BO‘Z TUPROQLAR Reja 1. Bo’z tuproqlarni tarqalishi 2. Bo’z tuproqlarning genezisi, morfologik tuzilishi va klassifikasiyasi. 3. Sug’oriladigan tuproqlarning tarkibi, xossalari va tasnifi. Bo’z tuproqlarni tarqalishi Zonaning asosiy territoriyasi O’rta Osiyo va Qozog’istonning tog’ oldi nohiyalarida va shuningdek, uncha katta bo’lmagan maydonlari Kavkaz orti (Ozarbayjonning Kura Araks pasttekisligi)da joylashgan. Zonaning o’ziga xos tabiiy-iqlim sharoitlari, jumladan 100C dan yuqori samarali harorat (3400-40000C)ning ko’pligi va qish bahor davrlarida yog’ingarchilikning ancha ko’pligi bilan bog’liq, o’ziga xos nam rejimi (umuman yerda namning yetarli emasligi)ning bo’lishi, bu xududlarni quruq subtropiklar jumlasiga kiritish imkonini beradi. Tog’ oldi cho’l-dasht zonasida asosan bo’z tuproqlar tarqalgan. O’loq-bo’z tuproqlar va o’tloq tuproqlar bilan birga hisoblaganda bo’z tuproqlar zonasining umumiy maydoni 41,3 mln.gektar. Tuproqlarning zonallik sistemasida bo’z tuproqlar alohida o’rin tutadi va Turon tuproq-iqlim balandlik mintaqasining quyi bo’limini tashkil etadi. Bo’z tuproqlari tog’ tizmalarining uncha baland bo’lmagan qismlarida, tog’ yonbag’ri qiyaliklari va do’ngliklari (adirlarda), tog’ etagi prolyuvial tekisliklarida va shuningdek daryolarning yuqori terrasalarida tarqalgan. Bo’z tuproqlar ko’proq tarqalgan xududlarda, bu zonaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 1400-1600 m, quyi chegarasi esa 250-300 dan 250-500m gacha bo’lgan balandlikdan o’tadi. Bo’z tuproqlarning tarqalish chegarasi O’zbekistonda ham bir xil emas. Masalan, Toshkent atrofida uning quyi chegarasi dengiz sathidan 250-300 m, Zarafshon vodiysida 350-400, Surxondaryo viloyatida 450-500, G’arbiy farg’onada taxminan 500 m balandlikdan o’tadi. Tog’ yonbag’irlaridagi tekisliklarda tog’ etaklarining yuqori qismlariga qarab mutloq balandlikning ortib borishi bilan, iqlim sharoitlari va shunga ko’ra o’simliklar olami, tuproqda kechadigan jarayonlar jadalligi va uning yo’nalishi ham o’zgarib boradi. Shunday qilib, bo’z tuproqlar turlicha balandliklar bo’ylab tarqalganligi sababli, ularni Osiyo qit’asi tog’ sistemasi vertikal zonalligining dastlabki quyi bosqichiga kiritiladi. Zona tog’ oldi tekisliklari va qiyaliklarida tarqalganligidan uning tabiiy sharoitlarida ham vertikal zonallik xususiyati yaxshi ifodalangan. Iqlimi kontinental, quruq va issiq bo’lib, qishi ancha yumshoq va iliq. 100C dan yuqori haroratli davr davomiyligi 170-245 kun bo’lib, harorat yig’indisi 3400-5400 0C ni tashkil etadi. Joyning absolyut balandligi oshishi bilan yog’inlar miqdori ko’payadi, lekin harorat pasayib boradi. Tog’ oldi tekisliklarida yog’inlar eng kam (100-250mm) bo’lib, to’q tusli bo’z tuproqlar tarqalgan tog’li nohiyalarda 450-600 mm ni tashkil etadi. O’rtacha yillik harorat zonaning shumolida +9–110 C, yozda 23-260 ga yetadi. Yog’in miqdori esa 150-300 mm; markaziy qismida (Toshkent va Samarqand viloyatlari) +12 – 13,60C va yog’inlar 250-500 mm; zonaning janubida (Tojikiston, Turkmaniston va janubiy O’zbekiston) iqlim eng issiq bo’lib, o’rtacha yillik harorat +14 – 150 C, yog’in miqdori esa 250-600 mm ni tashkil etadi. Bo’z tuproqlarning cho’l zonasi bilan chegaradosh quyi qismida iqlim ancha issiq va quruq. Bu yerda havoning nisbiy namligi past (20-30 foiz); joyning balandligi oshib borishi bilan, nisbiy namlik ham yuqori bo’ladi. Sug’oriladigan vohalarda iqlim biroz yumshaydi, havoning nisbiy namligi yozda 40 foizdan kam bo’lmaydi. Zonaning relyefi ko’plab daryo va dara-soylar bilan bo’linib ketgan nihoyatda katta tog’ oldi qiya tekisliklardan iborat. Tog’larga yaqinlashgan sari tog’oldi tekisliklari adirlarga o’tadi. Bo’z tuproqlarning anchagina maydoni daryolarning yuqori terrasalarida joylashib, asosan lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan bo’lib, uning tagida qatlamli qum-shag’al, qumli mayda zarralar keltirilmalari yotadi. Mirzacho’l, Tyanshanning g’arbiy qismi, Hisor tog’ tizmasining tog’ oldi qiyaliklaridagi katta maydonlarni lyossli tekisliklar tashkil etadi. Tog’larga yaqinlashgan sari tog’ oldi qiyaliklarining nishabligi ortib boradi va tekisliklar o’rnida daryo vodiylari, soylar, jarlar bilan bo’linib ketgan o’r-qirli yerlar boshlanadi. Kura-Araks provinsiyasida allyuvial va dellyuvial yo’l bilan hosil bo’lgan og’ir qumoq va soz tarkibli jinslar keng tarqalgan. O’simliklari ham joyning absolyut balandligiga qarab o’zgaradi. Zonaning quyi qismi qalin bo’lib o’sadigan va 5-8 sm gacha zich chim hosil qiladigan rang- qo’ng’irbosh-kovrak (Carex hostil va Poa bulbosa. Ferula), o’simliklari formasiyasidan tashkil topgan. Efemeroidlar guruhiga mansub bu o’simliklarning vegetasiya davri qisqa (30-45 kun) bo’lib, yozgi qurg’oqchilik boshlanishi bilan qurib qoladigan ko’p yillik o’simliklardir. Efemeroidlar bilan birga efemerlardan boychechak (Lagea), chuchmoma (Lxiolirion), no’xatak (Astra alus), sag’on (Sirgensohnia), lola (Tulnpa), momasirka (Draba), itgunafsha (Veronika), lolaqizg’aldoq (Papaver), yovvoyi arpa (Hordeum) va boshqalar o’sadi. Zonaning o’rta va baland qismlarida qo’ng’irbosh bilan birga yaltirbosh, qizg’aldoq, geran kabi efemerlar o’sadi. Ular orasida qurg’oqchilikka chidamli bo’lgan ko’p yillik o’simliklardan oqquray (Psoralea dropasea), karrak (Sousenia resinosa), yaltirbosh (Bromustectorum) tarqalgan. Zonaning yuqori qismida bug’doyiq (Agropirum trichophorum), taktak (Hordeum bulbosun) o’sadi. Bu o’simliklarning balandligi 40-100sm bo’lib, efemerlar kabi qisqa muddatda qurib ketadi. Ular orasida efemerlardan yaltirbosh (Bromus), qismaldoq (Algitera) va boshqalar uchraydi. Zonaning shimoliy qismida shuvoq (Artemisia), ebalak (Ceratocorpus sp), qo’ziquloq (Phlomis tapsoides) kabilar efemerlar bilan birga aralash uchraydi. Tog’ oralig’i vodiylarning sohil qismida chakalakzorlar uchrab, unda terak, tol, jiyda kabilar o’sadi. Bo’z tuproqlarning genezisi, morfologik tuzilishi va klassifikasiyasi. Bo’z tuproqlarning kelib chiqishi (genezisi)ga doir ko’plab tadqiqotlar V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, K.D.Glinka, P.S.Kossovich, N.A.Dimo, L.I.Prasolov, A.I.Bessonov va boshqalarning faoliyati bilan bog’liq. Ayniqsa S.S Neustruyevning bu sohada olib borgan ishlari alohida o’rin tutadi. Olim 1908 yilda Sirdaryo viloyatida olib borgan tadqiqotlari asosida bo’z tuproqlarning kelib chiqishi haqida dastlabki to’la ma’lumotlarni beradi. S.S.Neustruyev mustaqil tip sifatida ajratib «bo’z tuproqlar» atamasini fanga kiritgan. «Bo’z tuproqlar» termini (atamasi) hozirgi vaqtda vatanimiz va xorijiy mamlakatlar adabiyotiga kiritilgan. Keyinchalik bo’z tuproqlarning genezisi sohasidagi ancha to’liq va mukammal tadqiqotlar mashhur tuproqshunos N.A.Rozanov tomonidan olib borildi hamda uning «O’rta Osiyo bo’z tuproqlari» (1951)monografiyasida batafsil bayon etildi. O’zbekiston olilarining ko’plab ishlari ham bo’z