BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA O‘QUVCHILARINING BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARINI TASHXIS ETISH.

Yuklangan vaqt

2024-10-29

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

50,3 KB


BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA O‘QUVCHILARINING BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARINI TASHXIS ETISH. REJA: 1.Boshlang‘ich ta'limda ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. 2. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. 3. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari. 4.O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. 5.O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash mezonlari. 6.Xalqaro baholash dasturlarini va ularning ahamiyati. 7. PISA, PIRLS, TIMSS vа TALIS xalqaro dasturlari haqida ma’lumot. Tayanch tushunchalar: Ta'lim sifati, baho, baholash, tekshiruv, boshlang'ich ta'lim sifatini baholash, yangi yondashuvlar, boshlang'ich ta'lim sifatini boshqarishda, Xalqaro baholash,dastur, tadqiqot, savodxonlik, baholash, PISA, TIMSS, PIRLS. 1. Bilim, ko’nikma va malakalarni shakllatirish. Bilim – kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan maʼlumotlari, voqelikning inson tafakkurida aks etishi.Voqelik haqidagi bilgan maʼlumotlarimiz Bilim darajasiga koʻtarilishi uchun quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim: birinchidan, bu maʼlumotlarning voqelikka mutanosibligi; ikkinchidan, yetarli darajada ishonarli boʻlishi; uchinchidan, bu maʼlumotlar dalillar bilan asoslangan boʻlishi lozim. Uchala shart birgalikda mavjud maʼlumotlarni Bilim darajasiga olib chiqadi. BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA O‘QUVCHILARINING BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARINI TASHXIS ETISH. REJA: 1.Boshlang‘ich ta'limda ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. 2. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. 3. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari. 4.O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. 5.O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash mezonlari. 6.Xalqaro baholash dasturlarini va ularning ahamiyati. 7. PISA, PIRLS, TIMSS vа TALIS xalqaro dasturlari haqida ma’lumot. Tayanch tushunchalar: Ta'lim sifati, baho, baholash, tekshiruv, boshlang'ich ta'lim sifatini baholash, yangi yondashuvlar, boshlang'ich ta'lim sifatini boshqarishda, Xalqaro baholash,dastur, tadqiqot, savodxonlik, baholash, PISA, TIMSS, PIRLS. 1. Bilim, ko’nikma va malakalarni shakllatirish. Bilim – kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan maʼlumotlari, voqelikning inson tafakkurida aks etishi.Voqelik haqidagi bilgan maʼlumotlarimiz Bilim darajasiga koʻtarilishi uchun quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim: birinchidan, bu maʼlumotlarning voqelikka mutanosibligi; ikkinchidan, yetarli darajada ishonarli boʻlishi; uchinchidan, bu maʼlumotlar dalillar bilan asoslangan boʻlishi lozim. Uchala shart birgalikda mavjud maʼlumotlarni Bilim darajasiga olib chiqadi. Ko’nikma – mashq qilish natijasida yuzaga kelgan xatti – harkatlarning avtomatlashgan usuli. Malaka–oldinga qo’yilgan maqsad va xatti–harakat sharoitidan kelib chiqadigan muvaffaqiyatli harakatlar usulidir. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Didaktik tashxislashning maqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog’liq holda, o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri – nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o’ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O’qituvchi nazorat va hisobga olishni to’g’ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchining o’quv materiallarini o’zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy didaktik vazifasi o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan o’quv materialini o’zlashtirish haqida obyektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi. Ko’nikma – mashq qilish natijasida yuzaga kelgan xatti – harkatlarning avtomatlashgan usuli. Malaka–oldinga qo’yilgan maqsad va xatti–harakat sharoitidan kelib chiqadigan muvaffaqiyatli harakatlar usulidir. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Didaktik tashxislashning maqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog’liq holda, o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri – nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o’ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O’qituvchi nazorat va hisobga olishni to’g’ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchining o’quv materiallarini o’zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy didaktik vazifasi o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan o’quv materialini o’zlashtirish haqida obyektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi. o’quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o’quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. O’quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko’rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak: Tekshirish tizimidagi birinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o’quv yili boshida o’quvchilar tomonidan avvalgi o’quv yilida o’zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o’quv yilining o’rtasida yangi bo’lim (kurs)ni o’rganishga kirishilganda ham o’tkazilishi mumkin va o’rinli bo’ladi. Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo’g’ini har bir mavzuni o’zlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan o’quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o’zlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o’rgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo’lib, ular o’quv materiali mazmuni, murakkabligi, o’quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Takroriy tekshirish bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bo’g’ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo’lishi mumkin. YAngi mavzuni o’rganish bilan birga o’quvchilar avval o’rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko’maklashadi, biroq o’quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni o’zlashtirish mustahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qo’llanilsagina kutilgan samarani beradi. Tizimning to’rtinchi bo’g’ini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini yaxlit bo’lim yoki kursning alohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi – kursning turli qismlarida o’rganilgan o’quv materialining strukturaviy elementlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi – tizimlashtirish va umumlashtirish. Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir. O’zlashtirishning yakuniy hisobi har bir o’quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o’quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. O’quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko’rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak: Tekshirish tizimidagi birinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o’quv yili boshida o’quvchilar tomonidan avvalgi o’quv yilida o’zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o’quv yilining o’rtasida yangi bo’lim (kurs)ni o’rganishga kirishilganda ham o’tkazilishi mumkin va o’rinli bo’ladi. Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo’g’ini har bir mavzuni o’zlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan o’quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o’zlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o’rgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo’lib, ular o’quv materiali mazmuni, murakkabligi, o’quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Takroriy tekshirish bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bo’g’ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo’lishi mumkin. YAngi mavzuni o’rganish bilan birga o’quvchilar avval o’rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko’maklashadi, biroq o’quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni o’zlashtirish mustahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qo’llanilsagina kutilgan samarani beradi. Tizimning to’rtinchi bo’g’ini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini yaxlit bo’lim yoki kursning alohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi – kursning turli qismlarida o’rganilgan o’quv materialining strukturaviy elementlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi – tizimlashtirish va umumlashtirish. Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir. O’zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o’quv yili oxirida o’tkaziladi. U olingan baholarni qo’shib, o’rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo’lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o’z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va bahoni (natija sifatida) ham oladi. O’zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar baho ko’rinishida qayd etiladi. O’quvchining o’zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo’ladi. Bunda o’quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinadi. O’qituvchi o’qitish bilan bir vaqtda o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo’llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. Hisobga olish natijasida o’qituvchi ham, o’quvchi ham o’zlarining keyingi bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O’zlashtirishni hisobga olish o’quvchilarning bilish faoliyatini rag’batlantirib, ma’lum bir harakatlarni bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. Shuningdek, o’zlashtirishni hisobga olish o’qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O’qitish metodlari va shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o’qituvchining pedagogik mahorati ko’rsatkichiga aylanmoqda va o’qituvchining o’z malakasini oshirib borishida muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Baholash deb bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quv dasturida ko‘rsatilgan etalon (ko‘rstakich, qolip, o‘lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb baholashning ball shaklida ko‘rsatilgan son jihatdan o‘lchamiga aytiladi. Hisobga olish – bu o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va o‘qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash. O‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. chorak va o’quv yili oxirida o’tkaziladi. U olingan baholarni qo’shib, o’rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo’lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o’z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va bahoni (natija sifatida) ham oladi. O’zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar baho ko’rinishida qayd etiladi. O’quvchining o’zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo’ladi. Bunda o’quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinadi. O’qituvchi o’qitish bilan bir vaqtda o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo’llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. Hisobga olish natijasida o’qituvchi ham, o’quvchi ham o’zlarining keyingi bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O’zlashtirishni hisobga olish o’quvchilarning bilish faoliyatini rag’batlantirib, ma’lum bir harakatlarni bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. Shuningdek, o’zlashtirishni hisobga olish o’qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O’qitish metodlari va shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o’qituvchining pedagogik mahorati ko’rsatkichiga aylanmoqda va o’qituvchining o’z malakasini oshirib borishida muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Baholash deb bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quv dasturida ko‘rsatilgan etalon (ko‘rstakich, qolip, o‘lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb baholashning ball shaklida ko‘rsatilgan son jihatdan o‘lchamiga aytiladi. Hisobga olish – bu o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va o‘qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash. O‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Nazorat qilish vazifasi o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o’quv materiallarini o’rganishning keyingi bosqichiga o’tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o’qituvchining o’quv metodlarini va usullarini to’g’ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi o’quv materiallarini o’rganishning maqbul yo’llarini topish bilan bog’liqdir. O’qitish vazifasi o’quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko’rinadi. Yangi mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda o’quvchilarning o’tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo’lgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug’iladi. Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o’quvchilar tekshirishga tayyor bo’lish uchun darslarni o’z vaqtida tayyorlaydilar, bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o’rganadilar. Agar nazoratning o’qitish va tarbiyalash vazifalari to’g’ri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg’ulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tug’iladi. Bu esa o’z-o’zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari. Pedagogikada o’quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (obyektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko’rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (obyektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do’stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko’rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo’yilgan baholar nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o’tkazgan o’qituvchidan qat’iy nazar xamma vaqt mos kelishini anglatadi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang’ich idrok etishdan to amalda qo’llashgacha bo’lgan bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik Nazorat qilish vazifasi o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o’quv materiallarini o’rganishning keyingi bosqichiga o’tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o’qituvchining o’quv metodlarini va usullarini to’g’ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi o’quv materiallarini o’rganishning maqbul yo’llarini topish bilan bog’liqdir. O’qitish vazifasi o’quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko’rinadi. Yangi mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda o’quvchilarning o’tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo’lgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug’iladi. Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o’quvchilar tekshirishga tayyor bo’lish uchun darslarni o’z vaqtida tayyorlaydilar, bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o’rganadilar. Agar nazoratning o’qitish va tarbiyalash vazifalari to’g’ri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg’ulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tug’iladi. Bu esa o’z-o’zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari. Pedagogikada o’quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (obyektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko’rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (obyektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do’stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko’rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo’yilgan baholar nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o’tkazgan o’qituvchidan qat’iy nazar xamma vaqt mos kelishini anglatadi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang’ich idrok etishdan to amalda qo’llashgacha bo’lgan bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o’quv muassasida bo’lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo’lgan barcha jihatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini tez-tez o’tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o’tkazishga bir butun yondashuvni talab etadiki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o’zaro bog’liqlikda va birlikda qo’llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo’l qo’ymaydi. Ko’rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilar-ni aynan bir xil mezonlar bo’yicha ochiq sinovdan o’tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o’quvchi reytingi ko’rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo’ljal (orientir) bo’lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o’zlariga qo’yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o’quvchilar o’quv faoliyatini nazorat qilishning qo’yidagi turlaridan foydalaniladi: joriy nazorat; oraliq nazorat; yakuniy nazorat. Joriy nazorat o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning har bir o’quv ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o’rganilgan mavzularni o’zlashtirish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini tekshirishni o’z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir mavzusi bo’yicha kundalik ballar qo’yib borishni nazarda tutadi. Joriy nazorat o’qituvchini har bir o’quvchining o’quv faoliyati bo’yicha tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o’qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi, o’zlashtirmagan o’quvchilarni o’z vaqtida aniqlaydi, o’zlashtirmaslikni bartaraf etish bo’yicha choralar belgilaydi. Oraliq nazorat – bu o’quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki bo’limlarining o’zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o’qituvchi dars jadvali asosida darsda o’quv materialining o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda o’tkazadi. barcha ta’lim oluvchilar o’quv muassasida bo’lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo’lgan barcha jihatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini tez-tez o’tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o’tkazishga bir butun yondashuvni talab etadiki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o’zaro bog’liqlikda va birlikda qo’llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo’l qo’ymaydi. Ko’rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilar-ni aynan bir xil mezonlar bo’yicha ochiq sinovdan o’tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o’quvchi reytingi ko’rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo’ljal (orientir) bo’lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o’zlariga qo’yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o’quvchilar o’quv faoliyatini nazorat qilishning qo’yidagi turlaridan foydalaniladi: joriy nazorat; oraliq nazorat; yakuniy nazorat. Joriy nazorat o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning har bir o’quv ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o’rganilgan mavzularni o’zlashtirish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini tekshirishni o’z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir mavzusi bo’yicha kundalik ballar qo’yib borishni nazarda tutadi. Joriy nazorat o’qituvchini har bir o’quvchining o’quv faoliyati bo’yicha tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o’qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi, o’zlashtirmagan o’quvchilarni o’z vaqtida aniqlaydi, o’zlashtirmaslikni bartaraf etish bo’yicha choralar belgilaydi. Oraliq nazorat – bu o’quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki bo’limlarining o’zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o’qituvchi dars jadvali asosida darsda o’quv materialining o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda o’tkazadi. Oraliq nazorat o’tkazishdan oldin o’quvchilar ogohlantiriladi. Har bir oraliq tekshirish alohida-alohida shkala asosida baholanadi. Yakuniy nazorat – choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi sinovlari singari turlarga bo’linadi. YAkuniy nazorat og’zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o’tkaziladi. Nazoratning shakli o’quv ishini tashkil etish shakliga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli mavjud: nazoratning ommaviy (frontal) shaklida o’qituvchi o’quvchilarga materialning ma’lum bir hajmi bo’yicha savol beradi, o’quvchilar unga qisqa javob qaytaradi. Mazkur so’rash ko’pchilik o’quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o’quvchilarning bilim darajasini har tomonlama aniqlash uchun qo’llab bo’lmaydi. nazoratning guruhli shaklida o’quvchilarning ma’lum bir qismi nazorat qilinadi. O’qituvchi tomonidan o’quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o’quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o’quvchilar bo’sh qolmaydi, ular o’rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o’z ustilarida ishlab o’tiradi. nazoratning individual shaklidan har bir o’quvchining bilim, ko’nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu shaklida,odatda o’quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi. nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi katta mavzularni barcha o’quvchilardan so’rash kerak bo’lgan vaqtda foydalanadi. Har bir o’quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o’quvchini tekshirish mumkin bo’ladi. o’z-o’zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo’lishini ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o’qituvchining kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish metodlari quyidagilar: og‘zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish, uy vazifalarini tekshirish. Oraliq nazorat o’tkazishdan oldin o’quvchilar ogohlantiriladi. Har bir oraliq tekshirish alohida-alohida shkala asosida baholanadi. Yakuniy nazorat – choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi sinovlari singari turlarga bo’linadi. YAkuniy nazorat og’zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o’tkaziladi. Nazoratning shakli o’quv ishini tashkil etish shakliga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli mavjud: nazoratning ommaviy (frontal) shaklida o’qituvchi o’quvchilarga materialning ma’lum bir hajmi bo’yicha savol beradi, o’quvchilar unga qisqa javob qaytaradi. Mazkur so’rash ko’pchilik o’quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o’quvchilarning bilim darajasini har tomonlama aniqlash uchun qo’llab bo’lmaydi. nazoratning guruhli shaklida o’quvchilarning ma’lum bir qismi nazorat qilinadi. O’qituvchi tomonidan o’quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o’quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o’quvchilar bo’sh qolmaydi, ular o’rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o’z ustilarida ishlab o’tiradi. nazoratning individual shaklidan har bir o’quvchining bilim, ko’nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu shaklida,odatda o’quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi. nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi katta mavzularni barcha o’quvchilardan so’rash kerak bo’lgan vaqtda foydalanadi. Har bir o’quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o’quvchini tekshirish mumkin bo’ladi. o’z-o’zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo’lishini ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o’qituvchining kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish metodlari quyidagilar: og‘zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish, uy vazifalarini tekshirish. Og’zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Og’zaki tekshirishning mohiyati shunda ko’rinadiki, o’qituvchi o’quvchilarga o’rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o’zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og’zaki tekshirish o’quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og’zaki tekshirishda o’qituvchi o’rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o’quvchilarga savollar beradi. Biroq o’quvchilarning nutqini o’stirish hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo’lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. Yozma tekshirish – o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo’lib, ularning ijodiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o’qituvchi alohida mavzu yoki o’quv dasturining ma’lum bo’limini o’tib bo’lganidan so’ng oz vaqtning ichida barcha o’quvchilarni tekshirishi mumkin. YOzma tekshirish nazorat ishi, insho, bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o’qituvi va o’quvchi o’rtasida bevosita aloqaning yo’qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo’lmaydi. Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to’g’riligini kuzatish yoki olingan natijalarga tayanishdan iborat bo’lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi fanlardan o’quvchilarning o’zlashtirishini hisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul yordamida o’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo’llay olish malakasi aniqlanadi. Uy vazifalarini tekshirish. O’quvchilarning o’zlashtirishini nazorat qilish uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy vazifalarini tekshirish o’qituvchiga o’quvchilarning o’quv ishiga bo’lgan munosabatini, Og’zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Og’zaki tekshirishning mohiyati shunda ko’rinadiki, o’qituvchi o’quvchilarga o’rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o’zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og’zaki tekshirish o’quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og’zaki tekshirishda o’qituvchi o’rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o’quvchilarga savollar beradi. Biroq o’quvchilarning nutqini o’stirish hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo’lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. Yozma tekshirish – o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo’lib, ularning ijodiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o’qituvchi alohida mavzu yoki o’quv dasturining ma’lum bo’limini o’tib bo’lganidan so’ng oz vaqtning ichida barcha o’quvchilarni tekshirishi mumkin. YOzma tekshirish nazorat ishi, insho, bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o’qituvi va o’quvchi o’rtasida bevosita aloqaning yo’qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo’lmaydi. Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to’g’riligini kuzatish yoki olingan natijalarga tayanishdan iborat bo’lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi fanlardan o’quvchilarning o’zlashtirishini hisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul yordamida o’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo’llay olish malakasi aniqlanadi. Uy vazifalarini tekshirish. O’quvchilarning o’zlashtirishini nazorat qilish uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy vazifalarini tekshirish o’qituvchiga o’quvchilarning o’quv ishiga bo’lgan munosabatini, o’rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash mezonlari. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo’lib kelgan. Chunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin: «5» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi dasturdagi materialni to’liq o’zlashtirib olgan bo’lsa; b) o’rganilgan mavzu bo’yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v) egallangan bilimlarni amalda erkin qo’llay olsa; g) o’rganilgan mavzuni bayon qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo’l qo’ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera olsa. «4» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa; b) o’qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan bilimlarni amaliyotda qo’llay olsa; g) og’zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo’l qo’ymasdan, o’qituvchining qo’shimcha savollari bilan xatolarini to’g’rilay olsa hamda yozma ishda uncha jiddiy bo’lmagan xatoga yo’l qo’ysa qo’yiladi. «3» baho yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuni o’zlashtirgan, lekin mustaqil tushuntirib berishda o’qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o’zgartirib berganda, javob berishga qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo’lsa. «2» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzu haqida tushunchaga ega, biroq mavzuni o’zlashtirmagan, b) yozma ishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ysa qo’yiladi. Ta’lim sifati monitoring. “Monitoring” atamasi ilk maratoba Birlashgan Millatlar tashkilotining 1972-yil iyun oyida Stokgolm konferensiyasini tashkil etish arafasida “nazorat” atamasiga muqobil sifatida ishlatila boshlangan. “Monitoring – inglizcha atama bo’lib, “uzluksiz kuzatish” degan ma’nosini anglatadi. Monitoringga ijtimoiy boshqaruv nazariyasida eng muhim, boshqaruv sohasidagi nisbatan mustaqil bo’lim sifatida qaraladi hamda ta’lim monitoringi doirasida pedagogik faoliyat o’rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash mezonlari. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo’lib kelgan. Chunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin: «5» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi dasturdagi materialni to’liq o’zlashtirib olgan bo’lsa; b) o’rganilgan mavzu bo’yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v) egallangan bilimlarni amalda erkin qo’llay olsa; g) o’rganilgan mavzuni bayon qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo’l qo’ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera olsa. «4» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa; b) o’qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan bilimlarni amaliyotda qo’llay olsa; g) og’zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo’l qo’ymasdan, o’qituvchining qo’shimcha savollari bilan xatolarini to’g’rilay olsa hamda yozma ishda uncha jiddiy bo’lmagan xatoga yo’l qo’ysa qo’yiladi. «3» baho yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuni o’zlashtirgan, lekin mustaqil tushuntirib berishda o’qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o’zgartirib berganda, javob berishga qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo’lsa. «2» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzu haqida tushunchaga ega, biroq mavzuni o’zlashtirmagan, b) yozma ishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ysa qo’yiladi. Ta’lim sifati monitoring. “Monitoring” atamasi ilk maratoba Birlashgan Millatlar tashkilotining 1972-yil iyun oyida Stokgolm konferensiyasini tashkil etish arafasida “nazorat” atamasiga muqobil sifatida ishlatila boshlangan. “Monitoring – inglizcha atama bo’lib, “uzluksiz kuzatish” degan ma’nosini anglatadi. Monitoringga ijtimoiy boshqaruv nazariyasida eng muhim, boshqaruv sohasidagi nisbatan mustaqil bo’lim sifatida qaraladi hamda ta’lim monitoringi doirasida pedagogik faoliyat natijalari yuzaga chiqariladi va baholanadi. Respublikamizda umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitish sofati monitoring tizimi samarali yo’lga qo’yilgan. Umumiy o’rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat – O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o’rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat – ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati – qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash – Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi O’qituvchilar yoki maktab ma’muriyati, o’quvchilarning o’zlari, ota-onalar va jamoatchilik vakillari o’quvchilarning bilimlarini o’quv maqsadlari asosida tekshiradilar. Mazkur yo’nalish o’ziga xos bir qator afzalliklarga ega bo’lib, baholash bevosita o’quvchining sinfda amalga oshirilgan ishlari bilan bog’liq, bunda o’qituvchi turli uslublardan (masalan og’zaki so’rov o’tkazish, amaliy mashq bajarish, test va h.k.) foydalanib, o’quvchi tomonidan bajarilgan ishlarga baho qo’yadi. Baholash jarayoni tizimli ravishda o’quv choragi va o’quv yili davomida olib boriladi. Bunday baholashda o’qituvchilar, maktab monitoring guruhi o’quvchilarning o’zlashtirishi sifati, o’quv yutuqlariga asosiy me’yor bo’lgan davlat ta’lim standartlariga taqqoslagan holda individul baho beradilar. Baholashning ikkinchi turi hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari tomonidan amalga oshiriladigan hududiy o’qitish sifati monitoringi hisoblanadi. Bunda o’quvchilar tomonidan davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirish dinamikasini tizimli kuzatiladi, o’quvchilar bilimidagi bo’shliqlar va ularning Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat; tashqi nazorat; davlat-jamoatchilik nazorati; milliy va xalqaro darajada baholash. natijalari yuzaga chiqariladi va baholanadi. Respublikamizda umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitish sofati monitoring tizimi samarali yo’lga qo’yilgan. Umumiy o’rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat – O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o’rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat – ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati – qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash – Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi O’qituvchilar yoki maktab ma’muriyati, o’quvchilarning o’zlari, ota-onalar va jamoatchilik vakillari o’quvchilarning bilimlarini o’quv maqsadlari asosida tekshiradilar. Mazkur yo’nalish o’ziga xos bir qator afzalliklarga ega bo’lib, baholash bevosita o’quvchining sinfda amalga oshirilgan ishlari bilan bog’liq, bunda o’qituvchi turli uslublardan (masalan og’zaki so’rov o’tkazish, amaliy mashq bajarish, test va h.k.) foydalanib, o’quvchi tomonidan bajarilgan ishlarga baho qo’yadi. Baholash jarayoni tizimli ravishda o’quv choragi va o’quv yili davomida olib boriladi. Bunday baholashda o’qituvchilar, maktab monitoring