1 BOSHQARUV TIZIMI NAZARIYASI VA AMALIYOTINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. Reja: 1. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda boshqaruv va menejment. 2. Qadimgi amaliyot va yangi fan. 3. Boshqaruvning rivojlanishi. 4. Boshqaruv maktablari. 2 Tayanch so‘z va iboralar: qadimiy amaliyot va yangi fan, boshqarishni rivojlanishi, boshqaruvga bo‘lgan sistemali qarash, ilmiy boshqaruv maktabi, qobiliyat to‘g‘risidagi fanlar, klassik boshqarish, holatiy yo‘nalish. 1. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda boshqaruv va menejment. Iqtisodiyotning turli jabxalaridagi faoliyatni olib borish boshqaruv orqali amalga oshiriladi. Boshqaruvsiz hech qanday faoliyat amalga oshmaydi. Boshqaruv faoliyati qadim zamonlardan beri mavjud bo‘lib, mamlakatlar va tashkilotlarning samarasining asosi bo‘lib hisoblangan. Iqtisodiyot rivojlanishi va uni turli ko‘rinishlarga o‘tishi natijasida boshqaruv faoliyati, uning tamoyillari, usullari va ahamiyati o‘zgarib kelgan. Ayniqsa, bugungi kunda insoniyat sivilizatsiyasi bozor munosabatlarini maqbul ko‘rib, unga o‘tib borayotgan davr uchun boshqaruv faoliyatining ahamiyati yanada ortib ketdi, boshqaruvning bozor munosabatlariga mos keladigan tamoyillarini ishlab chiqilmoqda, boshqaruv sohasida yangi nazariyalar yuzaga kelmoqda. Bozor munosabatlariga o‘tayotgan iqtisodiyotni boshqarish tizimini tubdan qayta qurish – mamlakatimizda o‘tkazilayotgan islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Yangi shart-sharoitlarga tushib qolgan korxona uchun bu juda katta ahamiyatga ega. Tovar – pul munosabatlari ob’ekti bo‘lib, iqtisodiy mustaqillikka va o‘z faoliyati natijalariga to‘liq javob berish huquqini egallagan korxona, shunday boshqarish tizimini shakllantirishi kerakki, buning natijasida yuqori ish samaradorligiga, raqobatbardoshlikka va bozordagi mustahkam xolatga erishsin. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida menejment iborasi lug‘atlarga kirib keldi va tobora mustahkam o‘rin egallab bormoqda. Menejment – bu bozor iqtisodiyoti rivojlanishi talablariga to‘liq javob beradigan boshqarishning bir turidir. Boshqarish ishlab chiqarish va jamiyat rivojlanishidagi murakkab tadbir sifatida ko‘p omillar bilan harakterlanadi. Boshqarish kichik va yirik biznesda ham 3 farqlanadi. Menejment ko‘p qirralidir: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, moliyaviy, falsafiy, psixologik, texnik va tashkiliy. Insonlar faoliyatini boshqarish professional-menejerdan yuksak san’atni, u tomonidan qo‘llaniladigan usul va uslublarning keng to‘plamini, boshqarish va tadbirkorlik malakalarini talab etadi. 6-rasm. Zamonaviy menejmentning hozirgi sharoitdagi vazifalari. Menejment – bu bozor iqtisodida amal qilayotgan korxonaning optimal xo‘jalik natijalariga ko‘p turli menejment mexanizmining ijtimoiy – iqtisodiy tamoyillari, funksiyalari va uslublarini qo‘llash asosida erishishga yo‘naltirilgan alohida kasb faoliyatidir. Menejment korxonada odamlar ishini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat sohasini ham bildiradi. Bu samarali boshqarish imkoniyatlari o‘rganiladigan bilimlar sohasidir. 