1 BOSHLANG’ICH TA’LIMDA TABIIY FANLARNING O’QUVCHILARNI TARBIYALASH VAZIFALARI. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: 1. Fan haqida tushuncha va uning asosiy xususiyatlari 2. Boshlang’ich sinflarda tabiiy fanlarni o’tishda amaliy ishlarni tashkil etish 3. Tabiiy fanlarni o’qitishda innovatsion metodlardan foydalanish. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish. Respublikada amalga oshirilayotgan islohatlarning asosiy maqsad uni harakatlantiruvchi kuchi inson shaxsining har tomonlama rivojlanish va forovonligi hisoblanadi. Mamlakatimiz taraqqiyotini muhim sharti kadrlar tayyorlash tizimini mukammal bo’lishi, zamonaviy fan madaniyat texnika va iqtisod asosida rivojlanishi hisoblanadi. “Ma’naviyatni shakllantirishda bevosita yana bir muhim hayotiy omil bu ta’lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir”. Kelajagimiz poydevorini bilim dargohlarida yaratilgan, boshqacha aytganda xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq. Bir so’z bilan aytganda farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga zamonaviy kasb-hunarga ega bo’lish imkonini beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga o’tish yakunlandi. Shu kunlarda hukumatimiz tomonidan ushbu masala yuzasidan qabul qilingan Davlat dasturi ana shu maqsadga erishish yo’lidagi jarayonni davlat va nodavlat manbalarni hisobga olgan holda mavjud barcha resurs va imkoniyatimizni safarbar etishni ko’zda tutadi. Ta’lim-tarbiya islohoti haqida so’z borar ekan uning mazmunini lo’nda qilib ifoda etish mumkin. Ya’ni Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov ta’kidlaganidek “Bizga bitiruvchilar emas maktab ta’lim va tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak”, - shunday ekan har bir soha bu masalani to’laqonli yechimini topishga harakat qilishi kerak. Shu jumladan kimyo sohasi ham bu sohada olib borilayotgan ishlarning bosh maqsadi ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyani joriy qilishdi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida 3 interaktiv metodlar pedagogik va axborot texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llashga bo’lgan qiziqish e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda bunday bo’lishiga sabablarning biri shu vaqtgacha an’anaviy ta’limga o’quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarni qo’llashga o’rgatilgan bo’lsa, ananaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarin o’zlari qidirib topishlariga mustaqil o’rganib tahlil qilishga hamma xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishga o’rgatadi.Bizning fikrimizcha pedagogik texnologiyalarning eng asosiy negizi – bu o’qituvchi va o’quvchi talabalarga belgilangan maqsadning kafolatlangan natija ham kerakli darajaga erishish uchun tanlagan texnologiyalarga bog’liq deb hisoblaymiz. Bu uyg’unlikni jonlantirish uchun esa maktab kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, barcha o’quv muassasalarini zamon talabiga mos ravishda jihozlangan bo’lishi fikrimizga yorqin dalildir. “Zamonaviy talablarga mos mutaxasis tayyorlamoqchi ekanmiz, 1-navbatda o’quv yurtlarmizda shakli, qiyofasini va tarkibi moddiy ba’zasi, ham zamonaviy bo’lish shart” Zamonaviy bilim berish uchun o’qituvchidan ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak shuning uchun pedagog kadrlar obro’-e’tiborini ijtimoiy maqomini ma’suliyatini, m’alakasini oshrishga va zamon talablariga mos holda qayta tayyorlashga katta e’tibor berilmoqda. Hozirgi kunda ta’lim jarayonini interfaol usullardan foydalanib ta’lim samaradorligini ko’rsatishga bo’lgan qiziqish va e’tibor tobora kuchayib bormoqda, zamonaviy texnologiyalarni qo’llanilgan mashg’ulotlar o’quvchilar egallagan bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga mustaqil o’rganib tahlil qilishlariga hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga yorgam beradi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish jarayonida ta’lim muassasalari axborot komunikatsiya texnologiyalari bilan ta’minlandi. Ta’lim sohasini isloh qilish uchun zarur bo’lgan moddiy texnik ba’zasiniyaratildi.Ta’limni isloh qilishda zamonaviy vazifasi – faol pedagogik texnologiyalarni joriy qilib o’quv-tarbiya jarayonini yuksaltirishdan iborat. Shuda uchun kadrlar tayyorlash milliy dasturi “kimyo o’qitish metodikasi” fanning nazariy va amaliy asos qilib olindi. Bugun xalqaro hayot kishilik 4 taraqqiyoti shunday bosqichga kirganki, uning harbiy qudrati emas, balki intelektual salohiyati aql-idrok, fikr, ilg’or texnologiyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.Amir Temur bobomizning “Kuch-adolatda” degan mashhur tabirini bugungi kunga nisbatan qo’llab aytadigan bo’lsak, men unga qo’shimcha qilib “Kuch-bilim va tafakkurda” degan bo’lardim. Barkamol avlod haqida so’z borganda o’tgan yillar davomida katta kuch va mablag’ hisobida ta’lim sohasida barpo etilgan moddiy-texnik bazadan oqilona va samarali foydalanish masalasi qanchalik muhim ekanligi barchamizga ayon. O’quv jarayoniga yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, bolalarimizni komil inson etib tarbiyalashda jonbozlik ko’rsatadigan o’qituvchi va ustozlarga e’tiborimizni yanada oshirish, qisqacha aytganda ta’lim tarbiya tizimini sifat jixatdan butunlay yangi bosqichga ko’tarish, diqqatimiz markazida bo’lishi lozim. Kurs ishining dolzarbligi: Boshlang‘ich maktab tabiiy kursi tabiat hodisalarining keng doirasini qamrab oladi, shu munosabat bilan ba’zan o‘rganilayotgan hodisalar bilan o‘zaro bog‘liq holda kuzatishlar olib borish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni dastlab o‘rganish uchun ob‘ektlar tanlashda quyidagilarni: o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, o‘rganilayotgan materialning tushunarli bo‘lishini, uning ta’limiy va rivojlantiruvchi ta’sirini, o‘lkashunoslik materiali bo‘lishini, olingan bilimlarni maktab jonli tabiat burchagi va o‘quv-tajriba uchastkasidagi ishlar bajarilishida foydalanish imkoniyatini hisobga olish zarur.Barcha ta’lim va tarbiyaviy vazifalarning bajarilishi metodlarning to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. Tabiatdagi mustaqil kuzatishlarsiz kichik yoshdagi o‘quvchilarda kuzatuvchanlikni rivojlantirib bo‘lmaydi, tirik organizmlarni bevosita o‘rganmasdan turib o‘simlik va hayvonlar hayotini tushunib bo‘lmaydi, o‘simliklarni o‘stirish va hayvonlarni parvarish qilish bo‘yicha amaliy ishlar bajarilmasdan qishloq xo‘jalik mehnatining amaliy o‘quv hamda ko‘nikmalarini hosil qilib bo‘lmaydi. Qo‘llaniladigan har qanday metodning ahamiyatini, o‘quvchilarning materialni o‘zlashtirganligini, ularda zarur tasavvur va tushunchalarning 5 shakllantirilganligini tarbiyaviy natijalarni aniqlamasdan turib bilib bo‘lmaydi. Faqat shu ma’lumotlarga asoslanib, har qanday metodni to‘g‘ri baholash mumkin.O‘qitish metodlari to‘g‘risidagi masalani ishlab chiqish bilan mashg‘ulotlarning o‘quv jihozlari to‘g‘risidagi masalalar ham chambarchas bog‘liqdir, chunki o‘quv qurollari va boshqa jihozlar tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarni shakllantirishning asosi hisoblanadi. 