guruhi o’quvchilarning o’zlashtirishi sifati, o’quv yutuqlariga asosiy me’yor bo’lgan davlat ta’lim standartlariga taqqoslagan holda individul baho beradilar. Baholashning ikkinchi turi hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari tomonidan amalga oshiriladigan hududiy o’qitish sifati monitoringi hisoblanadi. Bunda o’quvchilar tomonidan davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirish dinamikasini tizimli kuzatiladi, o’quvchilar bilimidagi bo’shliqlar va ularning Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat; tashqi nazorat; davlat-jamoatchilik nazorati; milliy va xalqaro darajada baholash. kelib chiqish omillarini aniqlanadi, boshqa maktablar hamda bartaraf etish chora-tadbirlari rejalashtiriladi. Shu sababli zamonaviy shaxsga, raqobatbardosh mutaxassisga qo’yilgan talablarning ortib borishi eng avvalo ta’lim muassasalari va hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralaridagi alohida tuzilmalar tomonidan ta’lim sifati monitoringini tizimli va maqsadli amalga oshirishni talab etadi. Ta’lim muassasalarida monitoring – yaxlit tizimning holati va dinamikasini kompleks kuzatish, tahlil qilish, korrektsiyalash hamda prognozlash jarayoni hisoblanadi. Baholashning keyingi uchinchi turi – davlat attestatsiyasi va ta’lim muassasalarining akkreditatsiyasi hisoblanadi. Ular davlat tomonidan yoki uning nomidan vakolatli tashkilotlar tomonidan o’tkaziladi. Ularda qatnashish huquqiga muayyan talablarga javob beradigan barcha o’quvchilar ega. Mazkur baholash muayyan ta’lim bosqichi yoki turi tugaganidan so’ng amalga oshiriladi. Ularning asosiy va ijtimoiy jihatdan muhim vazifalari bitiruvchilar va ta’lim muassasalarining davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmalarni bajarish holatini tahlil qilish imkonini beradi. Umummilliy baholash – barcha o’quvchilarni yoki ma’lum bir guruhdagi o’quvchilarni tanlab olish yo’li bilan muntazam ravishda o’quvchilar o’quv yutuqlari darajasini milliy standartlarga nisbatan mosligi baholash hisoblanadi. Mazkur turdagi baholash o’quv dasturlari asosida olinib, imtixonlardan farq qiladi. Birinchidan, alohida olingan o’quvchilarning bilim va malakasi darajasi emas, balki tizimning ishlash natijalari o’lchanadi. Ikkinchidan, milliy baholash natijalari muayyan yoshdagi yoki sinfdagi o’quvchilarning umumiy o’zlashtirish darajasining “rentgen surati” sifatida foydalaniladi va milliy standartlarning ko’p muddatda monitoringini olib borishga xizmat qiladi. Tanlash yo’li bilan o’tkazilgan umummilliy baholash qisqa muddatlarda va iqtisodiy jihatdan arzonroq o’tkazish imkoniyatini beradi. Uning natijalari ma’lum o’quv fanlari bo’yicha o’quvchilar o’quv yutuqlari to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin. Xalqaro baholashni yaqin 15-20 yilda tashkil etish yo’lga qo’yilib, ularda bir necha mamlakatlar o’quvchilarining o’quv yutuqlari tanlov yo’li bilan baholanadi. Bunday keng qamrovli tadqiqotlarning asosiy maqsadi qamrab olingan muayyan yoshdagi (masalan, 13 yoshdagi o’quvchilar) yoki sinfdagi o’quvchilarning bir yoki bir necha o’quv fanlari bo’yicha o’quv yutuqlarini baholash va bir qator mamlakatlar kesimida qiyoslashdan kelib chiqish omillarini aniqlanadi, boshqa maktablar hamda bartaraf etish chora-tadbirlari rejalashtiriladi. Shu sababli zamonaviy shaxsga, raqobatbardosh mutaxassisga qo’yilgan talablarning ortib borishi eng avvalo ta’lim muassasalari va hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralaridagi alohida tuzilmalar tomonidan ta’lim sifati monitoringini tizimli va maqsadli amalga oshirishni talab etadi. Ta’lim muassasalarida monitoring – yaxlit tizimning holati va dinamikasini kompleks kuzatish, tahlil qilish, korrektsiyalash hamda prognozlash jarayoni hisoblanadi. Baholashning keyingi uchinchi turi – davlat attestatsiyasi va ta’lim muassasalarining akkreditatsiyasi hisoblanadi. Ular davlat tomonidan yoki uning nomidan vakolatli tashkilotlar tomonidan o’tkaziladi. Ularda qatnashish huquqiga muayyan talablarga javob beradigan barcha o’quvchilar ega. Mazkur baholash muayyan ta’lim bosqichi yoki turi tugaganidan so’ng amalga oshiriladi. Ularning asosiy va ijtimoiy jihatdan muhim vazifalari bitiruvchilar va ta’lim muassasalarining davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmalarni bajarish holatini tahlil qilish imkonini beradi. Umummilliy baholash – barcha o’quvchilarni yoki ma’lum bir guruhdagi o’quvchilarni tanlab olish yo’li bilan muntazam ravishda o’quvchilar o’quv yutuqlari darajasini milliy standartlarga nisbatan mosligi baholash hisoblanadi. Mazkur turdagi baholash o’quv dasturlari asosida olinib, imtixonlardan farq qiladi. Birinchidan, alohida olingan o’quvchilarning bilim va malakasi darajasi emas, balki tizimning ishlash natijalari o’lchanadi. Ikkinchidan, milliy baholash natijalari muayyan yoshdagi yoki sinfdagi o’quvchilarning umumiy o’zlashtirish darajasining “rentgen surati” sifatida foydalaniladi va milliy standartlarning ko’p muddatda monitoringini olib borishga xizmat qiladi. Tanlash yo’li bilan o’tkazilgan umummilliy baholash qisqa muddatlarda va iqtisodiy jihatdan arzonroq o’tkazish imkoniyatini beradi. Uning natijalari ma’lum o’quv fanlari bo’yicha o’quvchilar o’quv yutuqlari to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin. Xalqaro baholashni yaqin 15-20 yilda tashkil etish yo’lga qo’yilib, ularda bir necha mamlakatlar o’quvchilarining o’quv yutuqlari tanlov yo’li bilan baholanadi. Bunday keng qamrovli tadqiqotlarning asosiy maqsadi qamrab olingan muayyan yoshdagi (masalan, 13 yoshdagi o’quvchilar) yoki sinfdagi o’quvchilarning bir yoki bir necha o’quv fanlari bo’yicha o’quv yutuqlarini baholash va bir qator mamlakatlar kesimida qiyoslashdan iborat. Misol tariqasida matematika va tabiiy fanlardan o’tkazib kelinayotgan - TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study –Xalqaro matematika va tabiiy fanlarning o’rganishdagi tendensiyalari)ni keltirish mumkin. TIMSS ning birinchi xalqaro tadqiqotida 38 mamlakatning 4-, 8- va umumiy o’rta ta’lim muassasalarining bitiruvchilari (11- va 12-sinf o’quvchilari) qamrab olingan. Oxirgi uchinchi tadqiqotida esa 46 mamlakat o’quvchilari qatnashganlar. Yana bir xalqaro o’quvchilar ta’limiy yutuqlarini xalqaro baholash dasturi – PISA (Programm for International Student Assessment) tadqiqoti hisoblanadi. Bu tadqiqot birinchi marta 2000 yilda o’tkazilib, unda 32 mamlakatning 15 yoshli o’quvchilari qatnashgan. PISA da asosiy e’tibor o’quvchilarning o’qish, matematika va tabiiy fanlar (fizika, ximiya, biologiya)dan olgan bilimlarini turli hayotiy vaziyatlarda qo’llay olishlarini baholashga qaratilgan. Uchinchi xalqaro tadqiqot – PIRLS da turli mamlakatlar boshlang’ich maktablari bitiruvchilarining matnni o’qish va uni tushunish darajasi baholanadi. Mazkur tadqiqotlarning maqsadi – o’quvchilar yutuqlari to’g’risidagi ma’lumotlarni jamlash va ularni xalqaro miqyosda qiyoslash bo’lib, uning natijalariga ko’ra ta’lim siyosati masalalari hamda o’quvchilar o’zlashtirishidagi tafovutlarni yaxshiroq anglab etishga qaratilgan xalqaro muloqot olib boriladi. Xalqaro tadqiqotlar nufuzining oshib borishi bugungi dunyoda globallashuv jarayonlari natijasida mustaqil hayotga kirib kelayotgan o’quvchilarga mehnat bozorida qanday bilim va ko’nikmalar kerakligi to’g’risidagi ijtimoiy buyurtmalarni hamda raqobatbardosh mutaxassislarga qo’yilgan talablarni kengayib borayotganligidan darak beradi. Ta’lim sifati monitoringini olib borishdan ko’zlangan maqsad o’quvchilar tomonidan davlat ta’lim standartlari talablarining bajarish dinamikasini tizimli kuzatish, ta’lim sifatiga ta’sir etgan omillarni aniqlash, ta’lim muassasalari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari, metodik xizmat va malaka oshirish tizining faoliyatini baholab, rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni belgilash, keyingi holatni bashoratlash natijasida ta’lim sifatini oshirishdan iborat. Xalqaro baholash tizimi. Xalqaro baholash dasturlarining ahamiyati nimada? So‘nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk iborat. Misol tariqasida matematika va tabiiy fanlardan o’tkazib kelinayotgan - TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study –Xalqaro matematika va tabiiy fanlarning o’rganishdagi tendensiyalari)ni keltirish mumkin. TIMSS ning birinchi xalqaro tadqiqotida 38 