KURS ISHI BOSHLANGʻINCH SINFLARDA MATN VA BADIIY ASARLARDA TINISH BELGILARINING ISHLATILISH OʻRNI. REJA: KIRISH I BOB. BOSHLANGʻICH SINFLARDA TINISH BELGILARINI OʻRGATISHNING NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI 1.1. Boshlangʻich sinf matn va badiiy asarlarida tinish belgilarining qoʻllanilishini va uning oʻziga xosliklari 1.2. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga tinish belgilarini oʻrgatishning umumiy nazariy asoslari II BOB. BOSHLANGʻICH SINFLARDA TINISH BELGILARINING ISHLATILISH OʻRNINI OʻRGATISHDA ZAMONAVIY TAʼLIM METODLARIDAN FOYDALANISH USUL VA VOSITALARI 2.1. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlarining oʻrni va ahamiyati 2.2. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlaridan foydalanish usullari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Oʻzbekiston Respublikasida umumiy oʻrta va maktabdan tashqari taʼlimni tizimli isloh qilishning ustuvor yoʻnalishlarini belgilash, oʻsib kelayotgan yosh avlodni maʼnaviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga koʻtarish, oʻquv-tarbiya jarayoniga taʼlimning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida “Oʻzbekiston respublikasi Xalq taʼlimi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi‟ toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul qilindi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va maʼnaviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan daʼvatlari taʼlimning sifatli va samarali tashkil etilishini, ayniqsa, boshlangʻich sinflardan boshlab oʻquvchilarni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va maʼnaviy salohiyatga ega shaxs sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Maʼlumki, Milliy oʻquv dasturi asosida 2021-2022-oʻquv yilidan boshlab umumtaʼlim maktablarida Ona tili va Oʻqish fanlarining birlashuvi natijasi “Ona tili va oʻqish savodxonligi” fani joriy etildi va hamda ushbu fanga "yashashni oʻrgatadigan fan" deya taʼrif berilmoqda.. Ikki fanning birlashuviga asosiy sabab ona tilini oʻqitishdagi yondashuvning oʻzgarishi boʻldi. Endilikda grammatika va yodlashga asoslangan taʼlimdan tinglab tushunish, oʻqib tushunish, fikrni ogʻzaki va yozma bayon qilishdan iborat til oʻrgatishning toʻrt koʻnikmasini rivojlantirishga qaratilgan taʼlim shakliga oʻtildi. Boshlangʻich maktabning muhim vazifalaridan biri kichik yoshdagi oʻquvchilarning ogʻzaki va yozma nutqini oʻstirishdir. Shubhasiz, hamma fanlar oʻquvchilarning lugʻat boyligini oʻstirishga, imlodan savodxonligini oshirish va nutq malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 3 Ona tilini muvaffaqiyatli oʻqitishning muhim sharti taʼlimni oʻquvchilarning hayotiy tajribasi bilan, ularning bevosita koʻrganlari, kitoblardan oʻqib bilganlari bilan bogʻlash hisoblanadi. Maʼlumki, oʻqish darsliklaridagi matnlar turli manbalardan olinganligi aniq. Ona tili darsini oʻqish bilan bogʻlansa, oʻquvchilarning oʻqish darsida oʻqiganlari asosida olgan haqiqiy bilimlaridan foydalanishga imkon yaratiladi. Buning uchun oʻquvchilarga mamlakatimizda, maktabda, oilada sodir boʻlgan qiziq voqea-hodisalar haqida, tabiatdagi oʻzgarishlar haqida oʻqiganlaridan foydalanib gap tuzish, ayrim parchalarni kitobdan koʻchirib yozish, grammatik tahlil kabi topshiriqlarni bajartirish maqsadga muvofiqdir. Ona tilidan koʻzlangan maqsadga erishish uchun: birinchidan, ona tili darsida oʻqishdan beriladigan topshiriq oldindan tayyorgarlik koʻrib, puxta oʻylab, soʻng berilishi; ikkinchidan, ona tili darsida oʻtilgan mavzuni mustahkamlashga imkon berishi hisobga olinishi; uchinchidan, topshiriq (misol qaysi asardan olingan boʻlsa) berilgan asar gʻoyasini yana ham mustahkamlashga yorlashishini hisobga olish kerak. Maʼlumki, grammatik bilim tilni ongli egallashni va savodli yozish malakasini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham oʻquvchilarning grammatikadan olgan bilimlari toʻgʻri yozuv malakalarini shakllantirish bilan birga olib boriladi. Toʻgʻri yozuv malakasini rivojlantirishda imloviy mashq turlari: grammatik imloviy tahlil, matnni koʻchirib yozish, taʼlimiy diktant va bayondan mashq sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Imloviy mashqlarni amalga oshirishda ona tili darsligi sahifalarida berilgan mashqlardan foydalanish bilan birga boshqa materiallardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki oʻquvchilar yangi materialga qiziqish bilan kirishadilar, oʻylashga, fikrlashga harakat qiladilar. Kurs ishining maqsadi. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarini oʻrganish metodikasini oʻrganish va tahlil qilish; 4 Kurs ishining obyekti. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarini oʻrgatishning nazariy va amaliy asoslari; Kurs ishning predmeti. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlaridan foydalanish usul va vositalari; Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Boshlangʻich sinf matn va badiiy asarlarida tinish belgilarining qoʻllanilishini va uning oʻziga xosliklarini oʻrganish; 2. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga tinish belgilarini oʻrgatishning umumiy nazariy asoslarini oʻrganish va tahlil qilish; 3. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlarining oʻrni va ahamiyatini oʻrganish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; 4. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlaridan foydalanish usullarini oʻrganish; Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni oʻrganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- soʻrovnomalar, ilgʻor oʻqituvchilarning ish tajribalarini oʻrganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishining metodologik asoslari. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Taʼlim toʻgʻrisida” gi Qonun, “ Milliy oʻquv dasturi” Boshlangʻich taʼlim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo yuzasidan qayd etgan qarashlari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taʼlim tarbiyaga oid fikrlari. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, toʻrtta paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qoʻyilgan maqsadga erishishi uchun toʻplangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 5 I BOB. BOSHLANGʻICH SINFLARDA TINISH BELGILARINI OʻRGATISHNING NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI 1.1. Boshlangʻich sinf matn va badiiy asarlarida tinish belgilarining qoʻllanilishini va uning oʻziga xosliklari Kelajak — bu yoshlarning qoʻlida, demak, yoshlar ilmli, bilimli boʻlishi shart va zarur. Uning uchun bolalarni boshlangʻich sinfga oʻtganidan boshlab toʻgʻri taʼlim va tarbiya berishimiz lozim. Dastlab oʻquvchilarni toʻgʻri yozishni va ifodali oqishni oʻrgatishimiz kerak. Toʻgʻri yozishda tinish belgilari yaʼni punktuatsiyaning oʻrni juda katta. Punktuatsiya- bu tinish belgilarining toʻgʻri ishlatilishi haqidagi qoidalar yigʻindisi. Punktuatsiya yozuv orasidagi aloqaning muhim vositalaridan biri sanaladı. Boshlangʻich sinflarda asosan toʻrtta tinish belgisi oʻrgatiladi bular: gap oxirida nuqta, soʻroq, undov, belgisi hamda uyushiq boʻlakli gaplarda vergulning ishlatilishi haqidagi qoidalar oʻrgatiladi va uni ko‘plab hayotiy misollar orqali kengroq tushuntirishimiz mumkin. Tinish belgilari asosan muayyan tilda yozma nutqni toʻgʻri, ifodali, mantiqli bayon qilishda uni mustahamlashda, yozma nutq qismlarining oʻzaro mantiqiy grammatik munosabatlarini koʻrsatish uchun xizmat qiladi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga tinish belgilarini oʻrgatish, bu boʻyicha koʻnikmalar paydo etish ahamiyatli ishlardan biri. Sababi, tinish belgilarini oʻrgatish orqali ularning intonatsiya jihatdan toʻgʻri gapirish, toʻgʻri yozish koʻnikmalari rivojlanadi. Bolalar maktabga kelib gap bilan ishlashadi, har bir gapning oxiriga nuqta qoʻyishi kerakligi eslatib oʻtiladi. Shuningdek, yozishda birinchi navbatda nuqta bilan tamomlanadigan sonlardan boshlab oʻrgatiladi. Shuning uchun, eng dastlab bolalar nuqta bilan, undan keyin esa soʻroq belgisi bilan tanishadi. Bu faqat amaliy ishning jarayonida koʻrsatilib, gapirganda bir gap ikkinchi gapdan oz pauza bilan boʻlinib turadiganligi, tovush ozgina pastroq aytilishini oʻqituvchi oʻzi koʻrsatadi. Yozishda nuqta belgisi bilan belgilanadi. Bu gapning tamomlanganini koʻrsatadi. Bu tayyorlangan tizim boʻyicha koʻrsatiladi va oʻquvchilarning oʻzlariga 6 ayttirib, oʻrgatilib boriladi. Oʻqitish jarayonida oʻquvchilar nuqta, soʻroq belgisi, koʻp nuqta, vergul, undov belgilari bilan tanishadi. Sodda bir necha topshiriqlardan keyin ularda koʻnikma paydo boʻlib, ularning ayirmasini tushunib boradi. Tinish belgilari gap qismlarining oʻzaro logik-gramatik munosabatlarini koʻrsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan yozuvchiga oʻz yozma nutqini aniq, toʻgʻri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, oʻquvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi.Tinish belgilarining qoʻllanilishi gaplarning mazmuni, grammatik qurilishi va ohangiga koʻra boʻlinadi. Ayrim tinish belgilarning qoʻllanilishi gapning mazmuni bilan bogʻliq boʻladi. Jumladan: ifodalanmoqchi boʻlgan mazmun tugallangan boʻlsa, nuqta, undov, soʻroq belgisi, qoʻyiladi. Tugallanmagan yoki izohtalab tushunchalar koʻp nuqta yoki qavslar bilan ifodalaydi1. Nuqta — eng koʻp qoʻllanuvchi tinish belgilarining biri. Uning asosiy vazifasi xabar maʼnosini anglatuvchi muayyan bir fikrning (gapning) tugallanganligini koʻrsatishdir. Nuqta-gap oxirida qoʻllanuvchi, yakka va qoʻsh qoʻllanuvchi, bir elementli, ayiruvchi tinish belgisidir. Uning qoʻllanishi asosan mantiqiy grammatik prinsipga asoslanadi. Masalan: Bogʻda chiroyli kapalak guldan gulga qonardi. Siz ilmli kishilarni ulugʻlang. Soʻroq -biror narsa haqida soʻrash maqsadini bildirgan gap soʻroq gap deyiladi. Soʻroq gapning oxiriga soʻroq (?) belgisi qoʻyiladi. Bu belgi gap oxirida qoʻllanuvchi asosiy belgilardan biri hisoblanadi. Uni Oʻzbek yozuvchisi va drammaturigi Fitrat shunday tariflaydi: (?) Soʻrash belgisidir. Soʻrash gaplardan keyin qoʻyiladi. Masalan: Gaplar qanday boʻlaklardan tuzilgan? Siz paxtani nimaga oʻxshatgingiz keladi? Undov belgisi gap oxirida qoʻllanuvchi tinish belgilariga kiradi. Undov belgisi, oʻz tuzilishiga koʻra ikki elementli tinish belgisidir. Undov belgisi badiiy 1 Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni oʻqitish metodikasi. –T.: TDPU, 2009. – 70 b. 7 asarlarda (ayniqsa, poeziyada, lirik asarlarda) koʻp qoʻllanadi: yozma nutqdagi turli tuygʻular, holatlar, har xil emotsionalliklarni ifodalashda undov belgisining roli katta. Hozirda undov belgisi takroriy, oddiy va murakkab qoʻsha (birgalikda) qoʻllanish xususiyatiga ega: undov belgisi bir oʻrinda uch martagacha takroriy qoʻsha qoʻllana oladi. Masalan:Uyga kirgin, Baxtiyor, Kech boʻldi-ku, jon bolam! Vergul yaʼni tire koʻp funksiyali, yaʼni qoʻllanishning oʻziga xos sharoitiga qarab ham ajratuvchi vazifasini bajara oladi.Vergul gap ichida qoʻllaniluvchi, yakka va qoʻsh qoʻllanuvchi, bir elementli, murakkab vazifali tinish belgisidir. Uning qoʻllanishi asosan mantiqiy-grammatik prinsipga asoslanadi.Masalan: Men bozordan olma, anor, uzum sotib oldim. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarni tinish belgilari bilan tanishtirishda oʻqituvchi, avvalo, ularning yozma nutqda ishlatilish oʻrnini koʻrsatadi. Tinish belgisi fikrni toʻgʻri, boshqalarga tushunarli qilib ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi. Masalan, nuqtaning roli bilan elementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga ajratilmagan (tinish belgilari qoʻyilmagan) yaxlit matn oʻqitiladi; oʻquvchilar bunday matnni oʻqish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Punktuatsiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidaga asoslanadi. Bu uch asos bir-biriga oʻzaro taʼsir qiladi. Xat yozuvchi tinish belgisini qoʻyishda, avvalo, bayon etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. Nutqning mazmun tomoni gapning qurilishiga ham taʼsir qiladi. SHuning uchun oʻquvchilarga tinish belgilarining qoʻllanilishini oʻrgatishda biror gapda tinish belgilarini qoʻllashni belgilaydigan semantik-sintaktik tamoyilga asoslaniladi. 