2. Qadimgi amaliyot va yangi fan. Tashkilot muvaffaqiyatga erishmoqchi bo‘lsa boshqaruv jarayonini amalga oshirishi shart. Qadimgi zamonlarda ham tashkilotlar bo‘lgani kabi, ularda boshqaruv ham mavjud bo‘lgan. Demak, boshqaruv amaliyoti qadimdan beri Замонавий менежментнинг ҳозирги шароитдаги вазифалари Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб-қувватлаш Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш Кооперация алоқаларини кенгайтириш Мустаҳкам ҳамкорликни йўлга қўйиш Ички талабни рағбатлантириш 4 mavjud bo‘lgan. Temuriylar bog‘lari, Buxoro va Samarqanddagi tarixiy obidalar, shaharlar, mamlakatlar o‘rtasida yuz bergan urushlar, Misr ehromlari – bular barchasi tashkiliy harakatlar natijasida amalga oshgan. Bu harakatlar barchasi boshqaruv faoliyati orqali amalga oshirilgan. Belgilangan maqsadga erishish esa samarali tarzda boshqarishni, ishlarni to‘g‘ri tashkil etishni talab qilgan. Qadimgi tashkilotlar bilan zamonaviy tashkilotlar orasidagi farqlarni -jadvalda ko‘rsatilgan. 2-jadval Qadimgi tashkilotlar bilan zamonaviy tashkilotlar orasidagi farqlar Qadimgi tashkilotlar. Zamonaviy tashkilotlar Kichik va mayda tashkilotlar. Yirik va bakuvvat tashkilotlar. Rahbarlarning kamligi. Rahbarlarning ko‘pligi. O‘rta bo‘g‘in rahbarlarining yo‘qligi. O‘rta bo‘g‘in rahbarlarining ko‘pligi. Boshqaruv faoliyatini boshqa faoliyat turlaridan ajralmaganligi. Boshqaruv faoliyatining mustaqilligi. Rahbarlikni avloddan-avlodga o‘utishi yoki kuch ishlatib olinishi. Rahbarlikni qonuniy yo‘l bilan, ilm va bilim egallanishi. Tashkilot uchun muxim qarorlar kamchilik tomonidan qabul qilingan. Muxim qarorlar qabul qilishda ko‘pchilikning qatnashuvi. Buyruq bilan ishlash. Jamoa mehnati va samarali faoliyatga asoslanish. Tashkilotlar va boshqarish qadimda va hozir mavjud bo‘lgani bilan ular orasida juda katta farq bo‘lgan. Avvalgi vaqtlardagi tashkilotlarda, ya’ni, XX-asrgacha bo‘lgan tashkilotlarda boshqaruvni qanday qilib tizimli tarzda amalga oshirishga qiziqish bo‘lmagan, asosan ko‘proq pul ishlab topish asosiy maqsad hisoblangan. Shu bilan birgalikda siyosiy xokimiyatga ega bo‘lishga qiziqish katta bo‘lgan. Qanday kilib samarali boshqarishni amalga oshirish to‘g‘risida fikr yuritilmagan. 3. Boshqaruvning rivojlanishi. 5 XIX-asr boshlarida Robert Ouen boshqaruvni takomillashtirish orqali tashkilot maqsadlariga erishish mumkinligi to‘g‘risida izlanishlar, tadqiqotlar olib borgan. U o‘z korxonasida odamlarga yashash uchun qulay uy-joylar bergan, ish sharoitlarini yaxshilashga harakat qilgan, moddiy jihatdan qiziqishlarini orttirish uchun ular mehnatini aniq va haqqoniy tarzda baholash tizimini yaratgan. Bu o‘zgarishlar o‘z samarasini beradi. Odamlar o‘zoq-yaqinlardan Shotlandiyaning N’yu-Lanardiga bu korxonani qurish uchun keladilar va bu korxonada ishlashga qiziqadilar. O‘sha vaqtlarda barcha korxonalar foyda olib ishlaganligi sababli, boshqa korxona rahbarlari Ouen yangiliklariga e’tibor bermadilar, qiziqmadilar. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib korxonalar yanada kengayib bordi, asta-sekin raqobat yuzaga kela boshladi. 