mamlakatning 4-, 8- va umumiy o’rta ta’lim muassasalarining bitiruvchilari (11- va 12-sinf o’quvchilari) qamrab olingan. Oxirgi uchinchi tadqiqotida esa 46 mamlakat o’quvchilari qatnashganlar. Yana bir xalqaro o’quvchilar ta’limiy yutuqlarini xalqaro baholash dasturi – PISA (Programm for International Student Assessment) tadqiqoti hisoblanadi. Bu tadqiqot birinchi marta 2000 yilda o’tkazilib, unda 32 mamlakatning 15 yoshli o’quvchilari qatnashgan. PISA da asosiy e’tibor o’quvchilarning o’qish, matematika va tabiiy fanlar (fizika, ximiya, biologiya)dan olgan bilimlarini turli hayotiy vaziyatlarda qo’llay olishlarini baholashga qaratilgan. Uchinchi xalqaro tadqiqot – PIRLS da turli mamlakatlar boshlang’ich maktablari bitiruvchilarining matnni o’qish va uni tushunish darajasi baholanadi. Mazkur tadqiqotlarning maqsadi – o’quvchilar yutuqlari to’g’risidagi ma’lumotlarni jamlash va ularni xalqaro miqyosda qiyoslash bo’lib, uning natijalariga ko’ra ta’lim siyosati masalalari hamda o’quvchilar o’zlashtirishidagi tafovutlarni yaxshiroq anglab etishga qaratilgan xalqaro muloqot olib boriladi. Xalqaro tadqiqotlar nufuzining oshib borishi bugungi dunyoda globallashuv jarayonlari natijasida mustaqil hayotga kirib kelayotgan o’quvchilarga mehnat bozorida qanday bilim va ko’nikmalar kerakligi to’g’risidagi ijtimoiy buyurtmalarni hamda raqobatbardosh mutaxassislarga qo’yilgan talablarni kengayib borayotganligidan darak beradi. Ta’lim sifati monitoringini olib borishdan ko’zlangan maqsad o’quvchilar tomonidan davlat ta’lim standartlari talablarining bajarish dinamikasini tizimli kuzatish, ta’lim sifatiga ta’sir etgan omillarni aniqlash, ta’lim muassasalari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari, metodik xizmat va malaka oshirish tizining faoliyatini baholab, rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni belgilash, keyingi holatni bashoratlash natijasida ta’lim sifatini oshirishdan iborat. Xalqaro baholash tizimi. Xalqaro baholash dasturlarining ahamiyati nimada? So‘nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassilarga bo‘lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va o‘qituvchilarning har tomonlama ta’limtarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg‘or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Ta’lim sifatini baholash xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etish O‘zbekistonga nima beradi? Milliy ta’lim tizimini isloh qilish, ta’lim mazmunini, pеdagog kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish dasturlarini takomillashtirish hamda mutaxassislar tomonidan darsliklarning yangi avlodini yaratishda qo‘llaniladi. Tadqiqotlarda olingan natijalar mamlakatdagi ta’lim sifati va uning xalqaro standartlarni hisobga olgan holda egallagan o‘rni to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkonini bеradi. Xalqaro tadqiqotlar ta’lim sohasidagi milliy tadqiqotlarni sifatli o‘tkazishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro standartlar darajasida yuqori iqtisodiy samaraga asoslangan milliy baholash tizimini yaratish imkonini bеradi. O‘zbеkistonda turli tashkilotlarning yеtakchi mutaxassislarini jalb qilgan holda xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etish orqali mahalliy mutaxassislarimizda monitoring tadqiqotlarini o‘tkazish madaniyati rivojlanadi, ta’lim sifatini baholashning xalqaro standartlarga moslashuviga olib kеladi. Milliy ta’lim sifatini baholashdagi nazorat matеriallarini xalqaro tadqiqotlarda qo‘llaniladigan nazorat matеriallari sifati darajasida ishlab chiqish imkonini bеradi. PISA – o‘quvchilarni ta’limiy yutuqlarini baholash xalqaro dasturi PIRLS – matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot TIMSS – maktabda matematika va aniq fanlar sifatini tadqiq qiluvchi xalqaro monitoring TALIS – o’qitish va o’rganish xalqaro tadqiqoti Qanday xalqaro baholash dasturlari mavjud? kabi bir qator xalqaro dasturlar mavjud bo‘lib, ular rivojlangan davlatlardagi ta’lim sifatini yanada oshirishdagi mezon sifatida keng qo‘llanilmoqda. PIRLS - Progress in International Reading and Literacy Study 4-sinf o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushunish darajasini baholashga mo‘ljallangan. Mazkur xalqaro dastur boshlang‘ich sinflarda tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning o‘qilgan matnni tushunishi, uni sharhlashi, mustaqil hayotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi orqali ta’limning keyingi bosqichida o‘qishni muvaffaqiyatli mutaxassilarga bo‘lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va o‘qituvchilarning har tomonlama ta’limtarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg‘or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Ta’lim sifatini baholash xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etish O‘zbekistonga nima beradi? Milliy ta’lim tizimini isloh qilish, ta’lim mazmunini, pеdagog kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish dasturlarini takomillashtirish hamda mutaxassislar tomonidan darsliklarning yangi avlodini yaratishda qo‘llaniladi. Tadqiqotlarda olingan natijalar mamlakatdagi ta’lim sifati va uning xalqaro standartlarni hisobga olgan holda egallagan o‘rni to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkonini bеradi. Xalqaro tadqiqotlar ta’lim sohasidagi milliy tadqiqotlarni sifatli o‘tkazishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro standartlar darajasida yuqori iqtisodiy samaraga asoslangan milliy baholash tizimini yaratish imkonini bеradi. O‘zbеkistonda turli tashkilotlarning yеtakchi mutaxassislarini jalb qilgan holda xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etish orqali mahalliy mutaxassislarimizda monitoring tadqiqotlarini o‘tkazish madaniyati rivojlanadi, ta’lim sifatini baholashning xalqaro standartlarga moslashuviga olib kеladi. Milliy ta’lim sifatini baholashdagi nazorat matеriallarini xalqaro tadqiqotlarda qo‘llaniladigan nazorat matеriallari sifati darajasida ishlab chiqish imkonini bеradi. PISA – o‘quvchilarni ta’limiy yutuqlarini baholash xalqaro dasturi PIRLS – matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot TIMSS – maktabda matematika va aniq fanlar sifatini tadqiq qiluvchi xalqaro monitoring TALIS – o’qitish va o’rganish xalqaro tadqiqoti Qanday xalqaro baholash dasturlari mavjud? kabi bir qator xalqaro dasturlar mavjud bo‘lib, ular rivojlangan davlatlardagi ta’lim sifatini yanada oshirishdagi mezon sifatida keng qo‘llanilmoqda. PIRLS - Progress in International Reading and Literacy Study 4-sinf o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushunish darajasini baholashga mo‘ljallangan. Mazkur xalqaro dastur boshlang‘ich sinflarda tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning o‘qilgan matnni tushunishi, uni sharhlashi, mustaqil hayotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi orqali ta’limning keyingi bosqichida o‘qishni muvaffaqiyatli davom ettirishga zamin tayyorlaydi. TIMSS – The Trends in International Mathematics and Science Study. TIMSS – Matematika va tabiiy fanlarni o‘zlashtirish sifatini Xalqaro monitoring qilish va baholash tizimi. Bu tadqiqot o‘quvchilarning matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha boshlang‘ich maktabning 4 sinfi va tayanch maktabning 8 sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasini dunyoning turli mamlakatlarida qiyosiy o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan va olingan natijalarga muvofiq har bir mamlakatning ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari va yutuqlarini e’tirof etadi. Teaching and Learning International Survey TALIS – turli mamlakatlarda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarning xalqaro qiyosiy tahliliga asoslangan tadqiqot bo‘lib, Xalqaro iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan ta’sis etilgan. Teaching and Learning International Survey Maktabda pedagogik faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari rahbarlarini ta’lim-tarbiya jarayonini tahlil etishga yo‘naltirish, ta’lim siyosatining asosiy aspektlari bo‘yicha ta’lim sifati ko‘rsatkichlarini aniqlash mezonlarini ishlab chiqish Xalqaro konsorsium, o‘qituvchilar assosiatsiyasi, mamlakat-lararo hamkorlikni yo‘lga qo‘yish Anketa savollariga yozilgan javoblarni tahlil etish, ta’lim sifati ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillarni aniqlash, foydalanilmayotgan resurslarni belgilash, ular yuzasidan taqdimot, ko‘rsatma va hisobotlar tayyorlash TALIS NING VAZIFALARI: 1. Pedagogning ijtimoiy mavqeini oshirish 2. Pedagogika mutaxassisligi uchun iqtidorli yoshlarni tanlas 3. Moderator o’qituvchilarni tanlash 4. Uzluksiz malaka oshirish jarayonini takomillashtirish 5. O’qituvchining kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish PISAProgramme for International Student Assesment PISA – o‘quvchilarning ta’limiy yutuqlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur PISA (inglizcha - Programme for International Student Assessment) – turli davlatlarda 15 yoshli o‘quvchilarning savodxonligini (o‘qish, matematika, tabiiy fanlar) hamda bilimlarini amaliyotda qo‘llash qobiliyatini baholovchi dastur. Bu dastur 3 yilda bir marotaba o‘tkaziladi. Dastlab 1997-yilda ishlab chiqilgan va 2000-yilda birinchi marta qo‘llanilgan. davom ettirishga zamin tayyorlaydi. TIMSS – The Trends in International Mathematics and Science Study. TIMSS – Matematika va tabiiy fanlarni o‘zlashtirish sifatini Xalqaro monitoring qilish va baholash tizimi. Bu tadqiqot o‘quvchilarning matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha boshlang‘ich maktabning 4 sinfi va tayanch maktabning 8 sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasini dunyoning turli mamlakatlarida qiyosiy o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan va olingan natijalarga muvofiq har bir mamlakatning ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari va yutuqlarini e’tirof etadi. Teaching and Learning International Survey TALIS – turli mamlakatlarda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarning xalqaro qiyosiy tahliliga asoslangan tadqiqot bo‘lib, Xalqaro iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan ta’sis etilgan. Teaching and Learning International Survey Maktabda pedagogik faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari rahbarlarini ta’lim-tarbiya jarayonini tahlil etishga yo‘naltirish, ta’lim siyosatining asosiy aspektlari bo‘yicha ta’lim sifati ko‘rsatkichlarini aniqlash mezonlarini ishlab chiqish Xalqaro konsorsium, o‘qituvchilar assosiatsiyasi, mamlakat-lararo hamkorlikni yo‘lga qo‘yish Anketa savollariga yozilgan javoblarni tahlil etish, ta’lim sifati ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillarni aniqlash, foydalanilmayotgan resurslarni belgilash, ular yuzasidan taqdimot, ko‘rsatma va hisobotlar tayyorlash TALIS NING VAZIFALARI: 1. Pedagogning ijtimoiy mavqeini oshirish 2. Pedagogika mutaxassisligi uchun iqtidorli yoshlarni tanlas 3. Moderator o’qituvchilarni tanlash 4. Uzluksiz malaka oshirish jarayonini takomillashtirish 5. O’qituvchining kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish PISAProgramme for International Student Assesment PISA – o‘quvchilarning ta’limiy yutuqlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur PISA (inglizcha - Programme for International Student Assessment) – turli davlatlarda 15 yoshli o‘quvchilarning savodxonligini (o‘qish, matematika, tabiiy fanlar) hamda bilimlarini amaliyotda qo‘llash qobiliyatini baholovchi dastur. Bu dastur 3 yilda bir marotaba o‘tkaziladi. Dastlab 1997-yilda ishlab chiqilgan va 2000-yilda birinchi marta qo‘llanilgan. PISA bo‘yicha bahoning 50 ballga oshishi har yillik Yalpi ichki mahsulot (YaIM) ning 1% ga o‘sishini ta’minlaydi. PISA ning davriyligi 3 (19) yil: 1. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2000, 2009, 2018. 2. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2002, 2013, 2021 3. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2006, 2015, 2024 Funktsional savodxonlikni baholash modeli. PISA testlarida ishtirok etayotgan davlatlar soni tobora ortib bormoqda. Ishtirokchi davlatlar soni 32 ta 2000 yil 43 ta 2003 yil 57 ta 2006 yil 65 ta 2009 yil 72 ta 2012 yil 74 ta 2015 yil 78 ta 2018 yil PISAda o‘quvchilarning bilim sifati monitoringi 5 ta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi. Tadqiqot yo‘nalishlari: 1. O‘qish savodxonligi 2. Tabiiy-ilmiy savodxonlik 3. Kompyuter savodxonligi 4. Matematik savodxonlik 5. Moliyaviy savodxonlik 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (O‘qish savodxonligi yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 535 PISA bo‘yicha bahoning 50 ballga oshishi har yillik Yalpi ichki mahsulot (YaIM) ning 1% ga o‘sishini ta’minlaydi. PISA ning davriyligi 3 (19) yil: 1. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2000, 2009, 2018. 2. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2002, 2013, 2021 3. O’qish savodxonligi Matematik savodxonlik Tabiiy -ilmiy savodxonlik 2006, 2015, 2024 Funktsional savodxonlikni baholash modeli. PISA testlarida ishtirok etayotgan davlatlar soni tobora ortib bormoqda. Ishtirokchi davlatlar soni 32 ta 2000 yil 43 ta 2003 yil 57 ta 2006 yil 65 ta 2009 yil 72 ta 2012 yil 74 ta 2015 yil 78 ta 2018 yil PISAda o‘quvchilarning bilim sifati monitoringi 5 ta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi. Tadqiqot yo‘nalishlari: 1. O‘qish savodxonligi 2. Tabiiy-ilmiy savodxonlik 3. Kompyuter savodxonligi 4. Matematik savodxonlik 5. Moliyaviy savodxonlik 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (O‘qish savodxonligi yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 535 2 Gonkong (Xitoy) 527 3 Kanada 527 4 Finlandiya 526 5 Irlandiya 521 6 Estoniya 519 7 Janubiy Koreya 517 8 Yaponiya 516 9 Norvegiya 503 10 Yangi Zellandiya 501 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (Matematik savodxonlik yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 564 2 Gonkong (Xitoy) 548 3 Makao (Xitoy) 544 4 Tayvan 542 5 Yaponiya 532 6 Xitoy 531 7 Janubiy Koreya 524 8 Shveysariya 521 9 Estoniya 520 10 Kanada 516 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (Tabiiy-ilmiy savodxonlik yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 556 2 Gonkong (Xitoy) 527 3 Kanada 527 4 Finlandiya 526 5 Irlandiya 521 6 Estoniya 519 7 Janubiy Koreya 517 8 Yaponiya 516 9 Norvegiya 503 10 Yangi Zellandiya 501 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (Matematik savodxonlik yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 564 2 Gonkong (Xitoy) 548 3 Makao (Xitoy) 544 4 Tayvan 542 5 Yaponiya 532 6 Xitoy 531 7 Janubiy Koreya 524 8 Shveysariya 521 9 Estoniya 520 10 Kanada 516 2015-yilda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari (Tabiiy-ilmiy savodxonlik yo‘nalishi) O‘rin Mamlakat O‘rtacha bal 1 Singapur 556 2 Yaponiya 3 Estoniya 4 Tayvan 5 Finlandiya 6 Makao (Xitoy) 7 Kanada 8 Vyetnam 9 Gonkong (Xitoy) 520 10 Xitoy 516 Programme for International Student Assesment 23 Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalar yordamida amalga oshiradi: 1. O‘quv topshiriqlaridan iborat test to‘plami. 2. O‘quvchilar uchun o‘zi tahsil olayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 3. Maktab rahbarlari uchun o‘zi pedagogik faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 4. Test va anketa savollarini o‘tkazayotgan rahbar uchun anketa savollari. 5. Ta’limni boshqarish organlari xodimlari uchun anketa savollari. 6. Test topshiriqlarini tayyorlash va olingan natijalarni matematik statistik tahlil qilish yuzasidan ko‘rsatmalar. Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalar yordamida amalga oshiradi: 1. O‘quv topshiriqlaridan iborat test to‘plami. 2. O‘quvchilar uchun o‘zi tahsil olayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 3. Maktab rahbarlari uchun o‘zi pedagogik faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 4. Test va anketa savollarini o‘tkazayotgan rahbar uchun anketa savollari. 5. Ta’limni boshqarish organlari xodimlari uchun anketa savollari. 6. Test topshiriqlarini tayyorlash va olingan natijalarni matematik statistik tahlil qilish yuzasidan ko‘rsatmalar. “Aljabr” matni asosida mantiqiy topshiriqlar: Riyoziyot olimi al-Xorazmiydan inson haqida so‘rashdi. Olim shunday dedi: -Agar inson yaxshi xulq sohibi bo‘lsa, u 1 ga teng. -Agar inson husn sohibi bo‘lsa, 2 Yaponiya 3 Estoniya 4 Tayvan 5 Finlandiya 6 Makao (Xitoy) 7 Kanada 8 Vyetnam 9 Gonkong (Xitoy) 520 10 Xitoy 516 Programme for International Student Assesment 23 Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalar yordamida amalga oshiradi: 1. O‘quv topshiriqlaridan iborat test to‘plami. 