1-sinf oʻquvchilariga savod oʻrgatish davridayoq nuqta, soʻroq belgisi va undov belgisi bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar “Alifbe” oʻqimasalar ham, rasmga qarab gap tuzadilar.Oʻqituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan toʻxtam (pauza) bilan ajratilishini, gapning oxirida ovoz pasayishini tushuntiradi. Bolalar, oʻqituvchi topshirigʻiga koʻra, 3-5 gapli kichik matnni gaplarga ajratadilar va ular oʻrtasidagi toʻxtam (pauza) qilish hikoya mazmunini yaxshi tushunishga yordam berishiga ishonch hosil qiladilar. Ular gapni toʻgʻri talaffuz qilishini oʻrgana boshlaydilar. Bu gap oxiriga nuqta qoʻyilishi bilan tanishtirish uchun mazmuniy va 8 intonatsion asos yaratadi. Bolalarni gapni oʻqishga oldindan tayyorlash uchun chizmadan foydalaniladi. Boshlangʻich sinf oquvchilariga quyidagi mazmunda tushuntiriladi: – Ogʻzaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza (toʻxtam) bilan ajratamiz (Har bir gapni talaffuz qilib koʻrsatadi). Kitoblarda, gazetalarda gapning tugaganini, ovozni pasaytirish va pauza qilish kerakligini koʻrsatish uchun alohida belgi – nuqta ishlatiladi. 2 Bir necha darsdan soʻng oʻquvchilar gaplarni oʻqiy boshlaydilar. Ular nuqta pasaytirish, pauza qilishga belgi ekanini tushunadilar. Kesma harflardan gap tuzishda albatta nuqtali kartochkalardan foydalaniladi. Oʻquvchilar gapni yozganda oʻqituvchi nuqta qoʻyishni eslatadi, ishni tekshiradi. Gapning oxiriga nuqta qoʻyilmasa, xato hisoblanadi. Oʻquvchilar oʻqituvchi yordamida nima uchun nuqta qoʻyish lozimligini tushuntiradilar. SHunday yoʻl bilan gapning oxiriga nuqta qoʻyish koʻnikmasi shakllantiriladi. Soʻroq va undov belgilari bilan ham savod oʻrgatish davridayoq tanishtiriladi. Bolalar soʻrash mazmunini bildirgan gaplarni oʻqiydilar. Oʻquvchilar bunday gaplarni ohangga rioya qilgan holda, yaʼni gapning oxirida ovozni koʻtarish bilan oʻqishga oʻrgatiladi. Gapning mazmuni va intonatsiyasi soʻroq belgisini qoʻyishni talab etadi. Undov belgisini qoʻyishni oʻquvchilar gapning his-hayajon ifodalashi va alohida ohangda oʻqilishi bilan bogʻlaydilar. Oʻquvchilar 2-sinfda “Gap” boʻlimi mavzularini oʻrganish jarayonida nuqta, soʻroq va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar. 3-sinfda esa tinish belgilari haqidagi nazariy tushunchalar chuqurlashtiriladi. SHu vaqtdan boshlab oʻquvchilar gap oxiriga tinish belgilari sintaktik asosda qoʻyilishini anglay boshlaydilar.“Darak gap” mavzusini oʻrganish bilan bogʻliq holda nuqta qoʻyilishi, “Soʻroq gap” mavzusi bilan bogʻliq holda soʻroq belgisi va “Undov gap” mavzusini oʻrganish bilan bogʻliq holda undov belgisining qoʻyilishi oʻrgatiladi. 4-sinfda oʻquvchilar “Gapning uyushiq boʻlaklari” mavzusi 2 Qosimova K., Matjonov S., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. – 163 b. 9 oʻrganilganda sanash ohangi bilan bogʻlangan boʻlaklarda vergulning vazifasi bilan tanishadilar. Oʻqituvchi ikki gapni oʻqib taqqoslash bilan nuqta va vergulda ohangning qanday berilishini koʻrsatadi. Masalan, Biz ona tilimizni sevib oʻrganamiz (Gap oxirida ovoz pasayadi, pauza qilinadi). Men, Raʼno, Alisher boshqa tillarni ham sevib oʻrganyapmiz (Men, Raʼno, Alisher soʻzlaridan soʻng ovoz bir oz pasayadi, xabarning davom etishi seziladi).Oʻquvchilar uyushiq boʻlakli gap tarkibidagi uyushiq boʻlaklarning ammo, lekin, biroq soʻzlari bilan bogʻlanganda vergulning ishlatilishini ham amaliy oʻrganadilar. Boshlangʻich sinflarda oʻquvchilar har xil mashqlarni ishlash orqali tire va ikki nuqtaning ishlatilishi bilan amaliy tanishadilar. Savod oʻrgatish davridayoq oʻqituvchi oʻquvchilar eʼtiborini vergul, tire, ikki nuqtaning ishlatilishiga qaratadi, matnni oʻqiganda bu tinish belgilariga rioya qilishni oʻrgatadi. Masalan, Olma, olcha, nok – meva. Kitob – bilim bulogʻi. Ona tili darslarida soʻzlarni guruhlash mashqlarini bajarganda, oʻqituvchi 1-sinf oʻquvchilarini tire va ikki nuqtaning qoʻyilishi bilan amaliy tanishtiradi. Oʻqituvchi aniq misollar bilan sanab koʻrsatilgan soʻzlardan oldin ikki nuqta qoʻyilishini, har bir soʻzning vergul bilan ajratilishini koʻrsatadi. Bunda oʻquvchilar tinish belgining nomini aytadilar, oʻqituvchi eslatmasa ham, ulardan asta-sekin foydalana boshlaydilar. Matnni yozishdan oldin punktuatsion xatoning ham oldi olinadi. SHunday qilib, oʻqituvchi oʻquvchilarda punktuatsion ziyraklikni oʻstirib boradi. Oʻquvchilarga tinish belgilarini ishlatish qoidalarini toʻla singdirish, ularni tinish belgilarini oʻz oʻrnida ongli ishlatishga oʻrgatish maqsadida sintaktik punktuatsion tahlil, tinish belgilari tushirib berilgan matnning tegishli tinish belgilarini qoʻyish, taʼkidi eslatish diktanti, bayon va inshoda tinish belgilarining ishlatilishini izohlash kabi mashqlardan foydalaniladi. Ona tili darslarini oʻqish darslari bilan bogʻlash sintaksis va punktuatsiya elementlari ustida ishlashning metodik shartlaridan biri hisoblanadi. Oʻquvchilar bu darslarda sintaksis sohasidagi bilimlariga asoslangan holda ifodali oʻqish, soʻzni aniq ishlatish, oʻz fikrlarini grammatik toʻgʻri shakllantirishga oʻrganadilar. SHunday qilib, boshlangʻich sinf oʻquvchilarining gap haqidagi elementar bilimlari ogʻzaki va yozma nutqda gapdan ongli foydalanishni taʼminlaydi. Ona tili darslarida 10 oʻquvchilarni grammatik tushunchalar bilan tanishtirish jarayonida ularda toʻgʻri yozuv malakasi ham shakllantiriladi va imlo qoidasini oʻzlashtirishga asos solinadi. Imlo qoidalari bir soʻznigina emas, balki umumiylik mavjud boʻlgan butun soʻzlar guruhining yozilishini tartibga soladi. Bu xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir soʻzni yodda saqlash, xotirlashdan qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan meʼyorga muvofiq butun soʻzlar guruhini yozish imkonini yaratadi. SHuning uchun har bir darsda imlo ustida ishlash muhim vazifa sanaladi. Tushunmagan oʻquvchilarga qoshimcha darslar tashkil qilib tushuntirish kerak va tinish belgilarining yozuvdagi ahamiyatining juda katta ekanligini har bir darsda eslatib oʻtish kerak.3 Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinf oʻquvchilaridan diktant ishi olayotganida oʻzlari mustaqil ravishda tinish belgilarini qoʻya olishi uchun qaysi belgida qanday pauza qilish kerakligini eslatib oʻtishi lozim. Koʻpchilik oʻquvchilar tinish belgilarini qoʻyish vaqtida oʻqituvchining har tinish belgi duch kelganida qilinadigan pauzasiga qarab adashib ketishadi, shuning uchun har bir oʻqituvchi tinish belgi qoʻyiladigan oʻrinda pauza qilishni va nuqtada pauza koʻproq boʻlishini vergulda qisqa boʻlishini diktant ishi boshlanmasidan avval takroran tushuntirib oʻtishi zarur. Hattoki, misollar bilan keltirib oʻtilsa, oʻquvchilarga yanada osonroq boʻladi. 