1. Fan haqida tushuncha va uning o’ziga xos xususiyatlari. Tabiatshunoslikda ilmiy tadqiqot natijalari nazariyalar, qonunlar, modellar, gipotezalar, empirik umumlashtirishlar va tamoyillar (prinsiplar) vositasida ifodalanadi. Ana shu ilmiy tadqiqot yakunlarining barcha majmuasi tabiatshunoslik konsepsiyasi deb yuritiladi. “Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi” kursini o‘qitishda talabalar o‘zlarining dunyoqarashini tabiiy fanlami o‘rganish bilan mustahkamlash va kelajakda o‘z ixtisosliklarini chuqur egallashda va muhim masalalarini yechishda qo‘llashlari kerak. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi fani asosida olam evolyutsiyasi va uni tabiiy, iqtisodiy, sotsial va boshqa gumanitar fanlar ta’sirida sivilizatsion dunyoga munosabatlar va haqiqiy tabiat qonunlarini bilishga qaratilgan kursdir. Bu fanning vazifasi talabalarga, ya’ni yosh avlodga yangi m a’lumotlar berish, m a’naviy va moddiy imtiyozlar yaratishga, jamiyatni rivojlantirishga, yagona umuminsoniy madaniyat yaratishga xizmat qilishdir. Shu o‘rinda “konsepsiya” atamasining mazmuni bilan tanishib o ‘tish o‘rinlidir. Ma’lumki, ilmiy tadqiqotlaming natijalari bular nazariyalar, qonunlar, modellar, gipotezalar, empirik umumlashmalar hisoblanadi . Bu tushunchalaming barchasini “konsepsiya” so‘zi ostida birlashtirish mumkin. Tabiatshunoslik deganda olamni, uni qanday bo‘lsa, shunday o‘rganish, uning tabiiy holatini insonga bog‘lamagan holda tadqiq etadigan bilim sohasi nazarda tutiladi. Hozirgi zamon tabiatshunosligiga XX asrda yuzaga kelgan konsepsiyalar tegishlidir (rasmda natural filosofiya matematik tuzilishining kitobdagi titul varag'i). 6 Fan tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda, ilmiy kashfiyotlar bizning ko‘z oldimizda yangilanib, takomillashib, shu bilan birga mukammallashib bormoqda. Shuni ta’kidlash joizki, ilmiy hodisalaming o‘zi hozirgi zamonni ifodalab qolmaydi, balki bu tushuncha hozirgi fanlar suyanadigan barcha tayanchlami ham nazarda tutadi. Hozirgi zamon tabiatshunosligi konsepsiyalari ahamiyati va tuzilmasini tasaw ur etish uchun awalambor, fanning o‘zini, uning tarixi, strukturasi va dinamikasi masalalarini tadqiq etish zarur. Fanning natural filosofiya sifatida rivojlanishi Fan asosi qadimda Gretsiyada natural filosofiya formasida keng rivojlandi. Shu bois u natural filosofiya deb ham yuritiladi. Antik davrdagi fanda inson va tabiatni bir butun deb qarab, bitta qonunga bo‘ysunadi deyishgan. Keyinchalik esa u tabiiy va gumanitar fanlarga bo‘lindi. Tabiiy fanlar tabiatni, gumanitar fanlar esa jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari bilan shug‘ullanadi. Tabiatshunoslikning izchilligi, uning olg‘a rivojlanishida qaytmas (takrorlanmaydigan) tasnifga olib keladi. Har bir tarixiy bosqichda ilmiy bilish fundamental kategoriyalar va tushunchalar, metodlar, tamoyillar, ya’ni tafakkumi tushuncha bilan birlashtiradigan bilish shakllarining ma’lum yig‘indisidan foydalanadi. Masalan, kuzatish antik tafakkur uslubi uchun bilim olishning asosiy usulidir. Yangi zamon fani eksperimental va oddiy, kelgusida tadqiqotning ajralmaydigan birinchi elementlarini izlashga yo‘naltirilgan tafakkur, analitik yondashuv boshqaruviga tayanadi. Zamonaviy fan o‘rganilayotgan obyektlami yaxlit va ko‘p tomonlama qamrab olishga intilishi bilan tavsiflanadi. Tabiatshunoslikning butun tarixida differensiatsiya va integratsiyaning murakkab dialektik birikmasini qoplaydi. Ilmiy bilishda differensiatsiyalash ko‘p asrlik tarixga ega. Astronomiya va matematika birinchi fanlardandir. Qadimgi tabiat falsafasidagi “fanlarning fani” - astronomiya va matematika sanaladi. XVII-XIX asrda differensiatsiyalash jarayoni ko‘proq faollashdi. Geografiya, geologiya, paleontologiya, fizika, biologiya, birmuncha vaqtdan so‘ng kimyo, fiziologiya mustaqil fan bo‘ldi. Termodina7 mika va boshqalar fan sifatida rasmiylashdi. 7 Shunday qilib, barcha yangi sohalami o‘zlashtirish va bilimni chuqurlashtirish fanni differensiatsiyalashga olib keladi. XIX asr fanining rivojlanish tendensiyasi fanni bir-biridan ajratib, ixtisoslashtirish bo‘ldi. Biroq, tabiatshunoslikning rivojlanishi bilan turli tabiiy fanlarning imkoniyatlari, usullari va metodlarini jalb etishni talab qilgan yangi murakkab ilmiy muammolar paydo bo‘ldi . Olamda mavjud bo‘lgan va o‘zaro bog‘liq barcha hodisa va jarayonlar tabiatshunoslik rivojlanishining ma’lum bosqichida integratsiya tendensiyasi uchun sharoit yaratdi. Tabiatshunoslik rivoj lanishining barcha bosqichlarida tabiiy va texnikaviy yoki amaliy deb ataladigan fanlar shunchalik matematika, fizika va kimyo bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli ularni bir-biridan ajratish qiyin bo‘Igan, ana shu holatda integratsiya namoyon boiadi. Dastlab, tabiatshunoslikning yangi tarmoqlari predmetlik belgisiga ko‘ra shakllanadi. Zamonaviy tabiatshunoslik uchun predmetlikdan muammolik yo‘nalishiga o‘tish xosdir. Bunda ma’lum yirik nazariy yoki amaliy muammo ilgari surilishi munosabati bilan bilishning yangi sohalari paydo bo‘ladi. Shunday qilib, biofizika, biokimyo va elektrokimyo kabi birikkan fanlar vujudga keldi. Ularning vujudga kelishi tabiatshunoslik differensiatsiyasining yangi shakllarida davom etdi. Biroq, shu bilan birga, avval ajralgan fanlar integratsiyasi uchun