2. O‘quvchilar uchun o‘zi tahsil olayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 3. Maktab rahbarlari uchun o‘zi pedagogik faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 4. Test va anketa savollarini o‘tkazayotgan rahbar uchun anketa savollari. 5. Ta’limni boshqarish organlari xodimlari uchun anketa savollari. 6. Test topshiriqlarini tayyorlash va olingan natijalarni matematik statistik tahlil qilish yuzasidan ko‘rsatmalar. Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalar yordamida amalga oshiradi: 1. O‘quv topshiriqlaridan iborat test to‘plami. 2. O‘quvchilar uchun o‘zi tahsil olayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 3. Maktab rahbarlari uchun o‘zi pedagogik faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasasi haqida anketa savollari. 4. Test va anketa savollarini o‘tkazayotgan rahbar uchun anketa savollari. 5. Ta’limni boshqarish organlari xodimlari uchun anketa savollari. 6. Test topshiriqlarini tayyorlash va olingan natijalarni matematik statistik tahlil qilish yuzasidan ko‘rsatmalar. “Aljabr” matni asosida mantiqiy topshiriqlar: Riyoziyot olimi al-Xorazmiydan inson haqida so‘rashdi. Olim shunday dedi: -Agar inson yaxshi xulq sohibi bo‘lsa, u 1 ga teng. -Agar inson husn sohibi bo‘lsa, birning yoniga nolni qo‘shamiz, 10 bo‘ladi. -Agar inson boy bo‘lsa, yana bir nolni qo‘shamiz – 100 bo‘ladi. -Agar nasl-nasabli bo‘lsa, yana bir nolni qo‘shamiz-1000 bo‘ladi. -Agar 1 raqami yo‘q bo‘lib ketsa, insonning qiymati yo‘qqa chiqib, nollarning o‘zi qoladi. 1-topshiriq: Javobi tanlanadigan test Al-Xorazmiy insonning qanday fazilatini 1 ga tenglashtiradi? A.Uning nasl-nasabini B.Yaxshi xulqini S.Husn sohibi ekanligini D. Boylig Mo‘ljalimiz: o‘quvchilarimizda XXI asr ko’nikmalarini shakllantirish, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash uchun mustahkam zamin yaratish. Buning uchun nimalarni amalga oshirdik va yana qanday ishlarni bajarish zarur? O‘quvchilarning kompetentligini aniqlashga yo‘naltirilgan o‘quv topshiriq na’munasi GULZOR Lola tomorqasida gulzor tashkil qilmoqchi. Unda gulzor atrofini chegara bilan o‘rash uchun 32 metr sim bor. Lola quyida berilgan qaysi shakllarda gul ekishi mumkin? Berilgan jadvalning har bir qatoridan “Ha” yoki “Yo‘q” belgisini belgilang. BO‘Y O‘SISHI 1-topshiriq. Grafikdan foydalanib 12 yoshdan so‘ng qiz bolalar bo‘yi o‘sishining o‘rtacha ko‘rsatkichi sekinlashganligini tushuntirib bering. Javob:12-14 yosh oralig‘ida qizlar bo‘yi 10 sm, o‘g‘il bolalar bo‘yi 18 sm ga o‘sgan. 2-topshiriq. Grafikdan qaysi yoshlarda qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi o‘g‘il bolalarning o‘rtacha bo‘yidan baland bo‘lganligini aniqlang. Javob:11-13 yosh oralig‘ida 3-topshiriq. Grafikda qaysi yoshlarda o‘g‘il va qiz bolalar bo‘ylarining o‘rtacha ko‘rsatkichi teng bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. (yoshini va bo‘yi balandligini ko‘rsating) Javob:11 yoshda 145 sm, 13 yoshda 160 sm Diagrammada o’g’il va qiz bolalar bo‘yining o‘rtacha o‘sish grafigi ko‘rsatilgan Mazkur halqaro baholash dasturlari Respublikamiz ta’lim tizimini mazmunan yangilash, innovatsion ta’lim muhitini yaratish, ta’lim sifatini orttirishni talab etadi va quyidagi vazifalarni amalga oshirish zaruratini keltirib chiqaradi: Xalqaro baholash dasturlari PIRLS TIMSS va PISA talablari asosida o‘qish, o‘zbek tili va adabiyoti, matematika va tabiiy o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quv va nostandart adaptiv topshiriqlarini shakllantirish, o‘quvchilarning mustaqil ish daftarlarini bosma shaklda va modulli o‘qitish tizimiga asoslangan elektron variantini tayyorlash axborot texnologiyalari vositasida baholash mexanizmini ishlab chiqish Xalqaro baholash birning yoniga nolni qo‘shamiz, 10 bo‘ladi. -Agar inson boy bo‘lsa, yana bir nolni qo‘shamiz – 100 bo‘ladi. -Agar nasl-nasabli bo‘lsa, yana bir nolni qo‘shamiz-1000 bo‘ladi. -Agar 1 raqami yo‘q bo‘lib ketsa, insonning qiymati yo‘qqa chiqib, nollarning o‘zi qoladi. 1-topshiriq: Javobi tanlanadigan test Al-Xorazmiy insonning qanday fazilatini 1 ga tenglashtiradi? A.Uning nasl-nasabini B.Yaxshi xulqini S.Husn sohibi ekanligini D. Boylig Mo‘ljalimiz: o‘quvchilarimizda XXI asr ko’nikmalarini shakllantirish, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash uchun mustahkam zamin yaratish. Buning uchun nimalarni amalga oshirdik va yana qanday ishlarni bajarish zarur? O‘quvchilarning kompetentligini aniqlashga yo‘naltirilgan o‘quv topshiriq na’munasi GULZOR Lola tomorqasida gulzor tashkil qilmoqchi. Unda gulzor atrofini chegara bilan o‘rash uchun 32 metr sim bor. Lola quyida berilgan qaysi shakllarda gul ekishi mumkin? Berilgan jadvalning har bir qatoridan “Ha” yoki “Yo‘q” belgisini belgilang. BO‘Y O‘SISHI 1-topshiriq. Grafikdan foydalanib 12 yoshdan so‘ng qiz bolalar bo‘yi o‘sishining o‘rtacha ko‘rsatkichi sekinlashganligini tushuntirib bering. Javob:12-14 yosh oralig‘ida qizlar bo‘yi 10 sm, o‘g‘il bolalar bo‘yi 18 sm ga o‘sgan. 2-topshiriq. Grafikdan qaysi yoshlarda qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi o‘g‘il bolalarning o‘rtacha bo‘yidan baland bo‘lganligini aniqlang. Javob:11-13 yosh oralig‘ida 3-topshiriq. Grafikda qaysi yoshlarda o‘g‘il va qiz bolalar bo‘ylarining o‘rtacha ko‘rsatkichi teng bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. (yoshini va bo‘yi balandligini ko‘rsating) Javob:11 yoshda 145 sm, 13 yoshda 160 sm Diagrammada o’g’il va qiz bolalar bo‘yining o‘rtacha o‘sish grafigi ko‘rsatilgan Mazkur halqaro baholash dasturlari Respublikamiz ta’lim tizimini mazmunan yangilash, innovatsion ta’lim muhitini yaratish, ta’lim sifatini orttirishni talab etadi va quyidagi vazifalarni amalga oshirish zaruratini keltirib chiqaradi: Xalqaro baholash dasturlari PIRLS TIMSS va PISA talablari asosida o‘qish, o‘zbek tili va adabiyoti, matematika va tabiiy o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quv va nostandart adaptiv topshiriqlarini shakllantirish, o‘quvchilarning mustaqil ish daftarlarini bosma shaklda va modulli o‘qitish tizimiga asoslangan elektron variantini tayyorlash axborot texnologiyalari vositasida baholash mexanizmini ishlab chiqish Xalqaro baholash tizimi TALIS (Teaching and Learning International Survey) talablari asosida pedagog kadrlarning kasbiy kompetentligini aniqlash uchun kvalimetrik diagnostika anketa so‘rovnomasini tayyorlash va on-lain tizimi vositasida aniqlash Pedagog kadrlar tomonidan o‘zining kasbiy kompetentligini mustaqil nazorat qilish va o‘z-o‘zini baholash imkonini beradigan kvalimetrik diagnostika topshiriqlaridan iborat metodik va elektron ta’lim resurslarini ishlab chiqish zarur. Mustaqil nazorat uchun savollar: 1.O’quv faoliyati va uning elimentlari nimalardan iborat. 2.Ta’lim jarayonida bilimlarni o’zlashtirish nimaga bog’liq. 3.O’qish motivlari. 4.Ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning qanday metodlari mavjud. 5.O’quv faoliyatini boshqarish. 6.Ko’nikma va malakalar ta’lim jarayonida qanday shakllantiradi. 7. Xalqaro baholash tizimi nima? 8. Talis ning vazifalari nima? 9. Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalari nimalar kiradi? 10.PISAda o‘quvchilarning bilim sifati monitoringi 5 ta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi.Ular qaysilar? 11. PISA ning davriyligi ? tizimi TALIS (Teaching and Learning International Survey) talablari asosida pedagog kadrlarning kasbiy kompetentligini aniqlash uchun kvalimetrik diagnostika anketa so‘rovnomasini tayyorlash va on-lain tizimi vositasida aniqlash Pedagog kadrlar tomonidan o‘zining kasbiy kompetentligini mustaqil nazorat qilish va o‘z-o‘zini baholash imkonini beradigan kvalimetrik diagnostika topshiriqlaridan iborat metodik va elektron ta’lim resurslarini ishlab chiqish zarur. Mustaqil nazorat uchun savollar: 1.O’quv faoliyati va uning elimentlari nimalardan iborat. 2.Ta’lim jarayonida bilimlarni o’zlashtirish nimaga bog’liq. 3.O’qish motivlari. 4.Ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning qanday metodlari mavjud. 5.O’quv faoliyatini boshqarish. 6.Ko’nikma va malakalar ta’lim jarayonida qanday shakllantiradi. 7. Xalqaro baholash tizimi nima? 8. Talis ning vazifalari nima? 9. Xalqaro baholash dasturi PISA tadqiqotni quyidagi vositalari nimalar kiradi? 10.PISAda o‘quvchilarning bilim sifati monitoringi 5 ta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi.Ular qaysilar? 11. PISA ning davriyligi ?