3 Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi. T.: “Aloqachi”, 2006. 11 1.2. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga tinish belgilarini oʻrgatishning umumiy nazariy asoslari Punktuatsiya ham yozuv kabi, kishilar orasidagi aloqaning muhim vositalaridan biri sanaladi. Boshlangʻich sinflarda toʻrtta tinish belgi: gap oxirida nuqta, soʻroq belgisi, undov belgisi hamda uyushiq boʻlakli gaplarda vergulning ishlatilishi haqidagi qoidalar oʻrgatiladi. Boshlangʻich sinflarda oʻrgatiladigan tinish belgilari kam boʻlishiga qaramay, oʻqituvchi har bir sinfda punktuatsiya ustida muntazam ish olib borishi zarur, chunki tinish belgilari fikrni aniq va tez oʻqib olishga hamda oʻzgalarga uqtirishga beradi. Kichik yoshdagi oʻquvchilarni tinish belgilar bilan tanishtirishda oʻqituvchi, avvalo, ularning yozma toʻgʻri, boshqalarga tushunarli qilib ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi.Masalan, nuqtaning roli bilan elementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga ajratilmagan yaxlit matn oʻqitiladi; oʻquvchilar bunday matnni oʻqish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Punktuatsiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidaga asoslanadi. Bu uch asos bir-biriga oʻzaro taʼsir etadi. Xat yozuvchi tinish belgisini qoʻyishda, avvalo, bayon etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. 1-sinf oʻquvchilariga savod oʻrgatish davridayoq nuqta, soʻroq belgisi va undov belgisi bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar hali “Alifbe” oʻqimasalar ham, rasmga qarab gap tuziladi. Oʻqituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan toʻxtam (pauza) bilan ajratilishini, gapning oxirida pasayishini tushuntiradi.4 Bolalar, oʻqituvchi topshirigʻiga koʻra, 3-5 gapli kichik matnni gaplarga ajratadilar va ular oʻrtasidagi toʻxtam (pauza) qilish hikoya mazmunini yaxshi tushunishga yordam berishiga ishonch hosil qiladilar. Ular gapni toʻgʻri talaffuz qilishini oʻrgana boshlaydilar. Bu gap oxiriga nuqta qoʻyilishi bilan tanishtirish uchun mazmuniy va intonatsion asos yaratadi. Bolalarni gapni oʻqishga oldindan tayyorlash uchun grafik sxemadan foydalaniladi. Masalan, bolalar gap tuzadilar, undagi soʻzni sanaydilar va oʻqituvchi rahbarligida chiziqcha bilan belgilaydilar: Biz ertakni sevamiz (.). Yana boshqa gap tuzib, uni ham chiziqcha bilan belgilaydilar: 4 Yoʻldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – Toshkent: Oʻqituvchi, 2004. 12 Qovun pishdi (--------- ------------.). Oʻqituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: Ogʻzaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza bilan ajratamiz. (har bir gapni talaffuz qilib koʻrsatadi).Kitoblarda, gazetalarda gapning tugaganini, ovozni pasaytirish va pauza qilish kerakligini koʻrsatish uchun alohida belgi-nuqta ishlatiladi. Bir necha darsdan soʻng oʻquvchilar gaplarni oʻqiy boshlaydilar. Ular nuqta pasaytirish, pauza qilishga belgi ekanini tushunadilar. Kesma harflardan gap tuzishda albatta nuqtali kartochkadan foydalaniladi. Oʻquvchilar gapni yozganda, oʻqituvchi nuqta qoʻyishni eslatadi, ishni tekshiradi. Gapning oxiriga nuqta qoʻyilmasa, xato hisoblanadi. Oʻquvchilar oʻqituvchi yordamida nima uchun nuqta qoʻyish lozimligini tushuntiradilar. Shunday yoʻl bilan gapning oxiriga nuqta qoʻyish koʻnikmasi shakllantiriladi.Soʻroq va undov belgilari bilan ham savod oʻrgatish davrida tanishtiriladi. Bolalar soʻrash mazmunini bildirgan gaplarni oʻqiydilar. Oʻquvchilar bunday gaplarni ohangi rioya qilgan holda, yaʼni gapning oxirida ovozni koʻtarish bilan oʻqishga oʻrgatiladi. Gapning mazmuni va ohangi soʻroq belgisini qoʻyishni talab etadi. Undov belgisini qoʻyishni oʻquvchilar gapning his-hayajon ifodalashi va alohida ohangda oʻqilishi bilan bogʻlaydilar. Oʻquvchilar II-sinfda «Gap» boʻlimi mavzularini oʻrganish jarayonida nuqta, soʻroq belgisi va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar. III- sinfda esa tinish belgilari haqidagi nazariy tushunchalar chuqurlashtiriladi. Shu vaqtdan boshlab ular oʻquvchilar gap oxiriga tinish belgilari sintaktik asosda qoʻyilishini anglay boshlaydilar.5 “Darak gap” mavzusini oʻrganish bilan bogʻliq holda nuqta qoʻyilishi, “Soʻroq gap” mavzusi bilan bogʻliq holda soʻroq belgisi va “Undov gap” mavzusini oʻrganish bilan bogʻliq holda undov belgisining qoʻyilishi oʻrgatiladi. IV-sinfda oʻquvchilar “Gapning uyushiq boʻlaklari” mavzusi oʻrganilganda sanash ohangi bilan bogʻlangan boʻlaklarda vergulning vazifasi bilan tanishadilar. Oʻqituvchi ikki gapni oʻqib taqqoslash bilan nuqta va vergulda ohangning qanday berilishini koʻrsatadi. Masalan, biz oʻz ona tilimizni sevib oʻrganamiz. 