yangi asos bo‘ldi. Ko‘proq darajada tez rivojlangan yangi fanlardan biri radioastronomiyadir. Zamonaviy, mukammal tuyulgan teleskoplar cheklangan imkoniyatga ega. Radioastronomiyada kuzatish radio to‘lqinlari yordami bilan olib boriladi. Fan asosi qadimda Gretsiyada natural filosofiya formasida keng rivojlandi. Shu bois u natural filosofiya deb ham yuritiladi. Antik davrdagi fanda inson va tabiatni bir butun deb qarab, bitta qonunga bo‘ysunadi deyishgan. Keyinchalik esa u tabiiy va gumanitar fanlarga bo‘lindi. Tabiiy fanlar tabiatni, gumanitar fanlar esa jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy muammolari bilan shug‘ullanadi.Tabiatshunoslikning izchilligi, uning olg‘a rivojlanishida qaytmas (takrorlanmaydigan) tasnifga olib keladi. Har bir tarixiy bosqichda ilmiy bilish 8 fundamental kategoriyalar va tushunchalar, metodlar, tamoyillar, ya’ni tafakkumi tushuncha bilan birlashtiradigan bilish shakllarining ma’lum yig‘indisidan foydalanadi. Masalan, kuzatish antik tafakkur uslubi uchun bilim olishning asosiy usulidir. Yangi zamon fani eksperimental va oddiy, kelgusida tadqiqotning ajralmaydigan birinchi elementlarini izlashga yo‘naltirilgan tafakkur, analitik yondashuv boshqaruviga tayanadi.Zamonaviy fan o ‘rganilayotgan obyektlami yaxlit va ko‘p tomonlama qamrab olishga intilishi bilan tavsiflanadi.Tabiatshunoslikning butun tarixida differensiatsiya va integratsiyaning murakkab dialektik birikmasini qoplaydi. Ilmiy bilishda dif- ferensiatsiyalash ko‘p asrlik tarixga ega. Astronomiya va matematika birinchi fanlardandir. Qadimgi tabiat falsafasidagi “fanlarning fani” - astronomiya va matematika sanaladi. XVII-XIX asrda differensiatsiyalash jarayoni ko‘proq faollashdi. Geografiya, geologiya, paleontologiya, fizika, biologiya, birmuncha vaqtdan so‘ng kimyo, fiziologiya mustaqil fan bo‘ldi. Termodinamika va boshqalar fan sifatida rasmiylashdi. Shunday qilib, barcha yangi sohalami o ‘zlashtirish va bilimni chuqurlashtirish fanni differensiatsiyalashga olib keladi.XIX asr fanining rivojlanish tendensiyasi fanni bir-biridan ajratib ixtisoslashtirish bo‘ldi. Biroq, tabiatshunoslikning rivojlanishi bilan turli tabiiy fanlarning imkoniyatlari, usullari va metodlarini jalb etishni talab qilgan yangi murakkab ilmiy muammolar paydo bo‘ldi [4].Olamda mavjud bo‘lgan va o ‘zaro bog‘liq barcha hodisa va jarayonlar tabiatshunoslik rivojlanishining ma’lum bosqichida integratsiya tendensiyasi uchun sharoit yaratdi. Tabiatshunoslik rivojlanishining barcha bosqichlarida tabiiy va texnikaviy yoki amaliy deb ataladigan fanlar shunchalik matematika, fizika va kimyo bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli ularni bir-biridan ajratish qiyin bo‘Igan, ana shu holatda integratsiya namoyon boladi. Dastlab, tabiatshunoslikning yangi tarmoqlari predmetlik belgisiga ko‘ra shakllanadi.Zamonaviy tabiatshunoslik uchun predmetlikdan muammolik yo‘nalishiga o‘tish xosdir. Bunda ma’lum yirik nazariy yoki amaliy muammo 9 ilgari surilishi munosabati bilan bilishning yangi sohalari paydo bo‘ladi. Shunday qilib, biofizika, biokimyo va elektrokimyo kabi birikkan fanlar vujudga keldi. Ularning vujudga kelishi tabiatshunoslik differensiatsiyasining yangi shakllarida davom etdi. Biroq, shu bilan birga, avval ajralgan fanlar integratsiyasi uchun yangi asos bo‘ldi. Ko‘proq darajada tez rivojlangan yangi fanlardan biri radioastronomiyadir. Zamonaviy, mukammal tuyulgan teleskoplar cheklangan imkoniyatga ega. Radioastronomiyada kuzatish radio to‘lqinlari yordami bilan olib boriladi. Xususan, radioteleskop yordami bilan Koinotning eng katta obyekti o‘lchami 2*107 yorug‘lik yiliga teng bo‘lgan galaktika aniqlandi. Nazariy- mantiqiy qat’iylik, mukammallik, yuqori matematikalashtirish tabiiy fanlar blokining muhim xususiyati hisoblanadi. Tabiatshunoslikda eksperimentning o‘ylangan va tabiiy fizik tipi shakllandi, so‘ng ular nazariy-amaliy imkoniyatlari bilan ilmiy ishlab chiqarish darajasigacha o ‘sdi, hozirgi vaqtda esa u mashinali yoki matematikdir. U murakkab yoki bajarilishi mumkin bo‘lmagan tadqiqot vositalari bilan bilish obyektlarida qo‘llaniladi. Tabiatshunoslikning bitta yutuqli xususiyatlaridan yana biri, ko‘pgina tarkibiy fanlar bilan o ‘zining obyektiv va metodologik chegaralarini egallash, ularni umumilmiy darajaga chiqarishdir. Ayniqsa, boshqaruv jarayonlari va har qanday tabiat tizimi (informatsion aspektdagi tirik organizmlardan boshlab)ni o‘rganadigan fizika, kibernetika hamda etologiya (yuqori organizmli hayvonlar va ularning hamjamiyati haqidagi fan) va ekologiyani aytib o ‘tish zarur.Ko‘p asrlik tajribalar odamlarga tabiatni ilmiy metodlar bilan o‘rganish mumkin, degan xulosaga kelish imkonini berdi. Metod tushunchasi yunoncha “metodos” so‘zidan olingan bo‘lib, nazariy va amaliy o‘zlashtirishning usullari va operatsiyalari yig‘indisini anglatadi. Taniqli faylasuf, XVII asr olimi F.Bekon metodni qorong‘ida ketayotgan yo‘lovchining yo‘lini yoritayotgan fonar bilan qiyoslaydi. Metodlami maxsus o‘rganish bilan shug‘ullanadigan, metodologiya deb nomlash qabul qilingan butun bilimlar sohasi mavjud. Metodologiyaning muhim vazifasi bilish metodlarining kelib chiqishi, mohiyati, samaradorligi va boshqa tasniflarini o‘rganish hisoblanadi. 10 Ilmiy bilishning metodlarini ilmiy tadqiqot jarayonida keng qo‘llanishiga qarab bo‘lish qabul qilingan bo‘lib umumiy ilmiy va xususiy ilmiy turlarga bo‘linadi. Barcha narsalarga taalluqli metodlar ikki xil bo‘lib, metafizik va dialektik metodlardir. XIX asrning o‘rtalarigacha hukmron bo‘lgan metafizik metodni dialektik metod siqib chiqara boshladi.Hozirgi zamon fizikasi hamma mavjud jarayonlar, materiallar haqida nazariya yaratish ustida ishlamoqda. Agar “yagona nazariya” yaratilsa, biz hamma jarayonlami oldindan aytib beramiz, degan fikr tug‘ilmasligi kerak. Chunki bunga ikkita sabab bor: birinchidan— Kvant mexanikasi, Geyzenberg noaniqliklari, ikkinchidan biz bu nazariyaning tenglamalarini to ‘liq yechib berolmaymiz. Natural filosoflar fizika fanini harakatning umumiy qonunlari va materiya evolyutsiyasi bilan shug‘ullanadi, der edi. Nils Bor 1885-yilda Kopengagen universitetining fiziologiya professori oilasida tug‘ilgan. 