Reja:
1-§. Boshqalarning mulkiga bo'lgan
huquq tushunchasi va turlarga
bo'linishi.
2-§. Servitutlar tushunchasi va turlari.
3-§.Emfitevzis tushunchasi va qo'lIanish doirasi.
4-§. Superfisiy tushunchasi.
5-§. Garov huquqlari.
Qadimgi Rim quldorchilik davlatida ashyoviy huquqiy munosabatlar faqat mulk huquqi
institutlaridan harnda egallashlikdan tashkil topmasdan, alohida maxsus ashyoviy
huquqlardan ya'ni boshqalaming mulkiga bo'lgan huquqlardan ham vujudga kelgan
Boshqalarning mulkiga bo'lgan huquq hayot taqozosi asosida. mulk huquqining sub'yekti
istamagan holatida ham, undan foydalanishi uchun noiloj asosda, ruxsat berishlikka
tushunilsa-da, bu ko'proq quldorlar manfaatini ko'zlab, mulk huquqidan foydalanishni
chegaralashga qaratilgan.
Qadimgi servitutlar
asoslanib
boshqalarni
mulkiga bolgan
huquq quydagi
turlarga bo`linadi
1.servitutlar
2.Emfitevzis
3.Suprefisiy
4.Garov
huquqlaridan
iborat
bo’lgan
Yer servitutlari asosan qo'shnilar bilan bog'liq rnunosabatlardan iborat bo'lib, ular
devorlarining (ikki hovlining o'rta devori) bog'Jiqligi, ulardan ikkala sub'yektning ham
o'zaro kelishuvi asosida foydalanishligidan kelib chiqqan.
Qo'shnilar bu rnunosabatlami amalga oshirishlik uchun shartnorna
tuzishib, ikkalasining ham rnanfaatini ko'zlagan holda undan foydalanganlar.
Servitutlami arnalga oshirayotgan paytda 12 Jadval qonunlarida
kO'rsatilgauidek, hovlining devorini olayotgan vaqtda qo'shnining uchastkasidan bir
fut (30 srn.) uzoqroqdan devorni qurishlik, uy-joy qurilayotgan
bo'lsa ikki fut (60 srn.) uzoqroqdan fundament tashlashliklarga katta e'tibor
qaratgan. Ayniqsa, qo'shnining hovlisiga, uchastkasiga o'tib ketgan
daraxtning shox-novdalari olti futdan (lm. 80 sm.)dan oshgan bo'lsa, uni
kesishlik lozim bo'lgan. Agar mulk huquqining egasi bunday harakatlami
amalga oshirmasa, qo'shni ulli butunlay kesib tashlash huquqiga ega bo'lgan
Yer servitutlarining o'zi esa qishloq va shahar servitutlariga bo'lingan. Bu servitutlar
guruhiga yo'l, suvdan foydatanish servitutlari ham kiritilgan. Qishloq servitutlari nihoyatda
keng qo'llanilgan hamda ular to'rt qismga bo'lingan:
1. Iter (iter) - yayov (piyoda) asosda, ulovda yoki nosilkalarga solib o'tkazishlik;
2. Actus (aktus) - hayvonlami haydab o'tishlik (ayniqsa, echkilami haydab o'tishlikda
to'rtala tomonida ham qo'riqlovchilar, tartibga soluvchilar bo'lishi lozim bo'lgan, chunki
echkilar tabiatan sho'x bo'lganligi sababli, qo'shnining ekinidan bir tishlay, degan harakatni
albatta amalga oshirishligini tasavvur etib, shunday talablar amalga oshirilgan);
3. Via (viya) - aravalarda hosilni, xashak va boshqa ashyolarni tashib o'tishlik;
4. Aquae ductus (akvaye duktus) - suvlami o'tkazishlik kabi qismlarga bo'lingan.
Shahar servitutlari esa, qishloq servitutlaridan ancha farq qilardi va
bu shaharning o'ziga xos bo'lishligidan kelib chiqardi:
1. U)'ning oldiga yoki darvozasi ustuniga soyabon qilish va ayvonlar
bilan yopish huquqi;
2. Qo'shnining devoriga eg'ochlami qo'yishlik, qo'shnining hududidan foydalanishlik
(foydalanishlik qo'shni devorining yuzi tomoniga o'tib ketishligi mumkin bo'lmagan);
3. Qo'shnining o'rta devoridan yoki tayanch ustunlaridan foydalanish, yomg"ir suvlarining
qo'shni hovli orqali o'tishligi, qo'shni hovIisidagi jarayonlami ko'rib o'tirishlik uchun deraza
qurmaslik va shunga o'xshash shahar servitutlari kelib chiqqan va servitutlardan foydalanish
qo'shnilarning o'zaro kelishuvi yoki tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshirilardi.
Qadimgi servitutlar asosan to'rt qismga bo'lingan:
1. Boshqa shaxslaming(qo'shnining) yer uchastkasidan katta yo'lga
chiqishlik uchun kesib o'tishlik huquqi;
2. Sug'orish yoki o'tloqlarga mollarni haydab o'tishlik huquqi;
3. Aravalarga yuk ortish asosida, boshqalarning hovlisidan 0'ti3h huquqi;
4. Yer uchastkaJarini sug'orishlik uchun ariqni qazib, qo'shni uchastkasidan
suvni o'tkazishlik kabi huquqlari mavjud bo'lgan
Rim sinfiy huquqi davrida sharqiy Rim imperiyasida qo'llanilgan,
uzoq muddatga mo'ljallangan meros ijarasi yoki umrbod meros tariqasida
yerga ijara asosida ega bo'lishlik emfitevzis deb atalgan.
Emfitevzis - uzoq muddatni ko'zlagan, meros tariqasida yemi farzandlarga
o'tkazishligi mumkin bo'lgan, doimiy egallash bilan bog'liq
xafv-xatardan holi bo'lgan, ijara haqi juda oz bo'lgan miqdorda
to'laydigan,
eng asosiysi yerga yaxshi qarash, ko'proq hosil olish imkoniyatini vujudga
keltiradigan, hatto mulk huquqining egasidek bo'lgan vakolatlarga ega
bo'lishlikka yaqinlashib qoladigan munosabatlardan tashkil topadi.
Qadimgi Rim huquqida superfisiy va emfitevzislar doimo yer huquqi
bilan bog'liq bo'lgan.
Superfisiy deganda «yer bilan bog'liq qurilishlami amalga oshirishlik» deb
tushuniladi, ko'proq bozor bo'ladigan yoki ishbilarrrronlar
yig'iladigan yoki forumlar o'tkaziladigari joylarga yaqin bo'lgan joylarning
ijaqaga olinishligi bilan bog'liq. Bu yerlar va qurilishlar ko`pincha mahalliy
hokimiyatga taalluqli bo'lib, ularga kichik-kichik savdo do'konlari, maishiy
xizmat kO'rsatuvchi muassasalar, kombinatIar, ustaxonalarni qurish natijasida
superfisiy bilan shug'ullanuvchi shaxslar o'sha joylarni egallab olganlar.