1911 yillarga kelib boshqaruvga qiziqish paydo bo‘la boshladi. Shu yili Frederik U.Teylor o‘zining «Ilmiy boshqaruv qoidalari» kitobini nashr qildi. Bu boshqaruvni fan sifatida va mustaqil tadqiqot sohasi sifatida tan olinishining an’anaviy boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Albatta, bu xolat birdaniga bo‘lmadi, balki yillar davomida sharoit yetilib borib amalga oshdi. Bu xolatning yuzaga kelishiga Angliyada amalga oshgan sanoat revolyusiyasi, Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi rivojlanish, temir yo‘llarining qurilishi, bozorning rivojlanishi sabab bo‘ldi. Boshqaruv sohasidagi nazariy tadqiqotlarning rivojlanishiga Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi o‘zgarishlar sabab bo‘ldi. Yirik biznesning ehtiyojlariga javob tariqasida boshqaruv fan sifatida va mustaqil tadqiqotlar sohasi sifatida rivojlanib berdi. Boshqaruvning rivojlanishi turli yo‘nalishlar ta’sirida amalga oshib bordi. 4. Boshqarish maktablari. XX asrning birinchi yarmida boshqaruv faniga katta hissa qo‘shgan to‘rtta maktab o‘z g‘oyalari bilan chiqdi: 1. Ilmiy boshqaruv maktabi. 2. Ma’muriy maktab. 3. Insoniy munosabatlar maktabi. 4. Boshqaruv fani maktabi. (Mikdoriy yo‘nalish). 6 Har bir yo‘nalish tarafdorlari o‘z davrlarida tashkilotning maqsadiga samarali tarzda erishish yo‘lini topishga harakat qiladilar. Ularning g‘oyalari faqat ayrim xollarda ma’lum samarani berdi. Shu bilan birgalikda, ularning har biri boshqaruv faniga katta hissa qo‘shdilar. Hozirgi vaqtdagi zamonaviy tashkilotlar ushbu maktablarning g‘oyalaridan qisman foydalanmoqdalar. Ilmiy boshqaruv F.U.Teylor, Frenk va Liliya Gilbret, Genri Gantlar ishlariga taalluqlidir. Ular kuzatishlar, o‘lchamlar, mantiq va tahlil orqali bajariladigan ishlarni takomillashtirish va ularni samarali tarzda bajarishga erishish mumkin deb hisobladilar. F.Teylor, ishchi belko‘rakda ko‘tarishi va uloqtirishi mumkin bo‘lgan ko‘mir miqdorini aniqlagan bo‘lsa, Gilbretlar mikroxronometrni kashf kildilar va uning yordamida ish bajarishdagi harakatlarni aniqladilar. Natijada keraksiz va samarasiz harakatlarni qisqartirishga muvaffaq bo‘ldilar, ish usullarini takomillashtirishga harakat qildilar. Bu maktabning muxim hissasi - ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish maqsadida ularni rag‘batlantirish tizimidan foydalanishni yo‘lga quyilishidir. Shu bilan birgalikda, ishlab chiqarishda xodimlarni dam olishini va tanaffuslarni nazarda tutishni, vazifani bajarishga mos va loyiq xodimlarni jalb qilishni yo‘lga qo‘ydilar. F. Teylor va uning zamondoshlari boshqaruv bo‘yicha ishlarni boshqa ishlardan ajratishni taklif qildilar va boshqaruv ishlariga katta e’tibor berdilar. Ma’muriy maktab (1920-1950) Ilmiy boshqaruv boshqaruvning quyi darjalarida ishlarni takomillashtirib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish to‘g‘risida izlanishlar olib borgan bo‘lsalar, ma’muriy maktab namoyondalari tashkilotni boshqarishga e’tibor berdilar, tashkilotni samarali boshqarish yo‘nalishlarini aniqladilar. Ushbu maktab tarafdorlari: Anri Fayol’, Lindal Urvik, Alfred P.Slolalardir. Ularning barchasi tashkilotning maqsadlariga erishish uchun boshqaruvning ijtimoiy yo‘nalishlariga e’tibor bermadilar. Ularning xulosalari ilmiy uslubga asoslanmagan bo‘lib, kuzatishlar asosida yuzaga keldi. Ular boshqaruvda moliyalashtirish, ishlab chiqarish va marketing funksiyalarini ajratishni taklif qildilar. A.Faytol’ boshqaruv universal jarayon ekanligini va u bir-biriga bog‘liq bo‘lgan funksiyalardan iborat ekanligini isbotladi. U birinchi bulib boshqaruv qoidalarini yaratdi.