1908-yilda Kopengagen universitetinitugatgan. 1911-yili Kembrij va Kavendish laboratoriyalarida amaliyot o‘tagan. Kembrij universitetida stajirovka o ‘tish davrida E.Rezerford bilan tanishib o‘z ishlarini davom ettiradi. N.Bor 1912-yildan boshlab Rezerford Manchesterida juda yaqin hamkorlikda ishlay boshlaydi. Atomning planetar modelini yaratishni o‘zlarining birinchi galdagi vazifasi deb belgilaydi. Shunda u o‘zining Bor postulatlari deb atalgan beshta postulatini yaratib mashhur olim sifatida e’tirof etiladi.N.Bor mikro zarrachalar to ‘lqin va korpuskulyar nazariyalari orasidagi qarama- qarshilikni yechish uchun o‘zining qo‘shimchalarini kiritdi. Bu qo‘shimcha xususiyat umumilmiy metodologik xususiyat bo‘lib qoldi. Biologik jarayonlami to‘g ‘ri tushunish uchun N.Bor qo‘shimchalarining fizik-kimyoviy sabablarini va biologik maqsadga yo‘nalganligini anglab etish kerak. “Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi” kursi asosida evolyutsion sinergetik paradigma yotadi. Bu kurs mazmunida material dunyodagi voqea va jarayonlar asosida universal evolyutsionizm bilan jonsiz va jonli tabiatni o ‘z-o‘zidan paydo bo‘lish xususiyatlarining bir-biriga bog‘liqligi yotadi.Ibn al-Arabiy Abu Bakr Muhammad (taxallusi Shayx al-Akbar “Buyuk Shayx”) arab mutafakkiri va 11 shoiri, sufiylikning ko‘zga ko‘ringan namoyandasi. Falsafiy dunyoqarashiga vaxdat ul-vujud ta’limoti xos bo‘lib, hamma narsaning yagona asosi ilohiy substansiya (ruh, ideya)dir, deb hisoblaydi. Sufiy sifatida Allohni oliy, mutlaq haqiqat holda anglash va unga ko‘nglini poklash orqali erishishni tan olgan. Uning “al-Futuhot al-Makkiyya” (“Makka g‘alabalari”), “Fusus al-Flikam” (“Hikmatlar durdonasi”), “Kitob as-saba’” (“Yetti hikmat kitobi”), “Mafotih al- g‘ayb” (“G'ayb kalitlari”),’’Kitob al-haq” (“Haqiqat kitobi”) kabi 400 ga yaqin asari bor.Ibn al-Arabiy Abu Bakr Muhammad (Tabiatdagi universal evol¬yutsionizm va o ‘z-o‘zidan paydo boiishni bir-biriga bog4 liqligini tasdiqlovchi usullar efifekti ekanligi Ibn al-Arabiy, Mirzo Abdulqodir Bedil (1644-1721), akademik V.I.Vemadskiy, P.Teyyar de ShardenI.R. Prigojin, G.Xeken, E. Xabblning ta’limotlarida hamda ilmiy ishMirzo Abdulqodir Bedil. Bedil uning taxallusi; asl ismi Mirzo Abdulqodir) (1644-1721) - shoir, mutafakkir. Harbiy xizmatchi oilasida tug'ilgan. Ota-bobosi Kesh (Shahrisabz)lik, turkiy Barlos urug‘idan. Yoshligidan turli fanlarga qiziqqan. Shayx Kamol, ShGh Fozil va Mirza Abdulqosim kabi olimiar(jan ta’lim olgan. Hindiston bo‘ylab k&p sayohat qilgan, 1685-yildan umrining oxirigacha Dehlida yashagan. Fors tilida ijod qilgan. Arab, fors, hind, urdu tillarini mukammal bilgan, sharq xalqlari adabiyotini, tasavvuf va yunon falsafasini, ayniqsa? Aristotel falsafasini atroflicha o ‘rgangan. 10 yoshidan boshlab badiiy ijod bilan shug'ullangan. Murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda yashab ijod qilgan shoir o‘z davriga befarq qaramagan,hindlar va musulmonlaming tinch-totuv yashashligini, yurtni obod, xalqni tinch-osoyishta farog'atda, hamjihatlikda ko‘rishni orzu qilgan. Inson erkinligi tafakkuri haqida falsafiy fikrlar bayon etgan. Uning falsafiy-axloqiy qarashlari tasavvuf aqidalari ta’sirida shakllangan. Yirik asari “Chor unsur” (“To‘rt unsur”, 1703) nasrda yozilgan bo‘lib, she’rlar ham ilova qilingan. Kitobning dastlabki boblarida Bedil о‘г hayoti haqida hikoya qiladi. So‘nggi ikki bobdaesa to ‘rt u n sur-havo, suv, yer, olov to ‘g ‘risida; o'simliklar, hayvonlar va odamning paydo bo‘lishi haqida so‘zlaydi.Kursni bayon qilishda 12 tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyat¬ning birligi va bir-biri bilan uzviy bog‘liqligi metodologik asoslari ta’riflanadi. Bizni o‘rab turgan dunyoni bilishda, uyg‘otuvchi omillari haqiqatni bilish nisbiy haqiqat, empirik va nazariy, sezgi organlari, ilmiy dalil, kuzatish va eksperiment, texnik vositalar, tafakkur, taqqoslash va fanda isbotlandi.Sintez, abstrakt va aniq o ‘xshashlik topish, modellashtirish, induksiya va deduksiya, logik va boshqa shakl hamda usullardan foydalaniladi. Olamning tabiiy-ilmiy manzarasini yoritishda fazo va vaqt konsepsi¬yasi, ayniqsa vaqtning qaytmasligi, astronomik, biologik, psixologik fazo va vaqt hamda fazo va vaqtning universalligi haqida fikr yuritiladi.Bundan tashqari materiya tuzilishining biologik, kimyoviy shakllari haqida so‘z yuritiladi. Bu borada kimyoviy va biologik konsepsiyalar, materiya tuzilishini oddiydan murakkabga, jonsiz tabiatdan jonli tabiatga o ‘tish jarayonlari. Bu bilan biologik evolyutsiya mexanizmini harakatga keltiruvchi kompleks omillar haqida fikr almashinadi.Jonsiz va jonli tabiatni bilishda simmetriyaning roli, fizika qonunlarining simmetrikligi, tabiatda atom va molekulalaming betartib joylashganligi, tabiatni chidamli, o ‘lchamli, chiroyli, proporsional bo‘lishida simmetriyaning roli haqida fikrlar yuritiladi. Biosferadan ionosferaga o ‘tish tabiatda xilma-xillik, tirik sistemalaming o‘z-o‘zidan paydo bo‘lish, tabiatning bir butunligi, tirik organizm va atrof- muhitning o‘zaro ta’siri, gemostatik (ichki) boshqarish, tirik sistemalarni funksional asimmetriyasi kabi muammolar haqida ham fikr almashinadi.Shuningdek, ilmiy tadqiqotlar hamda ularning natijalari, irsiyat va hujayra muhandisligi insoniyatga fanda bo‘lib o ‘tadigan barcha narsalar uchun jamoat nazorati zarurati sifatida e ’tiborga olingani keltirilgan. Har bir tirik organizmning paydo bo‘lganidan o ‘lishiga qadar vaqt davomida har xil tezlikda metabolik jarayonlar, morfologik, fiziologik va bio-xilma-xillik yangilanishlarini m a’lum davomiylikda tirik organizmning butun hayotida muvofiqlashtirilganligi o ‘quvchi uchun foydali bo‘lib, qo‘shimcha manba sifatida o ‘rganish foydalidir. 