1 BOSHQARISH USULLARI. BOSHQARUV QARORLARI. Reja: 1. Boshqaruv usullari. 2. Zamonaviy menejerning prinsipial modeli va fazilatlari. 3. Boshqaruv darajalari. 4. Rahbarning muvaffaqiyatsizlikka uchrash sabablari. 5.Boshqaruv qarorlarining mohiyati va ularga qo‘yiladigan talablar. 6. Boshqaruv qarorlarining tasnifi. 7. Boshqaruv faoliyatiga oid qarorlarini qabul qilish usullari. 8. Qaror qabul qilish jarayoni. 2 Tayanch so‘z va iboralar: tashkiliy, ma’muriy usullar, tashkiliy ta’sir ko‘rsatish, farmoish berish, huquqiy vositalar va normalar, iqtsodiy usullar, kredit tizimi, soliq tizimi, subsidiya va sanatsiya, transport to‘lovlar, sotsial ruxsat usullar, sotsiologik usullar, qarorlarni bajarish, qarorlarning bajarilishiga rahbarlik qilish, nazorat funksiyasi, nizom, qaror, qarorning turlari, shakli, muhiti, qaror qabul qilish usullari. 1. Boshqaruv usullari. Korxonalarda boshqaruv usullari ishchi jamoalari oldiga qo‘yilgan vazifalarni o‘z vaqtida yuqori sifatli qilib bajarilishini ta’minlash uchun ularga nisbatan ko‘riladigan chora-tadbirlarni va ta’sirchan usullarni qo‘llanishini bildiradi. Ishlab chiqarish boshqaruvida qo‘llaniladigan barcha usullar o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiradi. Boshqaruv usullari o‘zining tavsifiga ko‘ra: iqtisodiy, tashkiliy-ma’muriy, ijtimoiy-ruhiy bo‘lishi mumkin. 1. Iqtisodiy usullar. Boshqarishning bu usuli xodimlar va mehnat jamoalarining moddiy manfaatlariga asoslangan bo‘lib, davlat, jamoat va har bir xodimning manfaatlarini bir-biri bilan uzviy bog‘lashga imkon yaratadi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy usullariga tannarx, narx, foyda, rentabellik, xo‘jalik hisobi, moddiy rag‘batlantirish fondi kiradi. 2. Tashkiliy-ma’muriy boshqaruv usullari. Boshqarishning bu usuli yakkaboshchilik munosabatlari, intizom va mas’uliyatga asoslanadi. Tashkiliy- ma’muriy ta’sir ko‘rsatish bu boshqaruvning aniq boshqarilayotgan ob’ektga yoki shaxslarga qaratilgan majburiy tavsifidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’muriy ko‘rsatmalaridir. Bunday ko‘rsatmalar jumlasiga mahsulot turlarini rejaga asosan bir maromda ishlab chiqarishni yuqori darajada tashkil qilish, mahulot sifatini yaxshilash, mehnat me’yorlarini o‘z vaqtida ko‘rib chiqish, mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tez xal qilinadigan masalalar to‘g‘risidagi ko‘rsatmalar kiradi. 3. Ijtimoiy-ruhiy boshqaruv usullari. Bu usul mehnatkashlarning ishlab chiqarishni boshqarishda keng miqyosda ishtirok etishiga asoslangan bo‘lib, uni 3 qo‘llashdan asosiy maqsad jamoalarda sog‘lom ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratishdir. Mehnat jamoalarida ijtimoiy-ruhiy muhitning holati chiqqan nizolar soni bilan belgilanadi. Nizom bu rahbar, ishchi va boshqa xodimlar orasidan muayyan ixtilovlarni xal qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir yechimga kela olmasligini bildiradi. Zamonaviy menejerga butun dunyoda samarali, innovatsion rahbar deb qaraladi, uning yutuqlari quyidagilardan tashkil topadi. YeTAKChI + HUQUQ + ISh USLUBI + MANSAB 2. Zamonaviy menejerning prinsipial modeli va fazilatlari. 12-rasm. Zamonaviy menejerning prinsipial modeli. Yutuqqa erishish uchun menejer quyidagilarni bilishi lozim: 1. Bozor iqtisodiyoti qonunlari va tamoyillari; 2. Zamonaviy menejment nazariyasi va amaliyotini; Билим ва маҳорат Аҳлоқ меъёрлари Шахсий фазилатлар Менежер Шахсий ресурслар Самарали бошқаришда кўникма ва қобилият Ўз-ўзини ривожлантириш 4 3. Xo‘jalik yuritish tashkiliy tuzilmasini, modellashtirish uslublarini, uni tashkil etish nazariyasini; 4. Menejment tizimida odamlarning bir maqsad yo‘lidagi hulq atvorlari, yurish- turish tarzini asoslash shakllari