5 Qosimova K., Matjonov S., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. – 163 b. 13 (Gap oxirida ovoz pasayadi. Pauza qilinadi.) Toza, tiniq, kumush suv orom berar barchaga (Toza, tiniq soʻzlaridan soʻng ovoz bir oz pasayadi, xabarning davom etishi seziladi). Boshlangʻich sinflarda oʻquvchilar har xil mashqlarni ishlash orqali tire va ikki nuqtaning ishlatilishi bilan amaliy tanishadilar. Savod oʻrgatish davridayoq oʻqituvchi oʻquvchilar eʼtiborini vergul, tire, ikki nuqtaning ishlatilishiga qaratadi, matnni oʻqiganda bu tinish belgilariga rioya qilishni oʻrgatadi. Masalan, olma, olcha, non-meva. Kitob –bilim bulogʻi, oʻquvchining oʻrtogʻi. Ona tili darslarida soʻzlarni guruhlash mashqlarini bajarganda, oʻqituvchi I-sinf oʻquvchilarini tire va ikki nuqtaning qoʻyilishi bilan amaliy tanishtiradi. Oʻqituvchi aniq misollar bilan sanab koʻrsatilgan soʻzlardan oldin ikki nuqta qoʻyilishini har bir soʻzning vergul bilan ajratilishini koʻrsatadi. Bunda oʻquvchilar tinish belgining nomini aytadilar, oʻqituvchi eslatmasa ham, ulardan asta-sekin foydalana boshlaydilar. Matnni yozishdan oldin punktuatsion xatoning ham oldi olinadi.6 Shunday qilib, oʻqituvchi oʻquvchilarda punktuatsion ziyraklikni oʻstirib boradi. Dasturga koʻra bu sinfda oʻquvchilar qoʻshma gap bilan ham tanishtiriladi, elementar oʻrgatiladi. Buning uchun sodda gap bilan qoʻshma gap taqqoslanadi va bolalar qoʻshma gapning ayrim xususiyatlari, xususan, bunday gaplarda ikki qism mavjudligi bilan tanishadilar:1) qoʻshma gap ikki mustaqil qism (sodda gap ) dan tuziladi: Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar. (Maqol). Tong hali yorishmagan, lekin yulduzlar ancha siyraklashgan edi. (Oybek); 2) Qoʻshma gapda bir qism ikkinchisiga ergashadi (tobelanadi): Hamma ahil boʻlib ishladi, shuning uchun ish tez bitdi. Oʻquvchilar qoʻshma gap tarkibidagi har bir gapning ega va kesimini topadilar hamda qoʻshma gap ikki gapdan tuzilishiga ishonch hosil qiladilar. Oʻquvchilarga qoʻshma gapni oʻrgatish bilan bogʻliq holda, ammo, lekin, biroq bogʻlovchilari yordamida tuzilgan bogʻlangan qoʻshma gaplarda, shuning uchun bogʻlovchisi yordamida bogʻlangan bogʻlovchisiz qoʻshma gaplarda (atamalar berilmaydi) vergulning ishlatilishi tushuntiriladi. 6 Qurbonova O.,Davletova A. Oʻquvchilarning nutq madaniyati va nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish. "Scientific progress"; Volume 3/issue 5/2022 14 II BOB. BOSHLANGʻICH SINFLARDA TINISH BELGILARINING ISHLATILISH OʻRNINI OʻRGATISHDA ZAMONAVIY TAʼLIM METODLARIDAN FOYDALANISH USUL VA VOSITALARI 2.1. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlarining oʻrni va ahamiyati Oʻquvchilarga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashgʻulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Ruhshunoslarning aniqlashicha, boshlangʻich sinf oʻqituvchilari oʻqituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan maʼlumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kechinmalar orqali oʻzlari mulohaza yuritib, mustaqil bajargan ishlari vositasida oʻzlashtirilgan bilimlarini uzoq esda saqlab qoladilar. Chunki oʻquvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat koʻrsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda koʻplab oʻquv materiallarini hayolidan oʻtkazadi. Oʻxshash hodisalarni taqqoslaydi. Oʻzicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. Oʻqituvchilarning tayyor holda bergan maʼlumotida esa oʻquvchi fikrlash faoliyati toʻla ishga kirishmasdan toʻgʻri javobni oʻzlashtirib oladi. Oʻxshash hodisalarga duch kelishi bilan oʻqituvchi bergan bilimni amaliyotga tatbiq qilishda qiynalib qoladi. Milliy oʻquv dasturi va amaldagi maktab dasturlarida oʻquvchi egallashi lozim boʻlgan materiallar ancha murakkab boʻlib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma – bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Bugungi milliy oʻquv dasturi va taʼlim tizimi boshlangʻich sinf oʻqituvchilari oldiga oʻta masʼuliyatli vazifalar yuklamoqda. Oʻqituvchi har bir oʻtilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashgʻulotlarni ilgʻor pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur. Mashgʻulotlarni shunday tashkil etish kerakki, oʻquvchi har bir dars davomida egallashi lozim boʻlgan bilimlar hajmini, oʻzida hosil qiladigan koʻnikma va malakalarni oldindan belgilab olishi lozim. Bu oʻz navbatida oʻquvchining mashgʻulotlarga aniq maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi. Chunki oʻquvchi darsning oxirida belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega boʻlishi zarur. Albatta, boshlangʻich sinf oʻquvchisiga bilim 15 berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashgʻulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Bunda oʻqituvchining dars uchun oldindan puxta tayyorgarlik koʻrishi va darsda foydalanadigan usullari bolalarning mustaqil ishlashiga qaratilishi zarurdir. Chunki oʻquvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat koʻrsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda koʻplab oʻquv materiallarini hayolidan oʻtkazadi. Oʻxshash hodisalarni taqqoslaydi. Oʻzicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. Oʻqituvchilarning tayyor holda bergan maʼlumotida esa oʻquvchi fikrlash faoliyati toʻla ishga kirishmasdan toʻgʻri javobni oʻzlashtirib oladi. Oʻxshash hodisalarga duch kelishi bilan oʻqituvchi bergan bilimni amaliyotga tatbiq qilishda qiynalib qoladi. 7 Milliy oʻquv dasturi va amaldagi maktab dasturlarida oʻquvchi egallashi lozim boʻlgan materiallar ancha murakkab boʻlib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Pedagogik texnologiyalar asosida darslarning tashkil etilishi boshlangʻich sinf oʻquvchilarni oʻzi bajarayotgan mashgʻulotga nisbatan ongli munosabatda boʻlishga oʻrgatadi. Oʻquvchi har bir mashgʻulot jarayonida ixtiyoriy diqqatini ishga soladi, darsda ilgʻorlikka, gʻalaba qozonishga intiladi. Maktab bola hayotida juda muhim oʻrin turadi. Shu davrda u atrof-muhit va kishilar mehnati, maktab-maorif haqidagi bilimlarni egallaydi. Kecha oʻyin bilan band boʻlib, erkin faoliyat koʻrsatib yurgan bolaning birdan maktabning ichki qonun-qoidalariga moslashishi, belgilangan tartib asosida mashgʻulotlarga oʻz vaqtida qatnashishi oson kechmaydi. Shu tufayli kichik maktab yoshidagi bolalar oʻyin bilan bogʻliq darslarda juda faol qatnashadi. Biz oʻqituvchilar buni hisobga olib, darslarga oʻyin elementlarini kiritishimiz va undan taʼlim-tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishimiz lozim. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga moʻljallangan bilimlarning oʻzlashtirib olinishiga erishish uchun ana shularga tayanish va uni parvarish qila borish lozim. 