tuproqlarni o’rganishga qaratilgan (M.Bahodirov, M.Umarov, A.Rasulov va b.). Bo’z tuproqlar haqidagi ko’pgina materiallar o’rta Osiyo jumhuriyatlari tuproqlariga doir ko’plab monografik asarlarda yoritilgan. Ko’rsatilgan asarlarda bayon etilgan va shuningdek, olib borilgan keyingi tadqiqotlar asosida bo’z tuproqlarning genezisi haqidagi nuqtai nazarga ko’ra bo’z tuproqlarning kelib chiqishi va xossalari hozirgi zamon omillri va jarayonlari bilan bog’liq (I.S.Kaurichev, 1989). Bunda bo’z tuproqlarda kechadigan biologik va biokimyoviy jarayonlar jadalligi hamda maromini belgilovchi o’ziga xos gidrotermik rejimlarga alohida e’tibor beriladi. Boshqa bir nuqtai nazarga ko’ra o’z tuproqlar eng qadimgi tuproqlar jumlasiga kiradi. Muzliklar davrida ham bo’z tuproqlarning tuzilishi deyarli buzilmagan va bir necha ming yillik murakkab shakllanish, shuningdek, rivojlanish tarixiga ega. Bo’z tuproqlar ko’plab bosqichlarni, jumladan, bir qancha o’ta namlik davrlarini kechirgan bo’lib, shu sababli tuproqda gil to’planishi (gillanish) va profilining ancha miqdorda temir bilan boyishi singari alomatlar rivojlanmagan (N.A.Rozanov,1951). Uchinchi nuqtai nazarga asosida (V.Kovda, 1973, I.N.Stepanov, 1980) bo’z tuproqlar dastlab gidromorf va so’ngra yarim gidromorf tuproq paydo bo’lish bosqichlarini o’tgan. Shu sababli bu tuproqlarda gumusning, shuningdek, kalsiy, magniy karbonatlari, gips va boshqa moddalarning ko’p to’planishi ro’y bergan. Keyinchalik bo’z tuproqlar ishqorsizlanib, quruq (arid)lashgan tabiiy sharoitlarga uchragan. Bu fikr O’rta Osiyodagi lyoss va lyossimon jinslarning allyuvial, prolyuvial, delyuvial kelib chiqishi bilan tushuntiriladi. Demak, bo’z tuproqlar genezisini yagona bir xil nazariya bilan tushuntirish mumkin emas. Xullas, bo’z tuproqlarda hozirgi zamon jarayonlarining belgilari bilan bir qatorda qachonlardir boshqacharoq omillar tufayli yuzaga kelgan xususiyatlar ham aks etgan. Bo’z tuproqlar zonasida tuproq paydo bo’lish jarayoni o’ziga xos gidrotermik rejim sharoitida rivojlanadi. Qishi iliq, ya’ni tuproq ko’pincha muzlamaydi, ba’zan qisqa muddatda muzlaydigan, bahorda juda qulay nam va issiqlik rejimi mavjud, yozda esa issiq va quruq sharoit kuzatiladi. Yuvilmaydigan suv rejimi (qo’riq va lalmikor maydonlarda) mavjud. Tuproq muzlamaganligi va qulay qovushmaga ega bo’lganligi sababli chuqur namlanadi (qish va bahorda): och tuslilari – 1 m, va ko’proq, tipiklari – 1,5 m gacha va undan ham chuqurroq. Ushbu davrda tuproq namligi dala nam sig’imiga barobar (20-21%). Hatto, namlik desuksiya (so’rish) va parlanishga jadal sarf bo’ladigan, bahor paytida ham, tuproq namligi 80-100 sm li qalinlikda so’lish namligidan 1,5-2 marotaba ortiq, yomg’ir yoqqanda esa ustki qatlamlarda dala nam sig’imigacha yetib boradi. May oyidan oktyabrgacha tuprokning 1 m va undan ham chuqurroqgacha to’xtovsiz qurishi davom etadi. Tuproq – gruntning maksimal qurishi yozgi kserotermik davrda (iyul-avgust) sodir bo’ladi, bu paytda ustki gorizontlarda namlik maksimal gigroskopik darajasigacha pasayadi, bu biologik jarayonlarning susayishiga olib keladi. Gidrotermik rejimning qayd etilgan xususiyatlariga ko’ra bo’z tuproqlar paydo bo’lishining tabiiy jarayonlari ikkita keskin farqlanadigan davr mavjudligi bilan xarakterlanadi: 1) biologik jarayon kuchli rivojlanadigan nam, iliq, qisqa bahor davri; 2) biologik jarayon asosan to’xtaydigan issiq va quruq uzoq yoz (kserotermik) payti. Moddalar biologik aylanishining muhim xususiyati – har yili efemer – cho’l o’simliklari biomassasining ko’p qismi (75% gacha) yerga tushishi (60-100 s/ga), ularning 80-90% kul elementlari va azotni ko’p saqlaydigan ildiz sistemalardan tashkil topishidir. Bo’z tuproqlar zonasidagi moddalar biologik aylanishining asosiy xususiyati – o’simlik qoldiqlarining jadal parchalanishidir. Bahorda o’simliklar juda kuchli rivojlanadi, jadal gumus hosil bo’ladi va shu bilan birga turli organizmlar ta’sirida organik moddalarning kuchli minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Bo’z tuproqlar mikroorganizmlarga boy (nitrat hosil qiluvchi, azot to’plovchi bakteriyalar), protozoa, chuvalchanglar, qurt-qumursqalar, sudralib yuruvchilar ko’pligi tufayli tuproq tuzilishi va organik moddalar parchalanishiga katta ta’sir etadi. Shunday qilib bo’z tuproqlar paydo bo’lishida jadal, ammo qisqa muddatli biologik jarayonning sodir bo’lishi xarakterli hisoblanadi. Shu sababli bo’z tuproqlarda gumus kam to’planadi. Quruq yoz paytida karbonatlar va suvda oson eriydigan tuzlarning yuqoriga ko’tarilishi sodir bo’ladi. Qish va bahorda yog’inlar ta’sirida tuproq profilining yuvilishi kuzatiladi. Bo’z tuproqlarda gumus miqdori va profilining yuvilishi joyning absolyut balandligiga bog’liq. Balandlik ortishi bilan namlik ko’payadi,tuproq chuqur namlanadi, o’simliklar qoplami qalinlashadi, ularning vegetasiya davri uzayadi va gumifikasiya jarayoni kuchayadi. Shu sababli tog’ oldi tekisliklari va allyuvial terrasalari (zinapoya supalari) bo’z tuproqlaridan tog’ oldi va past tog’lar bo’z tuproqlariga tomon gumus hosil bo’lishi va profilining yuvilishi ortib boradi. Tuproq paydo bo’lishining bahorgi davrida tuproq ichki nurash jarayoni ham ko’proq sodir bo’ladi, va bu bo’z tuproqlar profili ustki va o’rta qismining qisman sozga aylanishiga olib keladi. Bo’z tuproqlar uchun umuman quyidagi asosiy belgilar va xossalarning bo’lishi: tuproqning uncha aniq genetik gorizontlarga ajralib turmasligi, gumusning kam bo’lishi (to’q tusli bo’z tuproqlar bunga kirmaydi), ammo chirindili qatlamning ancha cho’ziqligi; mikroagregatlarning ko’p bo’lishi bilan birga makroagregatlarning ham yaxshi ifodalanmaganligi; yuqori kovakligi va ancha g’ovak qovushmasi; barcha tuproq profilining karbonatli bo’lishi, ammo tuproq yuqori gorizotlarida karbonatlarning sezilarli ravishda kamayishi, karbonatlarning ko’pligi sababli tuproqning ishqoriy reaksiyaga ega ekanligi, ona jinslarga nisbatan tuproq profilida gillanishning ko’proq bo’lishi, tuproqning barcha profili bo’ylab turli jonivorlar faoliyatining yuqori ekanligi kabilar xarakterlidir. Bo’z tuproqlar o’ziga xos tuzilishga ega. Odatda tuproq profilining yuqori qismida gumus kam bo’lganidan uning rangi och va ona jinslar tusidan uncha farq qilmaydi. Umumiy tarzda bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishi quyidagicha (50 - rasm): A1-gumusli gorizont, qalinligi 12-17 sm, usti chimlangan, bo’z yoki och- bo’zg’ish tusli, ko’pincha changsimon-qumoq, tangasimon-mayda uvoqli strukturali; AB-o’tuvchi gorizont, 15-25 sm; sarg’ish malla bo’z, asosan changli qumoq, tez uvalanib ketadigan chidamsiz uvoqli strukturali, chuvalchang va hasharotlarning uyalari va izlari ko’p bo’lganidan, bu gorizont teshikli tuzilishga ega; ba’zan bo’shliqlar va teshiklarning devorlarida mog’orsimon ko’rinishli karbonatlar uchraydi; BCa-karbonatli illyuvial gorizont, qalinligi 