uslublarini; 5. Boshqaruvning zamonaviy piradigmalarini; 6. Bozor tuzilmalarini loyihalashga sistemali yondoshishni; 7. Bozor tuzilmasi faoliyati natijalarini kompleks ravishda tahlil etish usullarini bilishi kerak. Boshqaruvning samaradorligini, dastavval, ishlab chiqarish bosh omilining: kapital, materiallar, odamlar, axborotlar va tashkil etishning birlashishi bilan ta’minlanadi, ularning eng muhimini, asosiysi insondir. Inson faqatgina maqsadga erishish vositasi bo‘libgina qolmay, shuningdek, menejmentning maqsadi hamdir. Insonni samarali, barakali mehnat qilishga, uning uchun yaratilgan shart- sharoitlar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Menejer quyidagi fazilatlarga ega bo‘lishi kerak: 1. Bilimga tashnalik. Professionalizmga ijodiy yondoshish 2. Qat’iylik, o‘ziga ishonch va ishga fidoyilik. 3. Erkin firlash topqirlik,tashabbuskorlikni hayotga tadbiq eta olish. 4. Odamlarga ruxiy ta’sir ko‘rsata olish saloxiyati. 5. Uddaburon bo‘lish va yutuqli hisob qilish. 6. Xissiyotga berilmaslik va ruhiy zarbalarga chidamli bo‘lish. 7. Ochiq ko‘ngilli tadbirkorli va yuz berayotgan o‘zgarishlarga oson moslashish 8. Vaziyatni boshqara olish. 9. O‘zini-o‘zi o‘stirish va o‘zini safarbar etishga ichki ehtiyoj sezish. 10. Sabrli va bardoshli bo‘lish. 11. O‘zini muvaffaqiyatli himoya qila olishga, moyillik va samarali bo‘lish. 12. O‘z ishi va qabul qilgan qarorlari uchun mas’uliyatni xis etish. 13. Jamoada va jamoa bilan ishlashga o‘zida ehtiyoj sezish. 3. Boshqaruv darajalari. 5 Barcha rahbarlar ma’lum ishlarni bajarganliklari, boshqaruv funksiyalarini bajarganliklari bilan yirik kompaniyadagi barcha rahbarlar bir hil ish bilan band emaslar. Yirik tashkilotlarda juda katta xajmda boshqaruv ishlari mavjuddir, bu ishlarni taqsimlash zarurati tug‘iladi. Boshqaruv mehnatini usullaridan biri gorizontal yo‘nalishga ega alohida bo‘linmalarga ma’lum rahbarlarni qo‘yish, masalan, ko‘plab korxonalarda moliya, ishlab chiqarish, marketing bo‘limlari boshliqlari mavjuddir. gorizontal mehnat taqsimotiga mos holda bo‘lingan boshqaruv ishi tashkilotni o‘z maqsadiga yetishishi, muvaffaqiyatga erishishini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Ba’zi rahbarlar o‘z vaqtlarini qo‘l ostidagi rahbarlar ishini nazorat qiladilar, tartibga soladilar va x.k., to boshqaruv mehnati bilan bog‘lik, bo‘lgan mehnat turi bilan band bo‘lgan, ya’ni mahsulot ishlab chiqarayotgan yoki xizmat ko‘rsatayotgan kishilarga rahbarlik qilayotgan boshliqqacha. Bunday vertikal mehnat taqsimoti boshqarish darajasini tashkil etadi. 13-rasmda boshqaruv darajasi keltirilgan. Tashkilotda bir rahbar ikkinchi rahbarga nisbatan qanday darajada turganligini aniqlash mumkin. Bu bajarib turgan vazifasini nomi orqali amalga oshiriladi. Tashkilotlardagi darajalarturlicha bo‘ladi. Ba’zi tashkiltolar juda sodda boshqaruv darajasiga ega bo‘lsalar, ba’zilari esa murakkab darajasiga egadirlar. Boshqaruv darajasi korxona xajmiga hamma vaqt ham bog‘liq bo‘lavermaydi. Masalan, Rim Katoligi Cherkovi minglab a’zoga ega. Rim Papasi bilan Cherkov o‘rtasida 4 ta boshqaruv darajasi bor holos. Rahbarlarni boshqaruv darajalariga bog‘liq bo‘lmagan holda ang‘anaviy tarzda 3 kategoriyaga bo‘ladilar. Sotsiolog Tolkott Parsana fikricha, rahbarni tashkilotdagi bajaradigan funksiyasiga mos holda 3 guruhga bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat turi ko‘rsatish samarasini oshirish to‘xtovsiz ishni ta’minlashdagi kunlik operatsiyalar va harakatlar bilan texnik darajadagi kishilar shug‘ullanadilar. Tashkilotdagi turli bo‘limlar ishini tartibga solish, turlicha faoliyatlarni keltirish va boshqarish ishlari bilan boshqaruv darajasidagi kishilar shug‘ullanadilar.