13 2. Boshlang’ich sinflarda tabiiy fanlarni o’tishda amaliy ishlarni tashkil etish. Tabiiy fanlar alohida fan sifatida o’qitish 1-sinfdan boshlanadi. O’quv materiali hisoblanadigan darsliklarda - «Tabiat jismlari», «O’simlik va hayvonot olami», «Sog’ligimizni saqlaymiz» va «Ekologiya» mavzulari birlashtirilgan kitoblar o’rgatiladi. Tabiiy fanlar bo’yicha dastur kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga faqat jonajon tabiat go’zalligi va boyliklarinigina emas, balki respublikamizning tabiatini o’rganishga ham ham imkon beradi. Tabiiy fanlarni o’qitishda o’quvchilarning ilmiy-tabiiy dunyoqarashlarini shakllantirish va kengaytirish, mantiqiy fikrlashga o’rgatishda har bir dars mavzuyini bayon qilishga e’tibor beriladi. O’quvchilar topshiriqlarni individual bajarish jarayonida ularning aqliy faoliyati jalb etiladi, o’z bilimi, kuchi va qobiliyatiga bo’lgan ishonch ortadi. Buning natijasida har bir shaxs o’z imkoniyati darajasida rivojlanadi. Shu tarzda tashkil etilgan bilish faoliyatida vaqtdan unumli foydalaniladi. Pirovard natijada ta’lim samaradorligi ortadi. Ta’limning zamonaviy pedagogik texnologiyalaridan foydalanib o’tiladigan darslarda o’quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etiladi. O’quvchilarga zamonaviy usullar yordamida dars o’tilsa o’quchilarning qabul qilishi o’rganishi juda yuqorilab boradi buni amalda ko’pchilik tadqiqotchilar sinashgan. O’quvchilarning bolajak kasbiy sifatlarini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliyot ham muhim orin egallaydi. Tabiiy ilmiy bilimlar uzoq yillar davomida amaliy faoliyat tufayli qo’lga kiritilgan. Bilim odamlar miyasida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmasdan, balki muayyan ish faoliyatida shakllanadi. Amaliyot insonni tabiat bilan munosabatida asosiy omil bo‘lib, bu oz navbatida, odamlarning o‘zaro munosabnatlari tizimida, ijtimoiy ishlab chiqarishda muhim ro‘l o‘ynaydi. Amaliyotning asosiy turlari moddiy ishlab chiqarish va ilmiy tajriba hisoblanadi. Ilmiy - tabiiy amaliyot quyidagi vazifalarni bajaradi. Masalan, amaliyotda o’rgatilgan bilimlar nazariy qilib o’tkazilgan 14 darslarga qaraganda ko’proq narsalarga tushunishi mumkin bo’ladi o’quvchilarni. Mavzuning dolzarbligi sifatida didaktik ko’rgazmali qurollardan foydalanish metodi qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinayotgan eng qulay samarali va tushunarli metod hisoblanadi. Didaktik tarqatma materiallardan foydalanib dars o’tish ya’ni ko’z bilan ko’rish orqali eshitishga nisbatan 5 marta ko’proq va 13 marta ko’proq taktik organlarga nisbatan ancha ko’p ma’lumotni miyaga yetkazadi. Shunday ekan oʻquvchilarga dars oʻtishni boshlangʻich sinflardan boshlab didaktik oʻyinlar va dasturlar orqali oʻtgan maqsadga muvofiq boʻladi. Xorij tajribasiga yuzlanadigan boʻlsak xorijiy davlatlarda taʼlim berishning eng yangi usullaridan foydalanilmoqda. Hattoki shunday maktablar borki ularda oʻquvchilar faqat amaliyotda koʻrib oʻrgabishadi. Nazariy maʼlumotlar esa faqat oʻzlari mustaqil ravishda oʻrgabkshlari mumkin boʻladi.Metod va metodik uslublar o'zaro chambarchas bog'liqdir.Ularning didaktik birligi shundan iboratki, ular bir-biriga o'tishi mumkin. Masalan, o'quvchilar bajaradigan tajribalar o'qitish metodi hisoblanadi, tajribani o'qituvchi tomonidan hikoya vaqtida namoyish qilinishi metodik uslubdir. Hikoya davomida o'qituvchi tomonidan diafilm namoyish qilinishi metodik uslub hisoblanib,o'quv filmlarini ko‘rish o'qitish metodi ham bo'lishi mumkin Metod va uslublardan kompleks holda foydalaniladi, ular bir birlarini to'ldiradi, o'rganilayotgan tabiat jismlari va hodisalarini bolalar tomonidan qabul qilib olinishini yaxshilashga, tabiatshunoslik kursida tushunchalami to'g'ri shakllanishiga xizmat qiladi.Har bir metod turi kichik uslublardan iborat. Hikoya. O'quvchilarga bilim berishning yetakchi metod o'qituvchining jonli so'zi — hikoyasidir. U o'qish kitoblarini o'qish obyekt, jism va hodisalami namoyish qilish, o'qitishning texnikvositalaridan foydalanish, o'quvchilar oldiga savollar qo'yish badiiy adabiyot o'qish va boshqalar bilan uyg'unlashadi. Hikoya;o'qituvchi shaxsiga bog'liq, shuning uchun u juda katta imkoniyatlaiga ega.O'qituvchi hikoyasi tasviriy, hissiy va izchil bayondir. 15 Hikoyada izchillikka qat’iy rioya qilgan holda o'qituvchi har xil usul va mantiqiy ishlashning uslublari (tahlil, taqqoslash, umumlashtirish)ni qo'llaydi, o'quvchilarga to'g'ri tuzilgan bayonning namunasini beradi. O'qitish amaliyotida hikoyaning aytib berish, ta’riflash, xarakterlash, tushuntirish, muhokama qilish kabi xillari qo'llaniladi.Aytib berishbayonning shunday turiki, unda aniq fakt, voqea,jarayon yoki harakatlar haqida tushunarli, ravon gapirib beriladi.Hikoya shohid (sayyoh, yosh tabiatshunos, sayohatchi, biror kashfiyotning ishtirokchisi va boshqalar) nomidan olib boriladi.Ta’riflash — borliq jismlari va hodisalarining (foydali qazilmalar,o'simlik va hayvonot dunyosining), u yoki bu tabiiy zona iqlimining xususiyatlarini izchil bayon qilishda qo'llaniladi. Xarakterlashta’riflashning bir ko‘rinishidir, u jism (narsa) yoki hodisaning belgi va xususiyatlarini sanab o'tishdan iborat (tog‘lar,daryolar, tabiiy zonalar xarakteristikasi).Tushuntirish — bayonning bir ko‘rinishi, unda yangi tushunchalar, atamalar ochib beriladi, sabab-oqibatlar bog'lanishi,tobelik belgilanadi, ya’ni u yoki bu hodisaning mantiqiy tabiati(masalan, nima uchun tundrada tun uzun, kun qisqa bo'lishi,nima uchun kun va tun, yil fasllari almashib turishi) ochib beriladi.Tushuntirishdan barcha darslarda foydalaniladi, ko'pincha u muhokama qilish bilan uyg'unlashadi.Muhokama qilish — bayon qilish bo'lib, unda o'quvchilarnixulosa va xotimaga olib keluvchi qoida hamda isbotlaming izchil rivojlanishi beriladi. Hikoyaning bu shaklidan o'rganilayotgan hodisani (masalan, o'simlik va hayvonot dunyosining o'zgarishiga iqlimning ta’siri, suv, metalining xususiyatlari) tahlil qilish zarur bo'lganda foydalaniladi.Hikoyaning yuqorida qayd etilgan xillaridan tabiatshunoslik darslarida ular bir-biriga uyg'unlashtirilgan holda foydalaniladi.O'qituvchi dars materialini qay tahlit bayon qilmasin, didaktik ma’no o'quvchilarga ilmiy umumlashtirilgan bilimlarning faol berilishi o'shanday qolaveradi.Hikoyaning har qanday xili ushbu didaktik talablarga: 1) tanlangan materialning ilmiyligi va yuqori g'oyaviyligiga; 16 2) mantiqiy izchillik va isbotlanuvchanligiga; 3) o'quvchilar uchun aniq, ravon va tushunarli bo'lishligiga; 4) o'qituvchi nutqining tasviriy va hisobiy bo'lishligiga javob berishi kerak. Dars mavzusini bildirish. Yangi mavzuni bayon qilish oldidan o'quvchilarga yechimi yangi bilimlar uchun zarur