “jism darajalari”ni mukammal tahlil etadi.“Hikmat ahlining ulug‘ olam” bobida insonning o‘rni, insoniy fazilatlari borasidagi o‘sh davrgacha bo‘lgan qarashlarni tahlil qiladi. Hikmat ahli ikki xil vujudning mavjudligini tan olishi bir azaliy, ikkinchisi o‘tkinchi” ekanligini takidlaydi. Ularning fikricha “Vojibul-vujud Rabbil olamindir imkoniy vujud Tangri taolo yaratgan olamdir”. Tabiatning rang-barangligi, o‘zgarib turishi inson kamolotiga tasiri haqida shunday deydi: “Odamlar o‘rtasidagi farqlar ana shu aytilganlardan kelib chiqadi.” yani ular (jonlarning qaysi manbaadan tutgani va azminan arbaa (to‘rt fasl)ning xosiyatidan kelib chiqadi” Baxt va baxtsizlik, zakovat to‘ndlik, qashshoqlik va boylik, ulug‘vorlik va pastlik, umrning uzoqligi va qisqaligi va boshqa bularning hammasi fasllar hosiyatining alohida tasiridir. Payg‘ambarlar, avliyolar, va doshinmandlar bir ovozdan zamon va makoning hamma narsaga, ayniqsa odamga kuchli tasiri borligini tasdiqlaydilar.Aziziddin Nasafiy inson taqdiri va uni tarbiyalashdagi tadbir o‘zaro bog‘liqligini, shaxs shakllantirishda faoliyat hal qiluvchi omil ekanligini asoslaydi. “Taqdir ham, tadbir ham bir narsa”..... fikr va tadbirlar tasir kuchiga ega, ammo insonning himmati (intilishi) va orzusi bu sifatlarga ega emas. Ha, ko‘p donishmadlar solihlar farzand tarbiyalaydilar, o‘z bolalarini o‘zlariga o‘xshashlariga harakat qiladilar. Ammo, yo‘q aksincha, ular “donishmadlarning bolalari johil va foxish bo‘lib yetishadilar, ha, qissaxon va xush ovoz xonandalar bola chaqa qilib bolalarini o‘zlariga o‘xshashlari uchun kuch sarflaydilar. Yo‘q,aksincha, ularning bolalari hokimlar va solih taqvodor shaxslar bo‘lib yetishadilar”. Muallif “fayoliyat va tarbiya inson taqdirini hal qiluvchi omili ekanligini:ulug‘ niyatlar harakat faolliksiz ahamiyat kasb etmasligini” asoslaydi. Yuqorida takidlaganimizdek “Zubdat ul haqoyiq” kitobida olam va odamning paydo bo‘lishi,makon, zamon inson, insoniy burch, kamolotga erishish imkoniyatlar haqida qarash qiyosiy tahlil etiladi. Birinchi bobning xulosasida, insoning vazifasi uzluksiz marifatga intilish nur bilan to‘ldirish va ilm topib musaffolik sari intilishdir,-deb yozadi.Mutafakkir insonning yuksaklikka erishishida qobiliyati, imkoniyatlari, himmati va marifatga intilishi bir-birini to‘ldirishni uqtiradi. Qobiliyatning mohiyati haqida: “odam qancha qobiliyatli bo‘lsa qancha qo‘shish etsa kuch sarflasa, uning mavqiye shuncha baland bo‘ladi. Har bir kishining maqomi uning ilmi va amaliga munosibdir. Har bir odamda ikki xil qobiliyat bor. Birinchisi, to‘rt fasl harakati tasirida qobiliyatdir uning nasldan meros bo‘lib, uni sayi harakat bilan egallab bo‘lmaydi. Insoniylik xaddi chegarasini egallagan har bir kishi komil inson bo‘ladi.” deb takidlaydi. Aziddin Nasafiyning “Zubdat ul haqoyiq” kitobi pedagogika va psixologiya tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuni takidlash lozimki, insonni obyekt sifatida o‘rganish bo‘yicha ilmiy-pedagogik tadqiqotlarda malum yutuqlarga erishilgan. Lekin shaxs kamolotining samarali omili o‘zligini bilish va o‘z-o‘zini tarbiyalash nazariyasi tarixi tadqiq etilmagan. Shuning uchun bo‘lsa kerak boy pedagogik merosimizdagi insonshunoslik ilmining tarixiy taraqqiyoti o‘rganilmagan. insonni bir butunlikda o‘rganish borasida Aziddin Nasafiy ilmiy merosi alohida ahamiyatga ega. Prof. N Komilov “Tasavvuf” kitobida yozganidek: “Nasafiy islomdagi bir nechta ilmning insonga bo‘lgan qarashlari munosabatini chog‘ishtiradi, insoni kayhoniy vujud sifatida ham, yer mohluqoti sifatida ham tahqiq va tadqiq etadi.Nasafiyda komil inson ruh tushunchasi bilan zid aloqada tekshiriladi. Inson martabalari ruh martabalari sifatida olib qaraladi.Aziziddin Nasafiy komillikka erishishning asosiy yo‘laridan biri ham inson o‘zligini anglashi deb biladi. U kitobxonga murojat qilib “Ey piri darvesh hamma bir narsaga iqrordir. Kimki o‘zini anglagan, o‘zini tanigan bo‘lsa Rabbini anglaydi va taniydi. O‘zini tanigan kishi ulug‘ olam (olam kabr)ni ham anglaydi: - shuning uchun barcha kuchni o‘z-o‘zini anglashga sarflash lozim” deb yozadi dedi. Albatta komil inson siyratini modelini yaratish ham muhim dolzarb muammodir. Komil inson siyratini yaratishda kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotidagi tajribalar umumlashtirilgan. Lekin har bir davrning komil insonini o‘ziga xos mezoni, modeli bo‘ladi. Masalan o‘tgan asrlarda barkamol inson komyuter texnikasidan foydalanishi mahoratini egallashi talabini qo‘yish g‘ayri tabiiy hol bo‘lur edi. Aziziddin Nasafiy o‘z davri uchun qimmatli ahamiyatga ega bo‘lgan komil inson siyratini yaratgan. Uning merosining ahamiyati shundaki, komil insonni shakllantrish jarayonini ilmi asolaydi. O‘sha davrda urug‘don bola uchun ona qornida shakllanish jarayonini fiziologik tahlil qiladi. Kitobning “kichik olam”haqidagi ikkinchi bobi” inson va inson darajalari to‘g‘risida”, “Odamga kamolotga erishish uchun zarur bo‘lgan jami narsalar urug‘da mujassam” deb yozadi. Bu bilan shaxsning kamolotidagi irsiyatning o‘rni va uning tabiat tasiridagi rivojlanish jarayonini ilmiy asoslashga erishgan. Dastlabki oydan va bola dunyoga kelguncha rivojlanish jarayoni odamning mijoziy xususiyatlari ona qornidayoq tarkib topishini ifodalaydi. Bu bobda bir odam azosini shakllanishi har bir azoning vazifalari atroflicha tahlilini ko‘ramiz. Ikkinchi bobning “oltinchi fasli”da miyaning vazifalari, insonnnig psixologik xususiyatlari quyidagicha tahlil etiladi.”Bilgilki miyada joylashgan ko‘ngil (jon) ruh- anglovchi bekor etuvchidir. Uning anglash (tushunish) faoliyati ikki qo‘rinishga ega. Birinchisi zohiriy va botiniy (faoliyat). Zohiriyga miyasi besh qismdan iborat yani bular tashqi xislar bo‘lib, ular beshtadir-eshitish, ko‘rish, badan bilan sezish, tan bilish, hid bilish; ichki (botiniy) xislar ham beshtadir; akli solim (mano), tasavvur, tahyyulf, hofiza, quvvai qiyos” (Aziziddin Nasafiy “Zubdat ul haqoyiq” T. “Kamalak”.)Mutafakkir insonning ulug‘ligi, buyukligi ham boshqa jonzodlardan ustunligi ham uni ruhiy fazilatlarida deb biladi. Insonning pog‘onalar bo‘yicha ko‘tarilishi asosi uning ruhiy fazilatlari ilm – marifat va faoliyatida ekanligini ifodalaydi. “inson ilmi darajasi oshirilgan sari oliyjanobroq va buyukroq bo‘ladi-degan xulosaga keladi.”Aziziddin Nasafiyning komil inson haqidagi ta’limoti asosida o‘zlikni bilishga intilish g‘oyasi yotadi. Kitobni ikkinchi bobida bu fikrni davom ettiradi. “Ey darvesh, axloqiy xislatlarga bezanmagan, o‘zini tanimagan odamlar ko‘p,ammo ular hali komil emas. Binobarin insonni kamolotga erishishi tugal axloqqa ega bo‘lish va o‘z-o‘zini tanishi bilan amalga oshadi.”1 Mutafakkir o‘zi takidlaganidek, “inson va insoniy martabalar haqida” hech kim yozmagan “bu xiru botin do‘koni va o‘z-o‘zini anglash kalitidirq”1 degan xulosaga keladi. Aziziddin Nasafiyning komil inson, insonni bir butunlikda o‘rganish, “Ruh va jism”rivojlanishi uyg‘unligi bugungi kunda insonshunoslik fanlarining o‘zaro hamkorligini taqozo etadi.Agar “Avesto” kitobida komil inson fazilatlarida “ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal” ifodalangan bo‘lsa, Aziziddin Nasafiy buni qo‘yidagicha ifodalaydi:“Solihlarning kamoloti quyidagicha to‘rt narsadadir, yani xayrli so‘z, xayrli ish,xayrli xulq va marifat.” Tarbiya insondagi, imkoniyatlarini oshirish uni qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish vositasidir degan xulosaga keladi.Aziziddin Nasafiy ta’limotida yana bir g‘oya nimani izlasang o‘zingdan izla” g‘oyasidir. Komolotga erishish “ikki dunyoda farovonlik insonning faoliyatiga, mehnatiga bog‘liqligi haqidagi quyidagi misralari. Mustaqil nazorat uchun savollar: 1. Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada? 2. Ibtidoiy jamiyatda ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rnini asoslang? 3. Xitoy va Hindistonda yozuv, ta’lim-tarbiya tizimida ilmiy tarixiy ahamiyati nimada? 4. Harf bilan yozish piktogarfik yozuvlar haqida nimani bilasiz? 5. Qadimgi Sharqda ta’lim-tarbiya tizimini qanday bo‘lgan ? 6. “Avesto”da pedagogik g‘oyalar qanday ifodalangan? 7. Urug‘chilik davrida O‘rta-Osiyoda ta’lim-tarbiya mazmuni, metodlari qanaqa bo‘lgan ? 8. “Avesto” kitobida ta’lim-tarbiya mazmuni metodlari qanday ifodalangan ? 9. O‘rxun-Yenisey yodgorliklari xalqning madaniyati tarixi manbalari ekanligini tushuntiring ? 10.Qadimgi Hindistonda ta’lim-tarbiya va fan taraqqiyoti qanday bo‘lgan ? 11.Qadimgi Xitoyda ilm-fan va ta’lim-tarbiya tizimi qanday bo‘l