60-100sm; och qo’ng’ir-sarg’ish (malla), ko’pincha changsimon qumoqli, zichlangan, jonivorlarning inlari, uyalari siyrak uchraydi, oq dog’lar («oq ko’zanaklar») konkresiyalar («tugunchalar») va mog’orlar shaklidagi karbonatlar yaxshi ko’rinib turadi. CCa – sarg’ish yoki malla tusli, changsimon-qumoq: yuqori qismida tuzlar ajralib turadi: 1,5-2,0 m da mayda gipsning taram-taram tuzilishli kristallari va druzalari uchraydi. Tuproq yuzasidan boshlab xlorid kislota ta’sirida qaynaydi. To’q tusli bo’z tuproqlarda gumusli gorizont yaxshi ifodalangan. Qishloq xo’jaligida foydalanib, uzoq muddatlarda sug’orilganda bo’z tuproqlarning profilida keskin o’zgarishlar ro’y beradi va turli qalinlikdagi madaniy agroirrigasion gorizontlar yuzaga keladi. Shunga ko’ra tuproqning fizikaviy xossalari ham qo’riq yerlardagidan keskin farq qiladi. Bo’z tuproqlar klassifikasiyasi. Bo’z tuproqlar zonaning asosiy avtomorf tuproqlari jumlasiga kiradi. Bo’z tuproqlar bilan bir qatorda, bu yerda, sizot suvlari ancha yuqori joylashgan sharoitda shakllanadigan o’tloq-bo’z tuproqlar tipi va shuningdek sug’oriladigan bo’z (madaniy voha) tuproqlarning bir necha tip va tipchalari ajratiladi. Ana shu tuproq tiplaridan tashqari zonada gidromorf tuproqlardan: sho’rxoklar, o’tloq tuproqlar, o’tloq-botqoq va botqoq tuproqlar hamda ular bilan birga uchraydigan turli tuproqlar tarqalgan. Bo’z tuproqlar tipi uchta tipchaga: och tusli bo’z tuproqlar, tipik bo’z tuproqlar va to’q tusli bo’z tuproqlarga ajratiladi. (- jadval). Bo’z tuproqlar klassifikasiyasi Tip Tipcha Avlod Bo’z tuproqlar Och tusli, tipik, to’q tusli Oddiy, qoldiq-sho’rxokli, shag’alli Sug’oriladigan bo’z tuproqlar Sug’oriladigan och tusli bo’z. Sug’oriladigan tipik bo’z. Sug’oriladigan to’q tusli bo’z. Qadimdan sug’oriladigan bo’z tuproqlar. Oddiy, ikkilamchi sho’rhok- simon, shag’alli O’tloq – bo’z O’tloqsimon–bo’z. O’tloq – bo’z Oddiy, sho’rhoksimon, shag’alli. Och tusli bo’z tuproqlar zonaning ancha quruq (arid) mintaqasida tarqalgan tipcha bo’lib, bo’z tuproq zonasining cho’l zonasi bilan tutashgan quyi qismida, odatda dengiz sathidan 300-400 dan 500-600 m gacha bo’lgan balandliklarda joylashgan. Och tusli bo’z tuproqlar tog’ tizmalari qiyaliklarining quyi qismlarida, tog’ etagidagi qiya tekisliklar va qir adirlarda Qoratog’ tizmalarining yonbag’irlarida, Mirzacho’l va Qarshi cho’llarida, Farg’ona cho’kmasida, Zarafshon vodiysining o’rta qismlarida, Surxondaryo havzasi va boshqa hududlarda tarqalgan. Och tusli bo’z tuproqlarda gumusning kamligi sababli, uning morfologik tuzilishidagi genetik gorizontlarning uncha yaxshi ajralib turmasligi va umuman barcha qatlamlarning yaxshi ifodalanmaganligi, xlorid kislota ta’sirida hamma gorizontlarining shiddatli qaynashi hamda hasharotlar, turli jonivorlar inlarining ko’p bo’lishi xarakterli. Kam gumusli (chirindili) goriznot (A+B) ning qalinligi 40-50 sm dan oshmaydi. A- gorizonti 6-12 sm bo’lib, och-bo’zg’ish tusli, qo’riq yerda chimlangan, B1 gorizonti biroz malla tusli, bo’zg’ish, bu gorizont ancha zichlangan va rangi och, karbonatlarning oq ko’zanakli dog’lari bo’lgan BCa gorizonti bilan almashinadi. 1 m chuqurlikka qadar tuproqda nam to’planishi mumkin. Tuproqning 150-180 sm chuqurligida gips va suvda oson eruvchan tuzlar uchraydi. Tipik bo’z tuproqlar zonaning o’rta mintaqasini shuningdek, tog’oldi tekisliklarining qir-adirlari, past tog’larning ancha baland qismida tarqalgan. Tipik bo’z tuproqlarning yuqori chegarasi dengiz sathidan 700-1000 (1200) m gacha balandlikda joylashgan. Gumusli gorizonti ancha yaxshi ifodalangan; gumusli (A+B) gorizontining umumiy qalinligi 55-80 sm. A-gorizontining yuqori qismi ancha chimlangan: atmosfera yog’inlari bilan tuproq 1,5 m gacha namlanadi. 130- 200 sm chuqarlikda mayda kristalli gips qatlami ajralib turadi. To’q tusli bo’z tuproqlar zonaning eng yuqori mintaqasini tashkil etib, baland tog’ qiyaliklari va past tog’larda daryo vodiylarining tog’ oraliqlaridagi tekisliklarida dengiz sathidan 700-1000 m dan 1400-1600 m gacha bo’lgan balandliklarda tarqalgan. To’q tusli bo’z tuproqlar yaxshi ifodalangan gumusli profilga ega. Gumusli gorizont qalinligi 80 sm dan ortiq bo’ladi. A-gorizonti to’q bo’z tusli, uvoqli donador strukturali; B1-malla qo’ng’ir tusli, bo’zg’ish; BCa – gorizonti oq ko’zanaklar va konkresiyalar shaklidagi karbonatlarning to’planishi bilan jaralib turadi. Tuproq profili atmosfera yog’inlari ta’sirida yaxshi yuvilganligi sababli, 2 m chuqurlikka qadar ham unda gips va suvda eruvchi tuzlar uchramaydi. Bo’z tuproqlarning tipchalari: oddiy (sho’rlanmagan); sho’rxoksimon: yaxshi rivojlanmagan (profili uncha qalin bo’lmasligi va shag’alligi bilan xarakterlanadi) kabi avlodlarga ajratiladi. Sho’rlanish darajasi (kam, o’rtacha, kuchli sho’rxoksimon) va gumusli gorizont qalinligiga qarab (qalin bo’lmagan A+B 40 sm; o’rtacha qalinlikdagi 40-80 sm va qalin >80 sm) ham bo’linadi. o’tloq-bo’z va qadimdan sug’oriladigan tuproqlarda shuningdek ularning gleylanish (berchlanish) darajasiga qarab gleysimon va gleyli tuproqlar ajratiladi. O’tloq - bo’z tuproqlar sizot suvlari 2,5-5 m chuqurlikda bo’lgan va nisbatan kamroq namlanib turadigan sharoitda shakllanadi. o’tloq-bo’z tuproqlari avtomorf bo’z tuproqlardan o’zining ayrim xususiyatlari jumladan, moddalar biologik aylanishining kuchliroq bo’lishi, gumusli qatlamining qalinligi va chirindining ancha ko’pligi bilan farqlanadi. O’tloq bo’z tuproqlarning aksariyat maydoni sug’orilib, dehqonchilikda foydalaniladi. o’tloq-bo’z tuproqlari 2 tipchaga: o’tloqsimon-bo’z tuproq-sizot suvlari barqaror (3,5-5m) bo’lmaydigan sharoitda uchraydi va 2 m dan pastda gleylanish alomati ifodalangan. O’tloq-bo’z tuproqlar sizot suvlari 2,5-3,5 m da ancha barqaror bo’lgan sharoitda hosil bo’ladi. Unda gumus ko’proq, gleylanish belgilari 1 m chuqurlikdan boshlanadi. Ular oddiy, sho’rxoksimon va shag’alli (galechnik) kabi avlodlarga bo’linadi. Sug’orish natijasida o’zgargan o’tloq-bo’z tuproqlar alohida tipga – sug’oriladigan o’tloq-bo’z tuproqlarga ajratiladi. Mexanik va mineralogik tarkibi. Och tusli va tipik bo’z tuproqlar orasida yengil va o’rta qumoqli, to’q tusli bo’z tuproqlarda esa og’ir qumoq mexanik tarkibli xillari ko’proq uchraydi. Allyuvial jinslarda rivojlangan bo’z va o’tloq-bo’z tuproqlar uchun yirik chang fraksiyalarini ko’p (40-55 foiz) saqlashi, yuqori va o’rta qatlamlari biroz loyqa (<0,001)zarrachalari bilan boyiganligi xarakterli. Yirik fraksiyalarning mineralogik tarkibi asosan kvars, dala shpatlari, gidroslyudalar va kalsitdan iborat. Bu tuproqlarning tarkibi og’ir fraksiyali minerallarning ko’pligi (2 dan 10 foizgacha va undan ortiq) bilan ajralib turadi. Turli fraksiyalarda slyudalarning ko’pligi sababli, bo’z tuproqlar har xil asoslar hamda o’simliklar uchun zarur oziq elementlarga boy. Bo’z tuproqlar tarkibida yuqori dispers mineraldan gidroslyudalar, montmorillonit