bo'lgan masala taklif qilinadi va u shu darsda o'rganish obyekti bo'lib qoladi ya’ni muammoli vaziyati «qiyinlashish vaziyati» vujudga keltiriladi.Yangi materialni o'rganish tajriba o'tkazish, shuningdek, tabiatda o'tkazilgan kuzatishlarni tahlil qilish bilan boshlanadi. Bayon rejasini bildirish. Bu uslub faqat o'zlashtirish jarayonini faollashtiribgina qolmasdan, balki o'quvchilarni butun bayon tizimini ko'rishga o'rgatadi, bu bilan tafakkuming mantiq izchilligini rivojlantirishga, o'rganilayotgan atrof hayot faktlar yoki hodisalari o'rtasidagi muayyan bog'lanishlarni aniqlashga yordam beradi; masalan, «Cho'l tabiati» mavzusini bayon qila turib, o'qituvchi doskaga ushbu rejani yozishi mumkin: 1) tabiiy zonalar xaritasida cho'llarning geografik o'mi; 2) cho'l iqlimining xususiyatlari; 3) yuzasi; 4) vohalari; 5) cho'lda yil fasllari. III. O'quvchilar e’tiborini faollashtiruvchi savollarni dars davomida berib borish. IV. O'quvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtiruvchi taqqoslash (masalan, dala, cho'l, dasht, o'rmonlarning o'simlik va hayvonot dunyosini taqqoslash va hokazolar). V. Yangi materialni bayon qilish davomida ilgari o'rganilgan mavzular turmush bilan, amaliyot bilan (masalan, «Skelet mavzusini «Mushaklar» mavzusi bilan, jonajon o'lka tabiatini har xil zonalar tabiati mavzusi) bilan aloqasini turmushda amaliyotda o'rganish. 17 VI. Hikoyaga maqol, qiziqarli material yoki kitob o'qish epizodini kiritish. O'qituvchi hikoyasini tegishli maqolani o'qigandan keyin yoki undan oldin boshlashi mumkin. Qo'shimcha materialdan foydalanish hikoyani boyitadi va konkretlashtiradi.Hikoya davomida foydalanilgan maqol, matal va topishmoqlar darsni boyitib, bayon qilayotgan materialni o'quvchilar tomonidan qabul qilib olinishini osonlashtiradi. VII. Ko'rgazmalilik (surat, jadval, texnika vositalari)ni qo'llash Hikoya davomida ko'rgazmalilikning har xil vositalarida foydalanish o'quvchilarda aniq tasavvurlar hosil bo'lishig.o'rganilayotgan materialga diqqat va qiziqishni quvvatlashga, undaydi vapuxta o'zlashtirilishiga yordam beradi. Sxemalar, jadvallar tajribalar, doska va daftardagi (atama) va xulosalar o'quv materialini o'zlashtirilishini yengillashtiradi.Qayd etilgan bu didaktik uslublardan foydalanish o'quvchilarning aqliy faoliyatini maksimal faollashtirish uchun yetarli emas. O’quvchilarning bolajak kasbiy sifatlarini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliyot ham muhim orin egallaydi. Tabiiy ilmiy bilimlar uzoq yillar davomida amaliy faoliyat tufayli qo’lga kiritilgan. Atrof muhitni bilishda, anglashda ilmiy tajriba, amaliy bilimlar muhim rol o’ynab kelgan va kelmoqda. Ma’lumki, tabiatshunoslik keng qamrovli moddiy dunyoni rang-barang xususiyatlari, tabiatning har xil voqea hodisalarini o rganuvchi fan bolib, ilmiy tajriba asosida shakllanadi, amaliyot esa mazkur fanning poydevori hisoblanadi. Insoniyatni tabiat qonunlari haqidagi bilimga asoslangan amaliy faoliyati bilish jarayonini, ilm-fan taraqqiyotini belgilaydi. Amaliyot - haqiqat mezonidir. Bilimlarga ehtiyoj amaliyotda tug’iladi va ularning to’g’riligi amaliyot orqali tekshiriladi hamda tasdiqlanadi. Bilim odamlar miyasida oz-ozidan paydo bolmasdan, balki muayyan ish faoliyatida shakllanadi. Amaliyot insonni tabiat bilan munosabatida asosiy omil bolib, bu oz navbatida, odamlarning o’zaro munosabnatlari tizimida, ijtimoiy ishlab chiqarishda muhim rol oynaydi. 18 Amaliyotning asosiy turlari moddiy ishlab chiqarish va ilmiy tajriba hisoblanadi. Ilmiy - tabiiy amaliyot quyidagi vazifalarni bajaradi [1]. 1. Amaliyot bilish jarayonining rivojlantiruvchi omil. U nazariy bilimlarni umumlashtirib, ularni hayotiy jarayonlardan ajralishga yol qoymaydi. 2. Amaliyot bilishning buyurtmasi, ilovasi va maqsadi hamdir. 3. Amaliyot bilish jarayoninig haqiqiy ekanligini ko’rsatuvchi mezondir. Tabiatshunoslikdagi amaliyot ilmiy ishlab chiqarishning asosiy omili bolib kelmoqda. Amaliyot nazariyani paydo bo’lishiga, ilmiy shakllanishiga va rivojlanishiga olib keladi. Bilishning aniqligi muayyan obekt haqidagi ma’lumotning haqiqat ekanligi bilan tasdiqlanadi. Ayni paytda, sharoit boshqacha bo’lsa, haqiqat ham boshqacha bolishi mumkin. Masalan, oddiy sharoit va bosimda suv 100C0 da qaynaydi. Lekin bosim o’zgarsa yoki og’ir suv bolsa, u aniq -konkret hisoblanadi. Ma’lum tizimdagi haqiqat boshqa sharoitda butunlay o’zgarishi mumkin. G’oyaning amaliyotda tasdiqlanishi haqiqatning asosiy omili hisoblanadi. Amaliy ishlarga o’rgatish boshlang’ich sinflardan boshlanishi maqsadga muvofiqdir. Amaliy uslublar o’qituvchi tomonidan tashkil qilinadigan va yo’naltiriladigan, o’quvchilar fikrini rivojlantirishga mo’ljallagan so’z, ko’rgazmalilik va amaliy ishning o’zaro murakkab bog’lanishida bo’lishini ko’rsatadi. Amaliy uslublar qo’llanilishi o’quvchilar retseptorlari va effektorlarining jadal faoliyati bilan bog’liq. Amaliy uslublar o’rganilgan materialni chuqur tushunib yetishga, ko’nikma va malakalar hosil qilishga imkoniyat yaratadi. Amaliy uslublarni qo’llashga o’quvchilar faoliyatining o’zi, bilim manbai hisoblanadi. Bunday usullar sirasiga og’zaki, yozma mashqlar, laboratoriya ishlari, maktab yer maydoni, tirik tabiat burchagida, sinfdan tashqari bajariladigan mashg’ulotlar kiradi. Amaliy uslublarning turlariga quyidagilar kiradi. 1. Oquvchilarning tarqatma didaktik material bilan turli narsalar yasashi. 2. Rasm chizishi. 3. Tabiat obyektlarini tanib olish va aniqlash bo’yicha ishlari. 19 4. Hodisalarni kuzatish va qayd qilishlari. 