7 Рахматуллаева Л.И. Методика преподавания родного языка родного языка. Учебное пособие. – T.: “Молия-Иктисод”, 2007. 16 Bu oʻrinda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning oʻrni va ahamiyati juda kattadir. «Tasavvur qiling, bola maʼlum amaliy va ruhiy tayyorgarlikdan keyin maktab oʻquvchisi boʻladi. Uning vazifasi oʻzgaradi. Bir kecha – kunduzda oʻrtacha 4 soat taʼlim oladi. Kechagi oʻyinqaroq bola bugun 40 – 45 daqiqa davomida diqqatini bir joyga joylab, oʻqituvchi bilan muloqotda boʻladi. Oʻquv axborotini qabul qiladi va idrok etadi. Ana shu vaqtda oʻqituvchi loqayd, masʼuliyatsizlik qilsa, uning bu holati ota-onalarning holati bilan hamohang boʻlib qolsa, ota-ona ham yordam berishdan ojiz, nazorat qilishga «vaqti yoʻq» boʻlsa, oʻsha oʻquvchilar boʻsh oʻzlashtiruvchi, tartibsiz yomon oʻquvchilarga aylanadilar. Oʻz kasbining mohir ustasi boʻlgan fidokor oʻqituvchi ana shu paytda oʻquvchilarni qoʻlga oladi, ularning mehrini, ishonchini qozonadi: oʻquv mashgʻulotlariga qiziqish uygʻotadi. Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, davlatimiz tomonidan taʼlim tizimini takomillashtirishga boʻlgan eʼtibor, bu ulugʻ xalqimiz, kelajagimiz va ertangi kunimizga boʻlgan eʼtibordir. Kelajagimiz vorislari boʻlgan yosh avlodning mustahkam bilim olishlari, olgan bilimlarini kundalik faoliyatda qoʻllay olishlariga,komil insonlar boʻlib voyaga еtishlariga imkoniyatlar yaratishimiz, taʼlim tizimiga boʻlgan eʼtiborning yaqqol namunasidir. Bu esa buyuk kelajagimizga boʻlgan ishonch garovidir. 8 Boshlangʻich sinf “Ona tili va oʻqish savodxonligi” darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular oʻquvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida toʻgʻri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga koʻra, oʻqish darslarining еtakchi xususiyati oʻquvchilarning savodxonligini taʼminlash bilan birga, oʻquvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlangʻich sinflarning oʻqish darslarida oʻrganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng boʻlib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq ogʻzaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va maʼnaviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. Oʻqish darslari uchun tanlangan mavzular oʻquvchilarga kundalik 8 Qosimova K., Matjonov S., Gʼulomova X., Yoʼldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʼqitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. – 163 b. 17 hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar boʻyicha ham bilim va tarbiya berishni koʻzda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, maʼnaviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan koʻzlangan maqsad oʻzlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bogʻliq tuygʻularni uygʻotishdir. Uzluksiz taʼlimning boshqa bosqichlaridan farqli oʻlaroq, boshlangʻich sinflarning oʻqish darslarida oʻquvchilarning oʻqish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash taʼlimning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali maʼnaviy-ahloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bogʻlab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga, poetik mukammalligiga, oʻquvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida eʼtibor qaratiladi. Oʻquvchilar darsliklar yordamida oʻzlashtiriladigan bilim, koʻnikma va malakalarining kelajak hayotda zarur boʻlishini tushunib еtishishlariga erishish oʻqituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Oʻquvchilarning bogʻlanishli nutqini rivojlantiruvchi texnologiyalarni qamrab olgan quyidagi didaktik oʻyinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. “Assotsiatsiyalar”metodi Taʼrifi: Oʻquvchilarning har bir guruhiga boʻlajak mavzuni oʻrganish bilan bogʻliq boʻlgan soʻz yoki gap yozilgan plakat beriladi. Uning quyiga oʻquvchilar ana shu soʻz yoki gap ularning koʻzlari oldida gavdalantiradigan tasavvurlarini yozib qoʻyadilar. Masalan: plakatda vertikal yoʻnalish boʻyicha tanlangan mavzu bilan bogʻliq boʻlgan tushuncha yoziladi. Ushbu soʻzning har bir harfiga ishtirokchilar oʻz tasavvurlarini bayon qiladilar va yozadilar. Masalan: M – muammo, muloqot, mantiq, misol, masala… U – uddalamoq, uzluksiz, uygʻunlashtirmoq…. N – nazariya, najot, navbahor, nafosat… O – oqilonalik, omil, omma, ong… Z – zimma, zukko, zamon, zarar, ziynat… A – axborot, agrotexnika, ajoyibot, avaylash… R – reja, ravnaq, ragʻbat, raqam, rahnamo… 18 A – ahamiyat, ahvol, aql, ahillik, afzallik… Turli guruhlarda boʻlajak mavzuni oʻrganish bilan bogʻliq boʻlgan har xil soʻzlar boʻlgani maqsadga muvofiqdir. Barcha plakatlar ilib qoʻyiladi, oʻqib eshittiriladi, lekin izohlab berilmaydi. Foydalanish doiralari Ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida Afzalliklari Mulohaza yuritish jarayoniga barcha oʻquvchilar fikrini jalb qilish, ishtirokchilarning emotsional holati. Qiyinchiliklari Aniqlanmagan. “Kichik guruhlarda ishlash” metodi Taʼrifi: Taʼlim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda oʻquv materialini oʻrganish yoki berilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish. Ushbu metod qoʻllanilganda taʼlim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida boʻlishga, bir-biridan oʻrganishga va turli nuqtai nazarlarni qadrlash imkoniga ega boʻladi. “Kichik guruhlarda ishlash” metodi qoʻllanilganda taʼlim beruvchi boshqa interfaol metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega boʻladi. Chunki taʼlim beruvchi bir vaqtning oʻzida barcha taʼlim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. Quyida “Kichik guruhlarda ishlash” metodining tuzilmasi keltirilgan. “Kichik guruhlarda ishlash” metodining tuzilmasi. “Kichik guruhlarda ishlash” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Faoliyat yoʻnalishi aniqlanadi. Mavzu boʻyicha bir-biriga bogʻliq boʻlgan masalalar belgilanadi. 2. Kichik guruhlar belgilanadi. Taʼlim oluvchilar guruhlarga 3 – 6 kishidan boʻlinishlari mumkin. 3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar. 4. Taʼlim beruvchi tomonidan aniq koʻrsatmalar beriladi va yoʻnaltirib turiladi. 