gruppasi minerallari, shuningdek xlorit, vermikulit va amorf moddalar ko’p uchraydi. Sug’orib deg’qonchilik qilinadigan sharoitda slyudalarning parchalanishi tezlashadi va o’simliklar uchun zarur oziq elementlar (ayniqsa kaliy) ajralib, tuproqda to’planadi. Kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari. Bo’z tuproqlarning yalpi kimyoviy tarkibi tuproq mineral qismi tarkibiy qismlarining profil bo’ylab deyarli tekis taqsimlanishi bilan xarakterlanadi. Bundan karbonatlar istesno bo’lib, uning miqdori tuproqning pastki ya’ni karbonatli illyuvial gorizontida ko’p (85-jadval). Och tusli bo’z tuproqlardan to’q tusli bo’z tuproqlarga o’tgan sayin tuproqning umumiy tarkibida R2O3 miqdori ko’payadi va SiO2: R2O3 bo’lgan nisbati biroz qisqaradi. Bo’z tuproqlar kimyoviy tarkibining o’ziga xos muhim xususiyati, tarkibi karbonatning ko’p bo’lishi va gumusning kamligidir. Tuproqlarda karbonatlar (СaСO3) miqdori 10-20 dan 20-22 foizgacha o’zgarib turadi. Bo’z tuproqlar profili ko’pincha turli tuzlardan yaxshi yuvilgan bo’lib, 1,5-2 m chuqurlikka qadar suvda oson eruvchi tuzlar, deyarli saqlanmaydi. Ammo och tusli bo’z tuproqlar orasida qoldiq-sho’rxoksimon turlari uchraydi. Ularning hatto 1 m bo’lgan qatlamida gips va suvda oson eriydigan tuzlar ko’p. Sug’oriladigan sharoitda ikkilamchi qayta sho’rlanish jarayoni rivojlangan. Bu haqda kitobning alohida «Sho’rlangan tuproqlar» mavzusida batafsil to’xtab o’tilgan. Bo’z tuproqlarning agrokimyoviy tarkibiga doir materiallar 86-jadvalda berilgan. Och tusli bo’z tuproqlarda gumus miqdori juda kam va A-gorizontida 1,2-1,4 foiz chamasida, pastki qatlamlarda kamayib boradi. Oziq moddalar miqdori jihatidan kam ta’minlangan tuproqlar jumlasiga kiradi. Umumiy azot, 0,05-0,11, fosfor 0,10-0,14 va kaliy miqdori 1,77-2,22 foiz atrofida. Shudgorlangan lalmikor yerlardagi och tusli bo’z tuproqlarda gumus (0,7 foiz) va boshqa oziq elementlar miqdori ancha kamayadi. 85-jadval Bo’z tuproqlarning kimyoviy tarkibi (karbonatsiz tuproqlarga nisbatan, foiz (B.Gorbunov) Goriznot Chuqur ligi, sm SiO2 Fe2O 3 Al2O3 CaO Mg O K2O Na2 O TiO 2 Mn O SiO2 —— R2O Razrez 71005. Och tusli bo’z tuproq A1 A2 B1 B2 C 0-5 5-156 20-30 55-65 170-180 72,14 70,24 69,72 70,61 71,75 5,02 5,25 4,75 5,06 4,55 14,52 14,59 15,15 14,61 14,64 0,29 0,84 1,52 0,88 0,25 2,99 2,12 2,75 3,09 3,32 2,31 2,68 2,53 2,53 2,37 1,79 1,75 1,87 1,87 2,09 0,52 0,58 0,56 0,64 0,60 0,09 0,09 0,09 0,08 0,07 7,0 6,6 6,5 6,8 7,1 Razrez 72002. Tipik bo’z tuproq A1 A2 B1 B2 C 0-5 6-16 20-30 45-55 195-205 67,95 67,50 65,78 70,37 68,12 6,12 5,89 6,31 5,98 5,86 14,52 14,36 14,40 15,06 14,66 1,26 1,49 3,91 2,23 0,09 3,16 3,42 1,74 2,73 4,42 3,04 2,96 3,13 3,02 2,87 1,76 1,69 1,67 1,81 2,01 0,84 0,82 0,78 0,93 0,87 0,13 0,12 0,12 0,10 0,10 6,3 6,3 6,1 6,3 6,3 Razrez 67112. To’q tusli bo’z tuproq A1 A2 B1 B2 C 0-5 5-22 43-95 95-150 220-235 68,13 68,99 68,82 69,14 69,72 5,85 8,41 6,20 6,23 6,17 14,62 14,74 14,58 14,38 14,49 0,96 1,09 0,78 0,40 0,22 3,28 3,35 3,17 3,45 3,78 2,89 2,95 2,87 2,60 2,68 1,80 1,72 1,75 1,94 2,07 0,86 0,90 0,49 0,88 0,89 0,12 0,11 0,11 0,09 0,10 6,4 6,4 6,3 6,4 6,4 86-jadval Bo’z tuproqlarning agrokimyoviy ko’rsatkichlari (B.V.Gorbunov, 1975 y) Tuproq olingan razrez nomeri va joyi Chuqurligi, sm Gumus, foiz Umumiy azot, foiz S:N Umumiy Fosfor, foiz Harakatchan fosfor, mg/kg Umumiy kaliy, foiz Haraktchan kaliy mg/kg Och tusli bo’z tuproqlar 72005. Qashqadaryo havzasining chap qirg’og’i, qo’riq yer 68038. Qashqadaryo havzasi, shudgorlangan lalmikor yer 0-5 5-15 55-65 90-100 0-17 17-28 28-65 66-90 1,21 0,80 0,21 0,24 0,69 0,52 0,23 0,21 0,095 0,062 0,028 0,021 0,047 0,038 0,028 0,016 7,2 7,5 4,4 6,6 8,5 7,9 5,8 5,8 0,138 0,132 0,138 0,129 0,106 0,107 0,102 0,114 36,0 10,4 4,6 4,1 10,8 9,2 10,8 3,8 2,22 2,26 2,26 2,26 2,00 1,83 1,77 1,77 353,3 385,6 353,3 132,5 243,0 241,0 231,0 190,0 Tipik bo’z tuproqlar 72002. Chirchiq va Angren daryolari oralig’i, qo’riq yer 640014. G’allaorol tog’ cho’kmasi orasi shudgorlangan lalmikor yer 0-5 6-16 45-55 90-100 0-20 20-27 42-70 70-100 3,77 1,92 0,45 0,34 0,95 0,54 0,32 0,24 0,056 0,092 0,045 0,039 0,069 0,043 0,027 0,022 8,5 7,7 5,8 5,4 8,0 7,3 6,9 6,3 0,30 0,28 0,25 0,23 0,113 0,105 0,092 0,098 32,0 18,0 4,0 3,0 13,2 6,2 2,6 2,3 3,04 2,96 3,02 2,87 2,17 2,02 1,88 1,88 482,0 393,0 296,0 120,0 272,8 203,9 84,3 72,3 To’q tusli bo’z tuproq 65018. Angren havzasining chap qirg’og’i, qo’riq yer 67019. G’allaorol tog’ orasi cho’kmasi, shudgorlangan lalmikor 0-4 4-14 14-30 30-65 100-140 0-14 14-22 22-45 65-85 3,96 2,49 1,36 0,66 0,34 1,40 1,12 0,74 0,49 0,251 0,161 0,099 0,053 0,030 0,094 6,083 0,057 0,042 9,2 8,8 8,0 7,2 6,6 8,6 8,6 7,5 6,8 0,209 0,174 0,166 0,139 0,133 0,166 0,163 0,153 0,128 86,8 14,4 6,6 4,1 0,2 20,8 14,6 5,2 3,8 2,41 2,47 2,36 1,99 1,85 2,41 2,36 2,26 2,17 770,7 457,9 369,4 164,8 101,2 450,4 450,4 267,7 120,5 Tipik bo’z tuproqlarning yuqori gorizontlarida gumus 1,5-4 foizgacha bo’lib, azot esa chirindi miqdoriga bog’liq. Bu tuproqlar fosforga ancha boy: umumiy P2O5 0,15-0,30 foizgacha yetadi. Uning miqdori ona jinslar tarkibiga bog’liq. Umumiy kaliy ham ko’p (2,1-3,0 foiz). Tipik bo’z tuproqlarda kaliyning suvda eriydigan haarkatchan formasi och tusli tuproqlarga nisbatan ancha yuqori (393-482 mg/kg). To’q tusli bo’z tuprolar tarkibida gumus 4-5, azot esa 0,25-0,4 foizga qadar bo’ladi. Harakatchan fosfor (87 mg/kg) va kaliy (770 mg/kg) ga ham boy. Och tusli va tipik bo’z tuproqlarning gumusi tarkibida fulvokislota ko’proq (Cgk:Cfk<1). Gumin kislotasi nisbatan oddiy formalardan iborat. To’q tusli bo’z tuproqlardagi gumus fulvat-gumatli tarkibga ega. O’tloq bo’z tuproqlarda gumus ko’p bo’lishi bilan birga, uning sifati ham ancha yuqori. Bu gumin kislotasi gruppasining ko’payishiga bog’liq. Tuproqning bir metr qalinligida gumus zahirasi och tusli bo’z tuproqlarda 50- 60 t/ga, to’q tusli bo’z tuproqlarda esa 140-160 t/ga yetadi. Bo’z tuproqlarning singdirish sig’imi past, och tusli bo’z tuproqlarning yuqori gorizontlarida 100 g tuproqda 9-10 mg/ekv, tipik bo’z tuproqlarda 12-15 mg/ekv va to’q tusli bo’z tuproqlarda 15-20 mg/ekv ni tashkil etadi. (87-jadval). Singdirilgan kationlarning 80-90 foizi Ca2+ va 10-15 foizi Mg2+ga to’g’ri keladi. 