5. Tajriba o’tkazishlari (tajriba vositasida masalalarni hal qilish) kiradi. Amaliy ish boshlanishi oldidan qo’yilgan savol, muammo, masalaga o’quvchilar uning natijalari bilan javob berishlari kerak. Tabiatshunoslik darslari tanib olish va aniqlash amaliy metodlarining bir turi bo’lib, tarqalgan o’simliklarni yoki ularning qismlarini farqiga borib, tanib olish xususiyatlarini o’rgatadi. Taqqoslashdagi farqga borish o’quvchining aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Farq qilish va aniqlash bo’yicha ishlar darslardagina olib borilmaydi, o’qituvchi tabiatga uyushtiriladigan ekskursiyalarda ham o’simliklarni topish va to’plashni, namunalar yig’ishni, ularning yoshi, vegetativ usullari, tuproq kesmalari, moslashishlarini, o’zgaruvchanlikni o’quvchilarning o’zlashtira olish qobiliyatlariga qarab tanlab berishi kerak. Osimliklar, ular qismlarining shaklini bilib olish bo’yicha ishlarni o’quvchilar uy vazifasi sifatida bajaradilar. O’simliklarni yoshini tabiatda nafaqat yillik halqalardan balki o’simliklarni yillik shoxlanishiga qarab aniqlash mumkin. O’simlik bahordan kuzgacha o’sish davriga ega, kuzdan bahorgacha tinim davri boladi. Bu osimlikning bir yoshi demakdir, ikkinchi yilda yana o sish, shoxlanish sodir bo ladi. Shoxlanish orasidagi masofa o simlikning bir yoshi hisoblanadi, buni o quvchilarga tabiatda tushuntirish talab etiladi. O’quvchilar amaliy bilimga ega bo’ladilar, daraxtlar yoshini kesmasdan turib ham aniqlash mumkinligini bilib oladilar. Bu ekologik, hamda ilmiy tushunchalarni shakllantiradi. Tabiatshunoslikni o’qitish metodlari tizimida amaliy ishlar tabiat haqidagi bilimlarni o zlashtirishda katta rol o’ynaydi. Amaliy ishlar o’quvchilarni ular faoliyati jarayonida har xil mehnat operatsiyalariga o’rgatish metodidir. Amaliy ishlarga o’quvchilarning ekskursiya vaqtida tabiiy materiallar yig’ish, maktab oldi yer maydonidagi va tirik tabiat burchagidagi o’simliklarni parvarish qilish, gerbariy va kolleksiyalar tuzish, mulyaj, maket, ko’rgazmali qurollar tayyorlash kabi faoliyat turlari kiradi. 20 O’quvchilarni amaliy bilimlarini sinash maqsadida 4-sinflarda quyidagi muammoli savollarni o’rtaga tashlash mumkin. Yozning jazirama issig’ida cho’lda turibsiz. Amaliy kuzatish bilimlaringizga tayanib, turgan joyingizdan orientir olib, janub tomonni belgilang. Amaliy tabiatni kuzatish natijasida quyidagi faktorlar asosida janubni aniqlash mumkin: 1) sudralib yuruvchi hayvonlar o’z inini kirish yo’lini doim janubga qaratadi; 2) qushlar o’z uyasini doimo janub tomonga qo’yadi; 3) osimliklar shoxlari doimo janub tomonga egilgan; 4) osimlik poyasining janub tomoni doimo yog’onlashgan boladi; 5) barxan qumlar bir uchi shimolda ikkini uchi esa janubga yotgan boladi. O quvchilarga har xil narsalarni berib rasm, fotosurat va gugurt qutisi, kubik, stakan boshqa narsalarni olib chiqib, o’xshashlik farqlarini topishni topshiradi, so’ng geometrik figuralarni tarqatadi, uni o’quvchilar daftar varag’iga ustiga qo’yib atrofini qalam bilan qog’ozga chizadilar. Topshiriq bajarilgandan keyin narsaning yuqoridan ko’rinishini plan deyiladi degan xulosaga olib keladi. Undan keyin stolning plani chizdiriladi. Agar o’quvchilar narsalarning kattaliliga qiynalsalar tasvirlanadigan narsani shartli ravishda kichraytirish mumkinligini tushuntiradi. (Masalan 10, 20 marta) Dasturlashtirilgan o’qitish uchun quyidagilar kerak: -o’quv materialining puxta tahlili, uning qat’iy tanlanish va mantiqiy ketma-ketlik bo’yicha bo’linishi; -o’quvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik. Dasturlashtirilgan o’qitishda o’quvchilarning o’quv materialini qo’llashda faolligi va mustaqilligi ortadi, o’qitish jarayonini individuallashtirish imkoni paydo bo’ladi, texnik vositali o’qitish keng qo’llaniladi, o’qitish va o’quvchi mehnatini oqilona tashkil etishga erishiladi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning tamoyili o’quvchilarning og’zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda. Ularning afzal jihati shundaki, ular qisqa vaqt ichida har bir o’quvchining o’tilgan mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlay oladi. Tajriba atrof olam bilan tanishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o’qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko’rsatadi. 21 Bu usullarning afzalligi shundaki, o’quv materialini o’zlashtirish darajasini o’quvchilarning o’zlari shu dars mobaynida tekshirishlari mumkin. 2 - sinfda dasturlashtirilgan o’qitishda tezis turidagi tarqatma topshiriqlar, raqamlar, tarqatma testlar, grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin. Grafik topshiriqlarini bajarayotganda o’quvchilarga « —» noto’g’ri javob, «1» — to’g’ri javob ekanligini tushuntirish lozim. O’qituvchida esa grafik usuldagi javoblarni tezda aniqlashga moslashtirilgan asbob bo’lishi kerak. Masalan: 21- mart — Navro’z bayrami. 1- sentabr — Ustozlar va murabbiylar kuni. 1- oktabr — Mustaqillik bayrami. 8- dekabr — O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni. «So’z top» o’yini. Bu metoddan darsning hamma qismlarida foydalanish mumkin. O’qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqida bir so’z aytadi, o’quvchilar davom ettiradilar. O’qituvchi boshlagan so’z qaysi harf bilan tugasa, o’quvchi shu harfdan boshlangan so’zni aytishi kerak. Masalan: tulki — ilon — ninachi — it — tipratikan — nortuya — yalqov (panda) — ayiq — qarg’a — ari va hokazo. Bu usul o’quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi. «Klaster» usuli. Bu usul o’quvchiga berilgan mavzu bo’yicha erkin o’ylash va fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratadi. Bu usulda o’quvchi nimani o’ylagan bo’lsa, shuni aytadi va yozadi. Yozilgan fikrlar to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishidan qat’i nazar muhokama qilinmaydi va belgilangan vaqtgacha davom etadi. Bu sinfning har bir o’quvchisi tomonidan ilgari surilayotgan g’oyalarni uyg’unlashtirib, ular o’rtasidagi aloqalarni yanada mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. «Klastyer» usuli yangi mavzuni boshlashdan avval o’quvchini darsga qiziqtirib, shu mavzu bo’yicha oldin egallagan bilimlarini aniqlash maqsadida hamda o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o’tkaziladi. Masalan, «O’lkamizdagi uy va yovvoyi hayvonlar» mavzusi. «Mozaika», ya’ni mayda bo’laklardan yaxlit ko’rinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalarning rasmlari bo’laklarga bo’linib, har bir guruhga alohida tarqatiladi. 