19 5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar. 6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi. 7. Kichik guruhlar baholanadi. «Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi: - oʻqitish mazmunini yaxshi oʻzlashtirishga olib keladi; - muloqotga kirishish koʻnikmasining takomillashishiga olib keladi; - vaqtni tejash imkoniyati mavjud; — barcha taʼlim oluvchilar jalb etiladi; - oʻz-oʻzini va guruhlar aro baholash imkoniyati mavjud boʻladi. «Kichik guruhlarda ishlash» metodining kamchiliklari: - baʼzi kichik guruhlarda kuchsiz taʼlim oluvchilar boʻlganligi sababli kuchli taʼlim oluvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor; - barcha taʼlim oluvchilarni nazorat qilish imkoniyati past boʻladi; — guruhlar aro oʻzaro salbiy raqobatlar paydo boʻlib qolishi mumkin; — guruh ichida oʻzaro nizo paydo boʻlishi mumkin. “Impuls – plakat” metodi Taʼrifi: Har bir ishtirokchi uchun vatman varaqlari va markerlar kerak boʻladi. 1. Stollarning ustiga oxirigacha еtkazilmagan fikrlar yozilgan plakatlar qoʻyilgan: «Ushbu mavzuda meni hammasidan koʻproq ..... qiziqtiradi», «Men shuni aniqlashtirmoqchi edimki, .....», «Men orttirgan bilimlarimni .... qoʻllayman», «Ushbu mavzuni oʻrganish jarayonida men.... erishdim»,9 «Men ..... toʻgʻrisida koʻproq bilib olmoqchi edim», «Men uchun ..... murakkab boʻldi», «Menga .....yoqdi». 2. Iloji boʻlsa, mashq jarayonida xotirjam, past ovozda musiqa yangrab tursin. 3. Ishtirokchilarga barcha plakatlarni aylanib va koʻrib chiqib, boshlab qoʻyilgan fikrlar ustida oʻylab koʻrish va shu plakatlarning oʻzida davom ettirib oxirigacha еtkazish taklif etiladi. 9 Qosimova K., Matjonov S., Gʼulomova X., Yoʼldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʼqitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. – 163 b. 20 4. Taxminan 15 daqiqadan soʻng plakatlar ilib qoʻyiladi. Fikrlar eshittirib oʻqiladi, kerak boʻlsa aniqlashtiruvchi savollar beriladi. Ishtirokchilar oʻz fikrlarining ostiga ismlarini yozish yoki anonim boʻlib qolishni oʻzlari hal qiladilar. Foydalanish doiralari Ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida, oʻquvchilarning bilimlari, qiziqishlari hamda bogʻlanishli nutqini tekshirish va aniqlash uchun. Agar oʻquvchilardan ularning qiziqishlari va qiyinchiliklari toʻgʻrisida soʻrab, lekin kelgusida bu maʼlumotlarni eʼtiborga olmasangiz, ular oʻzlarini qandaydir soʻroq qilingan, biroq jiddiy qabul qilinmagan odamlardek sezishlari mumkin. Oʻqituvchi faoliyatida oʻz-oʻzini faollashtirish, oʻz ijodkorligi, oʻz-oʻzini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa oʻqituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tugʻdirishdir. Muloqotning yangi vaziyati – bu oʻqituvchining oʻz mustaqillik mavqeyini, dunyoga, pedagogik fanga, oʻziga boʻlgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. Oʻqituvchi oʻz nuqtayi nazarlariga oʻralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda oʻqituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati oʻzgarib boradi, hissiy tuygʻulari rivojlanadi. Keyingi sharti – bu oʻqituvchining madaniyat va muloqotga shayligi. Oʻqituvchining innovatsion faoliyati voqelikni oʻzgartirishga, uning muammolari va usullarini yechishni aniqlashga qaratilgandir. Oʻqituvchi va talaba oʻrtasidagi muloqot namunasining oʻzgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar, anʼanalarda boʻlganidek, qistovlar, hukmga boʻysunish kabi unsurlardan holi boʻlishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, oʻzaro boshqarilishi, oʻzaro yordam shaklida qurilgan boʻlishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu oʻqituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi: kasbiy faoliyatning ongli tahlili; meʼyorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik; dunyoga ijodiy yaratuvchilik 21 munosabatida boʻlish; (oʻz imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish, oʻz turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish). Demak, oʻqituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targʻibotchisi sifatida namoyon boʻladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va taʼlim taraqqiyoti sharoitida oʻqituvchi innovatsiya faoliyatiga boʻlgan zaruriyat quyidagilar bilan oʻlchanadi: ijtimoiy- iqtisodiy yangilanish taʼlim tizimi, metodologiya va oʻquv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda oʻqituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, oʻzlashtirish va foydalanishdan iborat boʻladi; mazmunini insonparvarlashtirish, doimo oʻqitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; pedagogik yangilikni oʻzlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan oʻqituvchining munosabati xarakteri oʻzgarishi. Oʻqituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan meʼyorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday meʼyorlarga – yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qoʻllash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik meʼyori sifatida oʻzida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qoʻllanish mashhurligi darajasi va sohasiga koʻra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subyektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik meʼyori oʻqituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik oʻqituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Maktab – bolalarning dastlabki bilim oladigan maskani ekanligi barchamizga maʼlum. Shu bois, taʼlim-tarbiyaning aynan maktab davridan qattiq nazorat ostiga olinishi katta ahamiyatga ega. Oʻquvchilarning har bir fanni mukammal oʻzlashtirishi ertangi kunning еtuk mutaxassislari boʻlib еtishib chiqishida muhim oʻrin tutadi. Oʻquvchilarning darsga boʻlgan eʼtibor va intilishlarini shakllantirish oʻqituvchi oldidagi dolzarb, ayni paytda muqaddas vazifadir. 22 Maktab oʻquvchilarining har bir fanni puxta oʻzlashtirishi, еtarli koʻnikma va bilimlarga ega boʻlishida oʻqituvchidan ijodkorlik va albatta chuqur bilimdonlik talab etiladi. Oʻqituvchi faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan har bir darsga puxta tayyorgarlik koʻrish va uni namunali darajada tashkil etish bugungi kun oʻquvchisini taʼlim jarayonining faol subyektiga aylantiradi. Deyarli barcha oʻqituvchilar kundalik dars jarayonida yangi pedagogik texnologiyaning qaysidir shakliga murojaat qiladi. Bu jarayon, oʻz navbatida, oʻquvchida darsga boʻlgan muhabbatining uygʻonishiga, qiziqish va intiluvchanlik xislatlarining yuzaga chiqishiga turtki beradi. Didaktik-taʼlimiy oʻyinlarning asosiy turlari: Intellektual (aqliy), harakatli va aralash oʻyin turlari. Fanlarning oʻqitish sifatini oshirish va oʻquvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, oʻlchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash koʻnikmalarini shakllantirishga yoʻnaltirilganligi. Oʻyinlar mohiyatiga koʻra, bir necha turlarga boʻlinadi. Biz dars mobaynida bularni qoʻllaymiz. Oʻyinda ishtirok etuvchilar soniga koʻra didaktik-taʼlimiy oʻyin turlari: Individual oʻyinlar, Guruhli oʻyinlar, Ommaviy oʻyinlar, Syujetli rolli oʻyinlar, Ijodiy oʻyinlar, Ishbilarmonlar oʻyini, taʼlimiy mashqlar. Oʻquvchilar faoliyatiga koʻra turlari: oʻquvchi faoliyatini oʻzlashtirishni talab etadigan oʻyinlar, bilimlar mustaqil qoʻllaniladigan oʻyinlar, zakovatni rivojlantiruvchi oʻyinlar. Didaktik maqsadiga koʻra: Taʼlim-tarbiya beruvchi oʻyinlar, Bilimlarni mustahkamlovchi oʻyinlar, Oʻquv materialini takrorlovchi oʻyinlar, Bilimlarni nazorat qiluvchi oʻyinlar. Oʻqituvchi oʻrni bilan ulardan foydalansa, muvaffaqiyatlarga erishib, oʻquvchilarning eʼtiboriga tushishi aniq. Taʼlimning taʼsirchanligi haqida oʻylash muallimning faoliyatiga mezon boʻlishi kerak. 23 2.2. Boshlangʻich sinflarda tinish belgilarining toʻgʻri qoʻllanilishini oʻrgatishda zamonaviy taʼlim metodlaridan foydalanish usullari Hozirgi zamon yozuvini punktuatsiyasiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki punktuatsiya milliy til yozuvining tarkibiy qismi boʻlib, yozuv «notasi» hisoblanadi. Tinish bеlgilari yozuvda maʼlum maʼno va vazifada – aniq bir maqsadda ishlatiladi. Grammatik jihatdan bir xil shakllangan va bir xil lеksik vositalarga ega boʻlgan quyidagi bеsh gapni olib koʻraylik, bularda bеsh xil maʼno ifodalanganligi tinish bеlgilaridan bilinadi. Masalan: 1. Biz fazoni oʻrganmoqdamiz. (Xabar maʼnosi) 2. Biz fazoni oʻrganmoqdamiz? (Soʻroq maʼnosi) 3. Biz fazoni oʻrganmoqdamiz! (Undov maʼnosi) 4. Biz fazoni oʻrganmoqdamiz... (fikrning boʻlinishi) 5. Biz fazoni oʻrganmoqdamiz!.. (Kuchli emotsiya – sеvinch – fikrning boʻlinishi maʼnosi) Punktuatsiya termini lotincha ― “punctum” soʻzidan olingan boʻlib, aslida nuqta, oʻrin, joy tushunchalari bilan bogʻlangan boʻlsa ham, tilshunoslikda nutq oqimidagi intonatsion-prasodik toʻxtamlarni, yozuvda ifodalanadigan shartli belgilar yigʻindisini (tinish belgilarini) anglatadi. Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi boʻlib, tinish belgilari (punktogramma) va ularning qoʻllanish qonun- qoidalarini oʻrgatadi. Punktogramma muayyan yozuv tizimi (grafika)ning uzviy qismi boʻlib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik va transkripsion belgilar kabi) bilan ifodalash mumkin boʻlmagan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Tinish belgilari yozma nutqni toʻgʻri, ifodali, mantiqiy bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining oʻzaro logik-grammatik munosabatlarini koʻrsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan, yozuvchiga oʻz yozma nutqini aniq, toʻgʻri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, oʻquvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi 24 Demak, tinish belgilari ―Yozma nutqning tushunilishini osonlashtirish uchun qoʻllaniladi» (Baduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining oʻrinli qoʻllanmasligi maʼlum bir sintaktik qurilmani ham mazmun, ham tuzilishi jihatidan oʻzgarib ketishiga olib keladi. Masalan, Afandi podshoga qarab: Siz ahmoq odam emassiz, – dedi (latifa) gapida ahmoq soʻzidan keyin pauza berilib (tire yoki vergul qoʻyilib) oʻqilsa, gap podshoning aqlliligi haqida emas, balki uning ham ahmoq, ham yomon odamligi haqida boradi. Qir-adirda lola gullar ochilgan (U.) gapida lola soʻzidan keyin vergul qoʻyilmasa, faqat lolalar ochilganligi; vergul qoʻyilsa, loladan tashqari boshqa gullar ham ochilganligi anglashiladi. Kichik yoshdagi oʻquvchilarni tinish belgilari bilan tanishtirishda oʻqituvchi, avvalo, ularning yozma nutqda ishlatilish oʻrnini koʻrsatadi. Tinish belgisi fikrni toʻgʻri, mantiqli, boshqalarga tushunarli qilib ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi. Masalan, nuqtaning roli bilan elementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga ajratilmagan (tinish belgilari qoʻyilmagan) yaxlit matn oʻqitiladi; oʻquvchilar bunday matnni oʻqish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Punktuatsiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidalarga asoslanadi. Bu uch asos bir-biriga oʻzaro taʼsir qiladi. Xat yozuvchi tinish belgisini qoʻyishda, avvalo, bayon etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. Nutqning mazmun tomoni gapning qurilishiga ham taʼsir qiladi. Shuning uchun oʻquvchilarga tinish belgilarining qoʻllanilishini oʻrgatishda biror gapda tinish belgilarini toʻgʻri qoʻllashni belgilaydigan semantik-sintaktik tamoyilga asoslaniladi. Tadqiqot obyekti va qo‘llanilgan metodlar. Boshlangʻich sinflarda toʻrtta tinish belgisi: gap oxirida nuqta, soʻroq, undov belgisi hamda uyushiq boʻlakli, undalmali gaplarda vergulning ishlatilishi haqidagi qoidalar oʻrgatiladi. Boshlangʻich sinflarda oʻrgatiladigan tinish belgilari kam boʻlishiga qaramay, oʻqituvchi har bir sinfda tinish belgilari ustida muntazam ish olib borishi zarur. 1-sinf oʻquvchilari savod oʻrgatish davridayoq nuqta, soʻroq va undov belgilari bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar «Alifbe» oʻqimasalar ham, rasmga qarab gap tuzadilar. Oʻqituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan toʻxtam (pauza) bilan