87- jadval Bo’z tuproqlarda singdirilgan kationlar tarkibi Chuqurligi, Sm 100 g tuproqda, mg/ekv Jamiga nisbatan, foiz Ca2+ Mg2+ K+ Na+ jami Ca2+ Mg2+ K+ Na+ Razrez 148. Och tusli bo’z tuproq. Nurota vodiysi. (I.Boboxo’jayev) 0-16 20-30 40-50 60-70 90-120 9,78 8,65 7,68 9,83 9,12 0,59 0,41 0,49 1,97 1,81 0,35 0,43 0,40 0,45 0,56 0,15 0,18 0,22 0,30 0,25 1087 9,67 8,69 12,55 11,74 89,96 89,45 87,22 78,32 77,68 5,42 4,23 5,63 15,69 15,36 3,21 4,45 4,60 3,61 4,85 1,41 1,87 2,55 2,38 2,11 Razrez 72002. Tipik bo’z tuproq. (B.V.Gorbunov) 0-5 6-16 45-55 90-100 145-155 11,33 9,98 6,94 7,13 3,79 0,74 0,73 1,73 2,73 4,60 1,20 0,95 0,74 0,18 0,18 Yo’q - - - 0,03 13,27 11,66 9,41 9,44 8,40 85 86 74 76 46 6 6 18 22 54 9 8 8 2 - - - - - - Razrez 65016. To’q tusli bo’z tuproq (B.V.Gorbunov) 0-4 4-14 50-60 100-110 150-160 12,47 11,53 9,08 7,57 5,34 0,99 0,74 1,73 1,93 4,09 1,33 1,10 0,31 0,26 0,18 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 14,88 13,48 10,21 9,85 9,80 84 86 79 77 54 6 5 17 19 43 9 8 3 3 2 1 1 1 1 1 Ammo, ayniqsa tipik va to’q tusli bo’z tuproqlarning pastki qatlamlarida singdirilgan magniy ko’p bo’lib, singdirish sig’imiga nisbatan ba’zan 45-55 foizga yetadi. Singdirilgan natriy kam-umumiy hajmiga nisbatan 1-2,5 foizni tashkil etadi. Sho’rtoblangan bo’z tuproqlarda esa singdirilgan natriy ko’payadi. Fizik xossalari. Tipik bo’z tuproqlarning yuqori gorizontlarida zichlik uncha yuqori emas (zichligi 1,17-1,22 g/sm3), och tusli bo’z tuproqlarda esa ancha katta (zichligi 1,35-1,45 g/sm3). Bo’z tuproqlarning barcha profili uchun yuqori kovaklik (50-60 foiz) xarakterli. (88-jadval). 88-jadval Bo’z tuproqlarning fizikaviy xossalari (B.V.Gorbunov) Tuproq gorizonti va chuqurligi, sm Qattiq fazasi zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm3 Umumiy kovakligi foiz Tuproq gorizonti va chuqurligi, sm Qattiq fazasi zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm3 Umumiy kovakligi foiz Och tusli bo’z tuproq. Tipik bo’z tuproq. Qo’riq Yer. Razrez 1 Qo’riq Yer. Razrez 4 A1 0-5 A2 5-10 B1 10-20 B2 35-40 2,75 2,75 2,73 2,71 1,35 1,45 1,39 1,22 51 47 49 55 A1 0-2 A2 5-15 B1 20-30 B2 50-60 B3 120-130 2,72 2,72 2,74 2,73 2,71 1,17 1,22 1,20 1,21 1,25 57 55 56 56 54 Bo’z tuproqlar fizik xossalarining qulay bo’lishi, asosan undagi mikroagregatlarning ko’pligi va tuproqdagi jonivorlarning aktiv faoliyati bilan bog’liq. Bo’z tuproqlar sug’orilganda, uning fizikaviy xossasi ancha yomonlashadi. Tuproq profili zichlashib, suv o’tkazuvchanligi pasayadi. Sug’oriladigan tuproqlarning tarkibi, xossalari va tasnifi. O’zbekiston sharoitida sug’orilma dehqonchilik keng tarqalgan, sug’oriladigan tuproqlar asosan tipik va och tusli bo’z tuproqlar mintaqasida va cho’l zonasining sur-qo’ng’ir tusli, taqirli tuproqlarida joylashgan. Sug’orilma dehqonchilik qilinadigan yirik rayonlar yoki vohalar jumhuriyatimizda Zarafshon, Amudaryo, Sirdaryo oralig’ida va Farg’ona vodiysida tarqalgan. O’zbekistonda sug’oriladigan och tusli, tipik to’q tusli bo’z tuproqlar, bo’z-o’tloq tuproklar o’z tabiiy xossalariga ko’ra eng unumdor hisoblanadi, taqirli, ayniqsa sur-qo’ng’ir tusli va qumli cho’l tuproqlari esa kam unumlidir. Ular bir – biridan suv-fizik xossalari va chirindi miqdori bilan farq qiladi. (89 jadval). 89- jadval Sug’oriladigan tuproqlarning fizik xossalari va ulardagi chirindi miqdori (I.S. Rabochev, A.I. Imomaliyev, 1985 y) Qachon o’zlashtirilganligiga va qancha vaqtdan buyon sug’orib kelinishiga qarab turli tuproqlar profili tuzilishida turli xil o’zgarishlar sodir bo’ladi. Sug’orish ta’sirida elyuvial jarayon rivojlanadi, yangi agroirrigasion qatlam yuzaga keladi va biologik aktivligi oshib, tuproqda biologik aktiv moddalar ko’payadi. Hozirgi madaniy dehqonchilik sharoitida bunday o’zgarishlar ayniqsa tez sodir bo’ladi. Har yili yerga ko’p miqdorda mahalliy va mineral o’g’itlar solish va yerga chuqur ishlov berish natijasida tuproqda ko’plab organik moddalar to’planadi, uning agrofizik xossalari yaxshilanib boradi, genetik qatlamlari ancha o’zgaradi. Shunday qilib, yangi tuproq tipi yuzaga keladi, bunday avtomorf va gidromorf tuproqlarning Tuproq Hajmiy massasi, g/sm3 Nam sig’imi, % Chirindi, % Unumdor- ligi past tuproq Unumdor- ligi o’rtacha tuproq Unumdor- ligi yuqori tuproq Tipik bo’z tuproqlar 1,3-1,4 24-28 1,0 1,2 1,5 Och tusli bo’z tuproq 1,3-1,5 23-25 0,8 1,0 1,2 O’tloq tuproq 1,3-1,5 23-25 0,8 1,0 1,2 Taqir tuproq 1,4-1,5 20-21 0,8 0,8 1,0 Sur-qo’ng’ir tusli tuproq 1,4-1,5 18-20 0,4 0,6 0,8 Qumli cho’l tuproq 1,4-1,5 15-18 0,3 0,5 0,7 xossalari deyarli teng bo’lib qoladi. Cho’l tuproqlari bilan bo’z tuproqlar orasida ham farq deyarli qolmaydi. O’zbekistonning kadimdan dehqonchilik qilib kelinadigan rayonlarida qalin agroirrigasion qatlamli tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqlar voha tuproqlarining mustaqil bir tipi sifatida ajratiladi. Ularni birinchi bo’lib M.A. Orlov (1933) «Madaniy sug’oriladigan» tuproqlar deb ta’riflagan. Hozirgi vaqtda O’zbekiston tuproqshunoslari bo’z tuproqli mintaqa va cho’l zonasi voha tuproqlarining klassifikasiyasini ishlab chiqishgan. B.V. Gorbunov va N.V. Kimberglar tomonidan yaratilgan (1962, 1975) O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasida quyidagi tuproq tiplari ajratiladi: 1. Sahro mintaqasining o’tloqi-voha tuproqlari; 2. Sahro mintaqasining botqoq-voha tuproqlari; 3. Taqir-voha tuproqlari; 4. Bo’z tuproqlar mintaqasining botqoq-voha tuproqlari; 5. Bo’z tuproqlar mintaqasi o’tloqi-voha tuproqlari; 6. Bo’z voha tuproqlari. Bu tuproq tiplari, keyinchalik qaysi tuproq-iqlim mintaqasida tarqalganligi, sug’orish natijasida kay darajada o’zgarganligiga qarab mayda taksonlarga bo’linadi. Chunki, sug’oriladigan tuproqlar har xil tuproq-iqlim sharoitida rivojlanib, ularda o’sha mintaqaga xos bo’lgan tabiiy tuproqlarning ba’zi xususiyatlari u yoki bu darjada saqlanadi. R.Q. Qo’ziyev (1996) sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasiga bir qator o’zgarishlar kiritishni tavsiya etadi. Bunda sahro mintaqasida tarqalgan, asosan uch tuproq tipi – sur-qo’ng’ir tusli, qumli sahro va taqirli tuproqlar sug’orilib dehqonchilik qilinishi, sug’orish jarayonida o’z xossa va xususiyatlarini butunlay o’zgartirishi, rivojlanishining oxirgi bosqichida ular yagona tuproq profiliga ega bo’lishini hisobga olib, bu tuproqni saqro-voha tuprog’i deb atashni tavsiya qiladi. Bo’z tuproqlar mintaqasining sug’oriladigan tuproqlari uchun 2 ta asosiy tuproq tipi – bo’z voha va o’tloqi voha tuproq tipini ajratadi. Shu bilan birga voha – botqoq tipi va o’tloqi-botqoq-voha tipchasini ajratishni tavsiya etmaydi, va O’zbekistondagi sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasining umumiy sxemasini quyidagicha taklif etadi. (R.Q. Qo’ziyev, 1996) (90- jadval). Ushbu keltirilgan klassifikasiya sxemasisida sug’orish jarayonida tubdan o’zgargan mustaqil tuproq tiplari birinchi o’ringa qo’yilgan. Ularning keyingi mayda taksonomik birliklarga bo’linishi agroirrigasion gorizontlarning qalinligi, mexanik tarkibi, sho’rlanish, yemirilish darajasi, ona jinslar xarakteriga asoslangan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shuni xulosa qilib aytish lozimki, tuproq klassifikasiyalarini ishlab chiqish tarixi juda uzoq bo’lishiga qaramasdan, dunyoda hatto yagona olingan mamlakatda ham unga bir xil yondoshish mavjud emas. Voha tuproqlarining muhim genetik xususiyatlaridan biri tuproq qatlamining deyarli bir xil tarkibli bo’lishidir. Undagi agroirrigasiya yotqiziqlari ta’sirida yuzaga kelgan yangi qatlam 1-2 m va undan ham ortiqdir. Ular genezisining yana bir o’ziga xos xususiyati shundaki, har yili sug’orish suvi bilan birga ko’p miqdorda agroirrigasion oqiziqlarning kelib qo’shilishi hisobiga tuproq paydo qiluvchi jarayonlarning yangilanib borishidir. 90- jadval O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlari klassifikasiyasi sxemasi (R.Q. Qo’ziyev, 1996) S u v t a r t i b i t i p l a r i Irrigasiya-avtomorf O’tma Irrigasiya-gidromorf B o’ z t u p r o q l a r m i n t a q a s i I tip. Buz-voha tuproq Tipchalar:1.1. Xususan,bo’z-voha 1.2.Sug’oriladigan och tusli bo’z 1.3.Sug’oriladigan tipik bo’z 1.4.Sug’oriladigan to’q tusli bo’z II tip.O’tloqi-voha tuproq Tipchalar:2.1.Xususan,o’ tloqi-voha 2.2.Sug’oriladig an o’tloqi- allyuvial 2.3.Sug’oriladig an o’tloqi soz 2.4.Sug’oriladig an botqoq-o’tloq 1.5.O’tloqi-bo’z-voha 1.6.Sug’oriladigan o’tloqi voha 2.5.Bo’z- o’tloqi-voha 2.6.Sug’oriladigan bo’z- o’tloqi III tip. Sug’oriladigan botqoq tuproq. Tipchalar:3.1.Sug’oriladi gan gilli botqoq 3.2.Sug’oriladigan torfli botqoq S a h r o m i n t a q a s i IV tip. Sahro-voha tuproqlari Tipchalar:4.1.Xususan,sahro-voha 4.2.Sug’oriladigan taqirli 4.3.Sug’oriladigan sur-qo’ng’ir tusli 4.4.Sug’oriladigan qumli sahro V tip. O’tloqi voha Tipchalar: 5.1.Xususan o’tloqi voha 5.2.Sug’oriladigan o’tloqi-voha allyuvial 5.3.Sug’oriladigan o’tloqi soz 5.4.Sug’oriladigan botqoq o’tloqi 4.5.Sahro o’tloqi-voha 4.6.Sug’oriladigan o’tloqi-taqirli 5.5.O’tloqi- taqirli-voha 5.6.Sug’oriladigan sahro- o’tloqi VI tip.Sug’oriladigan botqoq tuproq. Tipchalar:6.1.Sug’oriladi gan gilli botqoq 6.2.Sug’oriladigan torfli botqoq. V.A.Molodsov ma’lumotlariga ko’ra (1958) har yili Zarafshon daryosi havzasidagi sug’oriladigan yerlarning har gektariga suv bilan 10,8-17,9 tonna loyqa oqib keladi, buning natijasida irrigasion yotqiziqlarning qalinligi yiliga 0,8-1,3 mm o’sib boradi. Yotqiziqlar bilan birga yiliga har gektar yerga 703-704,3 kg chirindi, 34,3 – 43,4 kg umumiy azot, 0,081 – 0,858 kg eruvchan fosfor va 1,18 – 7,25 kg harakatchan kaliy kelib qo’shilishi aniqlangan. Bo’z tuproq mintaqasi va cho’l zonasidagi voha tuproqlari qo’riq yerlar tuprog’idan chirindili qatlamining qalinligi hamda chirindining tuproq qatlamida bir tekis tarqalganligi bilan farq qiladi. Boshqa tuproqlardagi kabi chirindi pastki qatlamlarga o’tgan sari bir me’yorda kamayib boradi. Shuningdek azot ham chirindi singari tuproq qatlamlarida bir tekis tarqalgan. (91 jadval). 91- jadval Samarqand viloyatining voha tuproqlarida chirindi va azotning miqdori (B.V. Gorbunov, 1965). Qatlamning chuqurligi, sm Chirindi, % Azot, % C : N V o h a b o’ z t u p r o q l a r i 0 – 18 1,04 0,099 6,1 20 – 30 0,83 0,075 6,5 40 – 50 0,67 0,045 8,6 115 – 125 0,53 0,033 9,3 190 – 200 0,37 0,039 5,5 470 – 480 0,21 0,015 8,1 O’ t l o q v o h a t u p r o q l a r i 0 – 10 1,13 0,072 9,1 15 – 25 1,02 0,071 8,3 30 – 40 0,93 0,064 8,4 60 – 70 0,77 0,041 10,8 100 – 110 0,75 - - 170 – 180 0,65 - - Ishlov beriladigan qatlamida minerallashuv jarayonining aktivlanishiga qaramay, voha tuproqlarida chirindi va azotning umumiy miqdori qo’riq yerlar tuproqlardagiga nisbatan ko’proq bo’ladi. Voha tuproqlarida fosfor, kaliy va boshqa oziq moddalar ham ancha ko’p. Lekin yangidan sug’orila boshlangan, nisbatan yaqinda o’zlashtirilgan maydonlarda, tabiiyki chirindi zapasi ko’p bo’lmaydi. N.T. Muravyovaning ma’lumotlariga ko’ra (1965), Samarqand vohasining qadimdan sug’orib kelinadigan tuproqlarining ikki metrlik qatlamida chirindi zapasi gektariga 140 – 170 dan (bo’z tuproqlarda) 170-230 tonnagacha (gidromorf tuproqlarda) yetadi. Yangi sug’oriladigan, ya’ni yaqinda ekin yetishtirila boshlangan tuproqlarda bu miqdor ancha kam. Sun’iy sug’orish natijasida tuproq atmosfera yog’inlaridan bir necha marotaba ko’p bo’lgan katta miqdordagi qo’shimcha namni o’ziga oladi. Tuproqka qo’shimcha suvning kelishi yangi irrigasion suv rejimi tipini yuzaga keltiradi, qaysiki A.A. Rode bo’yicha uning sezilarli farqi vegetasiya davrida tuproqning chuqur ko’p marotaba namlanishi, va shu tufayli yuvilmaydigan suv rejimi sug’orish ta’sirida yuviladigan suv rejimiga o’tadi. Namlanish rejimining almashinishi elyuvial jarayonning jadallanishiga olib keladi, qayta sho’rlanish sodir bo’lmaydigan sharoitda, natriy, magniy va kalsiy xlorid va sulfatlari miqdori kamayadi. Karbonatlar ham sug’orish ta’sirida asta-sekin yuviladi va illyuvial karbonatli gorizont voha tuproqlarida unchalik aniq ifodalanmaydi. Voha tuproqlarida singdirilgan magniyning absolyut va nisbiy miqdorining sezilarli darajada oshishi A.N.Rozanov (1951) tomonidan ta’kidlanganidek, juda xarakterli hisoblanadi. O’g’it solish va boshqa agrotexnika tadbirlarini qo’llashda respublikaning qadimdan sug’orib kelinadigan (voha) tuproqlarining ana shu xususiyatlarini yer egalari hisobga olishlari zarur. Uzoq yillar davomida sug’orib kelingan, ayniqsa ortiqcha suv bilan zaxlatib sug’oriladigan va sizot suvlarining oqib ketishi qiyin bo’lgan maydonlarda tuproqlarning asta-sekin o’tloqlanish va botqoqlanish jarayonlari yuzaga keladi. Natijada bunday yerlarda ko’pincha qayta sho’rlanish boshlanadi (Mirzacho’l, Qarshi, Surxon-Sherobod, Yazyovon cho’llari va x.z). Dehqonchilik madaniyati oshirilsa va agromeliorasiya tadbirlari to’g’ri qo’llanilsa, tuproqning asosiy xossalari yaxshilanadi hamda unumdorligi ortadi. Shuning uchun dehqonlar, fermerlar, barcha yer egalari va agrosanoat xodimlari sug’oriladigan yerlarning unumdorligini muntazam oshirib borishga qaratilgan ilmiy asoslangan agromeliorasiya tadbirlarini amalga oshirishlari kerak. Voha tuproqlarining hosil bo’lishi sug’oriladigan dehqonchilik tarixidan uzoq vaqt davomida inson-dehqonning ishlab chiqarish faoliyatining mahsulidir. Bu davrda sodir bo’ladigan organik moddalarning tuproqqa tushish, minerallashish va sintezlanish sharoitlarining almashinishi, issiqlik, havo va suv rejimlarining o’zgarishi, irrigasion yotqiziqlarning to’planishi va yangi madaniy genetik gorizontning shakllanishi, biologik faol elementlar bilan boyishi – buning barchasi voha tuproqlarini maxsus tip sifatida qarashga asos bo’ladi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar sug’orilib, turli muddatlardan buyon qishloq xo’jaligida foydalanib kelinayotgan sharoitda rivojlanadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zining qator xususiyatlari: profilining gorizontlariga yaxshi tabaqalashmaganligi; gumusning uncha ko’p emasligi (1-1,8 foiz), ammo sug’orish suvi bilan yotqizilgan keltirilmalarda chirindining teng miqdorda tarqalishi, karbonatli gorizontning yaxshi ifodalanmaganligi bilan xarakterlanadi. Qadimdan sug’oriladigan (voha-bo’z) tuproqlarning barcha profilida sopol idishlarning siniqlari, suyak, ko’mir bo’laklari va boshqa predmetlarning qo’shilmalari uchraydi, chuvalchanglarning aktiv faoliyati izlari yaxshi ko’rinib turadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zining zonachalar bo’yicha bo’linish xususiyatiga ko’ra quyidagi tipchalarga: sug’oriladigan och tusli bo’z tuproqlar, sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar, sug’oriladigan to’q tusli bo’z tuproqlar va qadimdan sug’oriladigan (voha bo’z) tuproqlarga ajratiladi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar: oddiy, qayta sho’rxoklangan va shag’alli kabi avlodlarga bo’linadi. Gumusli (agroirrigasiya) gorizonti qalinligiga qarab, qalinligi kam (<40 sm), qalinligi o’rtacha (40-70 sm) va qalin qavatli (>70 sm) singari turlar ajratiladi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlarning shakllanishida inson faoliyatining ko’p asrlik ta’siri muhim o’rin tutadi. Antropogen omillar ta’sirida bo’z tuproqlarning davrma-davr namlanib turadigan qatlamlari doimiy yuvilib turadigan irrigasion namlanish tipiga o’zgargan. Sug’orish ta’sirida ekin maydonlarida karbonatlar, eruvchan tuzlar (0,5-1,0 g/l) hamda loyqali zarrachalar to’planadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zining biologik faolligi ya’ni o’simliklari, mikroflorasi va tuproq fasiasi bilan sug’orilmaydigan bo’z tuproqlardan keskin farq qiladi. Bu jarayonlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi tuproqdagi namlik, harorat, aerasiya hamda tuproqni ishlash va o’g’itlash o’zigaxos ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli sug’oriladigan bo’z tuproqlarning belgi, xossa va xususiyatlari sug’orilmaydigan tuproqlardan ajralib turadi. (50- rasm). 50 - rasm Sug’orish jarayonida gumusli va o’tuvchi qatlamlar o’rnida qalin gumusli qatlamdan iborat agroirrigasion gorizont deb nomlanadigan qatlam yuzaga keladi va tuproq paydo qiluvchi jarayonlar keskin o’zgaradi. Sug’orishning boshlang’ich davrlarida tuproqdagi gumusning miqdori kamayadi. Ammo keyinchalik uning miqdori asta-sekin oshib boradi, gumus tarkibidagi gumin va fulvokislotalarining tarkibi o’zgaradi. Natijada tuproq profilida loylanish jarayoni boshlanadi, tuproq zichlanadi, ayniqsa uning haydalma qatlami ostida zich «plug osti» qatlami yuzaga keladi. Tuproqning hajm massasi 1,5 g/sm3 ga qadar oshadi. Bu qatlamda tuproqning suv va fizik xususiyatlari yomonlashadi. Keyinchalik tuproqlarni madaniylashtirish jarayonida suv-fizik xossalarining barqarorlanishi va yaxshilanishi sodir bo’ladi, yomg’ir chuvalchanlari va boshqa omillar ta’sirida yangi struktura hosil bo’ladi (N.G. Minashina, 1974). Yuqori mikroagregatlilik saqlanib qoladi. Sug’orish to’g’ri tashkil etilgan sharoitda sho’rlanish sodir bo’lmaydi. Karbonatlar profil bo’ylab bir tekisda taqsimlanadi. Bu 38 kesma – tipik bo’z tuproq 38 kesma – sugo’ril- maydigan tipik bo’z tuproq 33 kesma – bo’z – voha tuproq 100 gr tuproqda mg/ekv Chuqurligi, sm tuproklardagi fosfor va kaliy miqdori sug’orilmaydigan tuproqlarga nisbatan ancha yuqori. Sug’oriladigan bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishida bir xil, kam tabaqalashgan tuproq profili paydo bo’ladi. Shunday qilib sug’oriladigan bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishi, suv- fizikaviy, kimyoviy va biologik xususiyatlari tabiiy bo’z tuproqlardan keskin farq qiladi, va ulardan unumdorligining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlarning ekologik xususiyatlari. Bo’z tuproqlar zonasi mamlakatimiz qishloq xo’jaligida muhim o’rinni egallaydi. Unda asosiy paxtachilik nohiyalari joylashgan. Paxtachilik bilan bir qatorda, zonada ko’plab ekinlar: sholi, qand lavlagi, makkajo’xori, bug’doy, lub ekinlari, sabzavot, kartoshka va boshqalar yetishtiriladi. Bu yerda bog’dorchilik, uzumchilik va pillachilik ham keng rivojlangan. Bo’z tuproqlar zonasining muhim xususiyati dehqonchilikda yerlarni sug’orib foydalanishdir. Haydaladigan yerlarda asosan bo’z tuproqlar, qadimdan sug’oriladigan bo’z tuproqlar va o’tloq tuproqlar tarqalgan. Bo’z tuproqlarning muhim agronomik xususiyati, ularning kam gumusli va shunga ko’ra azotning ham uncha ko’p bo’lmasligidir. Bu tuproqlarning genetik xususiyatlariga va yerga o’g’it solish, shuningdek, almashlab ekishda qo’llaniladigan ekinlar turiga bog’liq. Bo’z tuproqlar sug’orilganda yuqori biologik aktivlikka ega bo’ladi. Bunday sharoitda o’simliklarning barcha o’sish davrida ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayonlari aktivlashadi, vaholanki sug’orilmaydigan yerlarda, ayniqsa yozning namlik yetishmaydigan davrlarida, mikroorganizmlarning faoliyati keskin kamayadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar (shuningdek, o’tloq-bo’z va o’tloq tuproqlar)ni agronomik nuqtai nazardan baholanayotganda o’ziga xos quyidagi xususiyatlar: tuproqning muayyan genetik tipga kirishi, sug’orilish muddati, madaniylashganlik darajasi, tuproqning sho’rlanish va eroziyaga uchraganligi, tuproq paydo qiluvchi ona jinslar genezisi, tuproq va jinslarning mexanik tarkibi va fizik xossalari, tuproqlardan zax suvlarning oqib ketish holati kabilar e’tiborga olinadi. Sug’orish muddatiga qarab, tuproqlar qadimdan sug’oriladigan (voha) tuproqlarga, sug’oriladigan (voha) tuproqlarga va yangi o’zlashtirilgan tuproqlarga ajratiladi. Q a d i m d a n s u g’ o r i l a d i g a n (voha) tuproqlar yuqori potensial unumdorlikka ega bo’lib, agroirrigasion yotqiziqlarda gumus va boshqa oziq elementlar ko’p to’planganligi, shuningdek tuproq qatlamlarining deyarli bir xil tuzilishi o’simlik ildizlarining erkin rivojlanish imkoniyatini beradi. S u g’ o r i l a d i g a n t u p r o q l a r dehqonchilik ta’siriga uncha ko’p uchramagan bo’lib va faqat haydalma qatlamdagina ayrim o’zgarishlar ro’y beradi. Ya n g i o’ z l a sh t i r i l g a n (10 yildan kam sug’orilib kelinayotgan tuproqlarda gumus va oziq elementlari kam bo’lib, uning biologik aktivligi ham past. M a d a n i y l a sh g a n l i k d a r a j a s i g a ko’ra ya’ni gumus bilan ta’minlanganligi, azot, fosforning harakatchan formasi miqdori va biologik aktivligiga qarab kam, o’rtacha va yuqori darajadagi madaniylashgan tuproqlarga bo’linadi. Yuqori madaniylashgan tuprqlar eng yuqori unumdorlikka va yaxshi xususiyatlarga ega bo’lib, g’o’zadan yuqori (30-40 s/ga) hosil olinadi. Kam madaniylashgan tuproqlarning ishlab chiqarish imkoniyatlari ham past (hosil 10-14 s/ga). Sug’oriladigan sharoitda tuproqlarning mexanik tarkibi, agregat holati va qovushmasi bilan bog’liq agrofizikaviy xossalari ham muhim ahamiyatga ega. M ye x a n i k t a r k i b i g a ko’ra yengil va o’rtacha qumoq tuproqlar eng maqbul hisoblanadi. Bu tuproqlarda mikroagregatlar (0,25-0,01 mm) va yirik chang (0,05-0,01mm) zarrachalarning ancha ko’p bo’lganligidan, yaxshi kapillyar kovaklik va shunga muvofiq qulay aerasiya holati yuzaga keladi. Soz va og’ir soz tuproqlar yengil va o’rtia soz tupoqlarga nisbatan pastroq baholanadi –0,7-0,9; qumloqlar –0,6 – 0,8 va qum tuproqlar 0,5 – 0,6 koeffisiyenti bilan ifodanadi. T o sh l o q l i k d a r a j a s i g a qarab ham tuproqlarning bahosi kamayib boradi. Z i ch l i k d a r a j a s i g a qarab, eng yaxshi tuproqlar (zichligi- 1,1-1,4 g/sm3) va eng yomon (1,6 va undan yuqori) tuproqlar ajratiladi. Zichlanganda tuproqning suv-havo xossalari yomonlashadi, natijada paxta hosili zichlik 1,5 g/sm3 da 30-40 foizga, 1,6 g/sm3 dan yuqori bo’lganda 2-2,5 barobar kamayadi. Sh o’ r l a n i sh n a t i j a s i d a sug’oriladigan tuproqlarning sifati va ishlab chiqarish qobiliyati yomonlashadi, qo’llaniladigan o’g’itlarning samarasi keskin (o’rtacha va kuchli sho’rlangan yerlarda 50-70 foiz) pasayadi. E r o z i ya g a u ch r a g a n tuproqlarning bahosi 15-60 foizga kamayadi. Eroziya natijasida lyosslarda rivojlangan bo’z tuproqlarning unumdorligi kamroq, uchlamchi davr jinslari ellyuviysida hosil bo’lgan tuproqlarda, unumdorlik ko’proq yo’qoladi. D ye f l ya s i ya g a ch i d a m l i g i g a qarab (Q. Mirzajonov bo’yicha) sug’oriladigan tuproq unumdorligining kamayib borishini quyidagi qatorga joylashtiriladi: o’rta qumoq botqoq-o’tloq tuproq, og’ir qumoq tarkibli taqirli tuproq, og’ir kumoq och tusli bo’z tuproq, qumli o’tloq soz tuproq. Zona tuproqlari unumdorligini oshirishning asosiy tadbirlari. Bo’z tuproqlar zonasida yerlar unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlardan eng muhimlari: sug’orishni to’g’ri tashkil etish; tuproqda chuqur haydalma qavatni yaratish; almashlab ekish (g’o’za-beda va sideratlar ekish)ni keng joriy etish yo’li bilan yerda ko’proq organik moddalar to’plash; mineral va organik o’g’itlardan samarali foydalanish; eroziyaga qarshi kurash; sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproq sho’rlanishini oldini olish va unga qarshi kurash katta ahamiyatga ega. Shu maqsadda tuproqning meliorativ holati (suv-fizik xossalari, tuz va gidrologik rejimlari kabilar)ga qarab sug’orish, zax suvlarning chiqib ketishiga e’tibor berish, shuningdek sug’orish va mavsumiy sug’orish normalariga rioya qilish, suvning infiltrlanishi natijasida ortiqcha sarfga qarshi kurash; yerni o’z vaqtida sifatli ishlash, bir tekisda sug’orish uchun yer yuzasini tekislash; irrigasiya tarmog’laridan suvning nobud bo’lishini oldini olish; yerning sho’rini yuvish; sho’rga chidamli ekin navlaridan foydalanish singarilar muhim tadbirlardan hisoblanadi. Yerga asosiy ishlov berish chuqurligini aniqlayotganda, tuproq gumusli qatlamining qalinligi, haydalma va haydalma osti gorizontlarining zichligiga, o’tloq va o’tloq-botqoq tuproqlarda esa gley va sho’x qatlamlarining joylashuv holati va chuqurligiga ko’proq e’tibor berish zarur. Bu qatlamlar yaqin bo’lganda g’o’za ildizlarining kirib borishi va erkin rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Bunday tuproqlarda yerni yumshatish (mirgelli va gleyli gorizontni har yili asta sekin haydab borish) yo’li bilan, ularda chuqur haydalma qatlam hosil qilish muhim ahamiyatga ega. Bo’z tuproqlarning sug’oriladigan nohiyalarida o’g’itlardan keng qo’llaniladi. Tuproqda organik moddalar kam bo’lganligidan , birinchi navbatda azotli o’g’itlardan foydalaniladi. Shuningdek, fosforli o’g’itlar ham yuqori samara beradi. Harakatchan fosfor (Machigin bo’yicha) 30mg/kg, ayniqsa 15 mg/kg dan kam bo’lganda, uning samarasi yuqori bo’ladi. P2O5 60 mg/kg dan ko’p bo’lganda, uncha yaxshi foyda bermaydi. Bo’z tuproqlarning harakatchan kaliy bilan ta’minlanganligini bilish uchun quyidagi shkaladan foydalanish mumkin: K2O 100 mg/kg, bo’lganda juda kam ta’minlangan; 100-200 mg/kg kam; 200-300 mg\kg o’rtacha; 300-400-yaxshi; >400 mg/kg-yuqori ta’minlangan tuproqlar jumlasiga kiradi. Nam bilan yaxshi ta’minlangan to’q tusli bo’z tuproqlar sharoitida lalmikor dehqonchilik qilinib, g’alla va yem-hashak ekinlari, shuningdek mevali bog’lar vauzumzorlar yaratish uchun foydalaniladi. Shu maqsadda tipik bo’z tuproqlarning ham baland tog’ yonbag’irlaridagi yerlari (nam bilan kam ta’minlangan lalmikor) ajratiladi. Bo’z tuproqlar zonasining relyefi asosan qiyaliklardan iborat bo’lganligi sababli, suv eroziya kuchli rivojlangan. Ayniqsa, sug’oriladigan yerlarda irrigasion eroziyaning oldini olish va unga qarshi kurash tadbirlarini olib borish muhim ahamiyatga ega. Bu zonada qishloq xo’jaligi uchun shamol eroziyasi ham katta ziyon keltiradi. Deflyasiyaning rivojlanishiga iqlim sharoitlari, tuproqlarning strukturasi, mexanik tarkibining yengil bo’lishi va tuproqlar orasida qum massivlarining mavjudligi kabilar ta’sir etadi. Sug’oriladigan sharoitda shamol eroziyasiga qarshi kurashning asosiy usullari (yashil to’siq beradigan ekinlar ekish, g’o’zani pushtaga ekish, himoya daraxtzorlari barpo qilish, turli kimyoviy vositalar yordamida tuproqlarni mustahkamlash kabilar) ishlab chiqilgan. Bo’z tuproqlar zonasida keyingi yillarda o’zlashtirilgan va qiyin meliorativ holatli gipsli sho’rxoksimon va qum-shag’alli tuproqlardan to’g’ri foydalanish hamda unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlarni olib borishga alohida e’tibor berish lozim. Gipsli bo’z tuproqlar Mirzacho’lda, Zarafshon va Farg’ona vodiylarida, Navoiy, Jizzax va Toshkent viloyatlari (Ohangaron)ning yangi o’zlashtirilgan yerlarida ko’p tarqalgan. Gipsli tuproqlarda gips miqdori 25-66 foizgacha bo’lib, tuproq xossalariga salbiy ta’sir etadi. Bu tuproqlarda gumus va oziq moddalar kam bo’lganidan, mineral va organik o’g’itlarga talabchan. Samarqand viloyatida ana shunday yerlarda o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, yerga 40 t/ga go’ng solinib, mineral o’g’itlarni yuqori dozada (N300P240K150) qo’llanilganda paxta hosili kontroldagiga nisbatan 15-18 s/ga ko’p bo’ldi. (I. Boboxo’jayev, P.Uzoqov, A.Xudoyqulov, 1993). Gipsli tuproqlarda o’pqon kabi suffoziya hodisasini oldini olish uchun sug’orish texnikasiga qat’iy rioya qilish lozim. Mustaqil ishlash uchun savollar. 1. Bo’z tuproqlar zonasidagi tuproq paydo bo’lish jarayoni sharoitlarini tavsiflang? 2. Bo’z tuproqlar genezisini va hosil bo’lish sharoitlari xususiyatlarini tushuntiring? 3. Bo’z tuproqlar kelib chiqishi haqida qanday tadqiqotchilarni va nuqtai nazarlarni bilasiz? 4. Bo’z tuproqlar morfologik tuzilishini aytib bering? 5. Bo’z tuproqlar klassifikasiyasini ta’riflang? 6. O’tloq – bo’z tuproqlar haqida nimalarni bilasiz? 7. Bo’z tuproqlar tarkibi va xossalarining asosiy xususiyatlarini tushuntiring va ularning agronomik tavsifini bayon eting? 8. Sug’oriladigan dehqonchilikning tuproqlarga ta’siri nimalardan iborat? 9. Sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasi haqida so’zlang? 10. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar tuzilishi, tarkibi va xossalari sugorilmaydigan tuproqlardan qanday farq qiladi? 11. Bo’z tuproqlar mexanik, mineralogik, kimyoviy tarkiblari va fizik – kimyoviy xossalari haqida ma’lumot bering? 12. Bo’z tuproqlarni qishloq xo’jaligida foydalanishning xususiyatlari nimalardan iborat va ularning unumdorligini oshirishdagi asosiy tadbirlar qaysilar?