22 Guruhlarning qatnashchilari bo’lakchalarni bir butun ko’rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari yaxlit holga kelgan hayvon, meva yoki daraxt haqida gapirib beradilar. «To’xtab o’qish» usuli. O’qituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marta to’xtab, o’quvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli bo’lishi zarur. Yoki o’quvchi matn o’qish jarayonida to’xtatilib, nima haqida o’qiganligi so’raladi. Bu usul orqali o’quvchilarning diqqati jamlanadi, mustaqil fikrlash ko’nikmalari shakllanadi. «Zanjir» usuli. Bu usulni she’r, topishmoq, maqollar berilgan darslarda qo’llash maqsadga mu-vofiqdir. O’quvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she’r misrasi yoki topishmoq qatorini aytadilar. Bu usul qo’llanganda o’quvchi uyalib qolmasligi uchun berilgan she’r, maqol, topishmoqni yod olishga majbur bo’ladi«Rasmli rebus» o’yini. Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga rasmlar tarqatadi. Berilgan rasmlar nomining bosh harflaridan hayvon yoki qushlar nomi kelib chiqishi kerak. Masalan, it, laylak, ohu, ninachi — non, anor, rediska, chinni gul, arpa — archa. «Kim tez bajaradi» o’yini. O’quvchilar uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga 5 tadan hayvonlar yoki qushlar rasmlari teskari qilib beriladi. Belgilangan vaqt ichida (1—2 daqiqada) o’quvchilar hayvon yoki qushlarni yovvoyi yoki uy hayvonlari guruhlariga ajratadilar. Topishmoqni birinchi bo’lib xatosiz bajargan guruh g’olib hisoblanadi. «O’z guruhingni top» o’yini. O’quvchilarga rangli buklangan qog’ozlar tarqatiladi. Ularga hayvon va parrandalar nomi yozilgan bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga qog’ozda rasmi berilgan hayvon yoki parranda qanday tovush chiqarsa, ular ham shunday tovush chiqarib o’z guruhini topishlarini tushuntiradi. 1. Mushuk (miyov-miyov). 2. Kuchuk (vov-vov). 3. Xo’roz (qu-qu- qu-qu). 4. Sigir (mo’-mo’). Guruhga bo’linib olganlaridan so’ng guruhga tegishli hayvon yoki parrandalar haqida bilganlarini so’zlab beradilar. Uzoq vaqt davom etadigan kuzatish va tajribalar uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va osimliklarni saqlash va zaruratga qarab 23 ulardan tabiatshunoslikni o’rganishda foydalanish mumkin. Burchak shunindek o’ quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun moddiy baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin ekskursiya jonli tabiat burchagi tashkil qilishning boshlanini bo’lishi mumkin. Suv havzasidagi hayot bilan o’quvchilar mollyuska, ninachi qurtlari, har xil qo’ng’izlar, gambuziya, peskar (tanga baliq), shuningdek suv o’simliklarining barchasi akvarium, shisha banka idishlarga joylashtiriladi. Bog’ va polizdarda ko’pincha meva, rezavor meva hamda sabzavod o’simliklari zararkunandalarning g’umbak va qurtlari uchraydi. Jonli tabiat burchagi uchun alohida xona ajratgan ma’qul. Bunday imkoniyat bo’lmaganda osimlik va hayvonlarni tabiatshunoslik xonasida yoki sinfda joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug’ bo’lishi, deraza ro’parasiga har xil tokchalarga suv hayvonlari hamda osimliklari bo’lgan akvariumlarni qo’yish qulay bo’ladi. Burchakda hayvonlar uchun ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga muvofiq bo’lishi kerak. Akvariumni zoomagazindan olish ma’qul. Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shuni hisobga olish mumkinki, baliqlar to’rtburchak idishda yaxshi ko’rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning kattakichikligiga (o’lchamiga) va undagi o’simliklarning soniga muvofiq bo’lishi kerak. Bunda yutiladigan va chiqariladigan kislarodning balansi ta’minlansin. Akvariumda yashovchilarga doimiy parvarish zarur, oziqni zoomagazindan sotib olish mumkin. Baliqlarni ularni shartli refleks hosil qilishi uchun muayyan vaqtda oziqlantirish kerak. Bolalar termometr bilan o’lchab, suv haroratini tekshirib borishga o’rganishlari lozim. Sudralib yuruvchilar va suvda ham quruqda yasovchilar uchun xilma-xil ko’rinish va katta kichikliqdagi terrariumlar kiritiladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog’ochdan tayyorlangan yashik bo’lib, yon va tepa devorlari shisha va to’rdan iboratdir. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to’rdan bo’lishi ham ventilyasiyasini ta’ minlash imkoniyatini beradi. Jonli tabiat burchagining o’simlik va hayvonlari uning 24 asosini tashkil qiladi. Unga qarab jihozlar tanlanadi. O’simlik va hayvonlar tanlovi tabiatshunoslik dasturiga qarab, o’lkashunoslik xususiyatlarini hisobga olib belgilanadi. Barcha xona o simliklari ularning nomlari va qachon va qayerdan olinganligi to’g’risida ma’lumotlar yozilgan etiketkalar bo’lishlari zarur. O’simliklardan avval shundaylarni tanlash kerakki, ular yordamida namlik, issiqlik, yorug’lik, suv iste’mol qilishdagi farqlarini, jumladan quruq iqlimga (kaktus, aloe) nam iqlimga moslangan o’simliklarni, tropik o’simliklarni (navro’zgul), yorug’lik sevuvchi (xina) va soyaga chidamli (aspidistra) o’simliklarini namoyish qilish mumkin bo’lsin. Keyin shunday o’simliklar tanglanadiki, ular masalan, yorongul, fuksiya, begoniya, kaktus, tradeskansiya, elodeya, binafsha kabilarning har xil turlari yordamida turlicha tajribalar o’tkaziladi. Maktab o’quv tajriba maydonchasi bevosita maktab yaqinida bo’lishi, yer tekis, yaxshi tuproqli, soya tushmaydigan bo’lishi kerak. Uning atrofini albatta o’rash kerak bo’ladi. Maktab tajriba maydonchasi agrotexnika nuqtai nazardan namunali bo’lsin. Tajriba maydonchasini tashkil qilishda o’quvchilar o’tkazadigan mashg’ulotlar, mehnat qurollarini saqlash uchun kichikroq xona bo’lishini mo’ljallash kerak. O’quv tajriba maydonchasidagi ishlarni butun sinf bilan dars vaqtida o’tkaziladigan majburiy ishlarga, o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarda (uy vazifasi yoki yozgi topshiriq tarzida) bajaradigan majburiy ishlarga va yosh tabiatshunoslik to’garagi a’zolarining ishlariga ajratish mumkin. O’quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o’simliklar bilan, ular barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan, qo’l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlash uslublari bilan tanishadilar. Bahorda birinchi sinf o’quvchilari bilan o’quv tajriba maydonchasida amaliy ishlar o’tkaziladi. Ularni urug’larni ekish va ularni parvarish qilish, sug’orish, o’toq qilish, tayanch qoziqlarini qoqish qoidalarini bilib oladilar. Birinchi sinf o’quvchilari urug’larni ekishga tayyorlaydilar va yerga ekadilar, o’simliklarni parvarish qiladilar. O’quvchilar kuzda o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlar