BOZOR IQTISODIYOTIGA O'TISH SHAROITIDA TAQCHILLIK VA UNI BARTARAF ETISH VOSITALAR Mundarija: Kirish I BOB. O'zbekistonda taqchillik mohiyati, yuzaga kelish sabablari va bartaraf etish vositalari 1.1. Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida taqchillik va uni turlari 1.2. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi iqtisodiyotning beqarorligi 1.3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari. II BOB. Bozor mahsulotlarining taqchilliklari va oqibatlari 2.1. Bozor taqchilligini moliyalashtirish usullari 2.2. Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish Xulosa. Tayanch iboralar Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati. 2 Kirish Tovarlar va xizmatlarga talab uzluksiz bo`lgani tufayli ularni ishlab chiqarish ham uzluksiz ravishda doimo takrorlanib turadi. Takror ishlab chiqarishning umumiy jarayonini iqtisodiy resurslar, tovarlar va xizmatlar hamda daromadlarning doiraviy aylanishi ko`rinishida tasavvur qilish mumkin. Biroq bu aylanish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha kechadi. Xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyoti tizimida bunday doiraviy aylanish korxona va firmalar bilan uy xo`jaligi o`rtasida amalga oshadi. Uy xo`jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan barcha iqtisodiy resurslarni bozorga etkazib beradi. Korxona va firmalar bu resurslarni sotib olib, turli xil tovarlar va xizmatlarga aylantiradilar va ularni bozorga etkazib beradilar. Iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar hamda daromadlarning xususiy mulkka asoslangan iqtisodiy tizimdagi doiraviy aylanishi Ko`rinib turibdiki, resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlarning doiraviy aylanishida faqat ikki tomon: bir tomonda korxona va firmalar, ikkinchi tomonda uy xo`jaligi qatnashadi. Barcha moddiy, mehnat va pul oqimlari harakati davlat tomonidan qat`iy rejalashtirilmaydi, ya`ni korxona va firmalar iqtisodiy resurslarni qancha miqdorda, qaysi baholarda sotib olishni va ishlab chiqargan tovarlar va xizmatlarni qanday baholarda sotishni o`zi erkin belgilaydi. Bu, ya`ni erkinlik, bozor iqtisodiyoti tizimining asosiy va eng muhim belgisidir. Iqtisodiy faoliyat erkinligining asosi - ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning tasarruf etilish ixtiyoriyligi va mulkdorlarning mustaqillikka egaligidir. Ishlab chiqaruvchi yoki iste`molchi o`z tovarini yoki pulini o`zi bilganicha ishlatadi, o`z ixtiyoriga ko`ra o`ziga ma`qul bo`lgan ish bilan shug`ullanadi. Xo`jalik yurituvchilar faoliyati bir-biridan ajragan bo`ladi. Chunki ular, birinchidan, mustaqil mulk egalaridir, ikkinchidan, mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashib, har xil ish bilan shug`ullanadilar. Bozor iqtisodiyoti tizimida xo`jalik yuritish shakllaridan qaysi birini tanlash, o`z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o`z ixtiyoriga bog`liq. 3 Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o`z pulini sanoatga, dehqonchilikka, tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo`nalishga sarflash odamlarning o`z ixtiyorida bo`ladi. Bozor iqtisodiyotining muhim va asosiy belgisi iqtisodiy xilma-xillik, ya`ni mulk shakllari va xo`jalik yuritish usullarining turli-tuman bo`lishidir. Turli shakllardagi mulklar erkin, yonma-yon, hech bir chegaralanmagan holda rivojlanadi. Xo`jalik yuritish usullari ham har xil bo`ladi. Masalan, yakka tartibda, jamoaga birikkan holda, sherikchilik yoxud hissadorlik asosida, o`z mablag`iga yoki qarzga olingan mablag`ga tayanib xo`jalik yuritish, er va boshqa vositalarni ijaraga olish va ishlatish kabilar. Bozor iqtisodiyotini tashkil etuvchi tadbirkorlar ko`pchilikdan iborat bo`lib, tarqoq holda foyda-zararni o`z zimmasiga olib ish yuritadi. Lekin ularning faoliyati qanchalik tarqoq bo`lmasin, baribir bozor orqali bir-biriga bog`lanadi. 4 I BOB. O'zbekistonda taqchillik mohiyati, yuzaga kelish sabablari va bartaraf etish vositalari. 1.1. Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida taqchillik va uni turlari. Narx pul bilan o`lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo`lishi mumkin emas. Pul iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo`lib, iqtisodiyotda o`ta muhim rol o`ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti va uning iqtisodiy mexanizmida raqobat asosiy o`rin tutadi. Raqobat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining o`zgalarnikidan alohidalashgan manfaatini bildiradi. Lekin bu manfaat yo`lida kurash qoidalariga rioya qilish shart hisoblanadi. Manfaatlarni yuzaga chiqarishning birdan-bir yo`li raqobatbardosh va jamiyat uchun zarur bo`lgan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Raqobat moddiy va mehnat resurslarini kam sarflagan holda ularni samarali ishlatib, ko`proq va sifatliroq tovar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun ham raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birgalikda, u iqtisodiyotni tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi kuch ham hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining o`ziga xos ijtimoiy adolat qoidalari bor. Iqtisodiyotdagi resurslar, ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni taqsimlash va shunga mos ravishda daromadga ega bo`lib, yuqori farovonlik darajasiga intilish adolat hisoblanadi. Ammo adolat tamoyili hammani bir xil qilish emas, balki jamiyatni tabaqalashuvini bildiradi. Iqtisodiy sub`ektlar o`z mehnatiga, uning samaradorligiga, ishbilarmonligiga va mulkiga qarab bir-biridan farqlanadi. Shu sababli ularning daromadi, turmush darajasi va jamiyatdagi mavqei bir xil bo`lmaydi. Tabaqalanish boylarga havas qilib, ularday bo`lishga intilishni hosil qiladi. Bozor iqtisodiyoti shunday iqtisodiy munosabatlarki, ular ishlab chiqarish faoliyatini rag`batlantiruvchi kuchni yuzaga keltiradi. Bozor regulyatorlari moddiy, mehnat va moliya resurslarini kerakli tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish tomon buradi. U behuda mehnat sarfini tan olmaydi, aksincha, unga yo`l qo`yganlarni iqtisodiy jihatdan jazolaydi, ya`ni ular zarar ko`radi. 5 Bozor iqtisodiyoti moslashuvchan tizimdir. U sharoit o`zgarishiga darhol javob beradi, nima etishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta`minlaydi. Uning muhim tomonlaridan biri novatsiya (yangilik)ga moyilligidir. U fan-texnika, texnologiya yangiliklarini darhol qabul qiladi. Yangi tovarlarni ishlab chiqarishni, yangi texnologiya va boshqarish usullarini joriy etishni ta`minlaydi. Chunki bu raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko`rish boylik va obro`-e`tibor orttirishning sharti bo`lib xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan xususiyatlarning natijasi o`laroq bozor iqtisodiyoti tovarlar va xizmatlar to`kinligini yuzaga keltiradi. Bozor iqtisodiyoti XVII asrning boshlaridan hozirgi vaqtga qadar bir qancha taraqqiyot bosqichlaridan o`tdi, desak xato bo`lmaydi. Binobarin, har bir bosqichda o`ziga xos iqtisodiy munosabatlar tizimi va bozor iqtisodiyotining turlari shakllandi. Bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining ilk davriga xos bo`lgan iqtisodiy munosabatlar tizimini ayrim iqtisodchilar, jumladan, taniqli iqtisodchi-olim professor A.O`lmasov "asov yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti" deb atashadi. 1 Shu bilan birgalikda bozor iqtisodiyotining bu turini "mumtoz kapitalizm" deb atash ham uchrab turadi. 2 Bozor iqtisodiyoti tizimi mazkur turining keyingi ta`rifiga ko`proq moyillik bildirgan holda, uning quyidagi asosiy belgilarini ko`rsatib o`tamiz: -iqtisodiy resurslarga yakka tartibdagi xususiy mulkchilikning hukmronligi va ularning ozchilik mulkdorlar tasarrufida to`planishi; -erkin raqobat va sarmoyalarni iqtisodiyotning bir tarmog`idan ikkinchisiga ko`chib yurishi; -iqtisodiyotning tartibsiz (stixiyali) rivojlanishi; -bozor ishtirokchilari bo`lgan tadbirkorlarning bir-biridan mutlaqo ajralgan holda ish yuritishi; -narx-navoning stixiyali shakllanishi; -davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi; -stixiyali taraqqiyotning natijasi o`laroq iqtisodiy tanglik va tanazzullarning kelib chiqishi; 6 -aholi o`rtasidagi keskin tabaqalashuv: boylarning o`ta boy bo`lib ketishi va kambag`allarning o`ta qashshoqlashuvi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan belgilar ichida xususiy mulkchilikning hukmronligi va davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi mumtoz kapitalizmning asosiy belgilaridan bo`lib qolmay, balki uning samarali amal qilishiga to`sqinlik qiluvchi kamchiliklari hamdir. Aynan ana shu kamchiliklar tufayli u tobora "yovvoyilashib" boraveradi va pirovard natijada uning o`rnida madaniylashgan bozor iqtisodiyoti tizimi shakllanadi. Madaniylashgan (tamaddunlashgan deb ham aytish mumkin) bozor iqtisodiyoti bozor munosabatlari va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishga asoslangan tizimdir. Uning xarakterli belgisi iqtisodiyotda davlat sektorining ham mavjudligi va jamiyat iqtisodiy faoliyatini tartibga solishda davlatning faol ishtirok etishidir. Shu o`rinda jahonda mashhur iqtisodchi olim Adam Smitning 1776 yilda Angliyada chop etilgan "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risida tadqiqot" nomli kitobining markaziy g`oyasiga to`xtalib o`tamiz. Uning fikricha, davlat iqtisodiyotni xoli qo`ysa, ya`ni unga aralashmasa, iqtisodiyot yaxshiroq amal qiladi. Hozir biz talab va taklif deb yuritadigan iqtisodiy kuchlarni Adam Smit "ko`rinmas qo`l" deb atadi va uning fikricha, o`sha qo`lning o`zi iqtisodiyotni tartibga solib turadi. Mazkur ta`limot mumtoz ma`nodagi bozor iqtisodiyoti uchun, uning ilk davri uchun asosli bo`lsa-da, vaqt o`tishi bilan eskira boshladi va zamonaviy taraqqiyot talablariga javob bera olmay qoldi. Iqtisodiyotdagi beboshlik va tartibsizliklarni bartaraf qilish, raqobat kurashining g`ayriinsoniy usullariga barham berish, mustaqil tadbirkorlar o`rtasida madaniylashgan aloqalar o`rnatish, iqtisodiy tangliklar va tanazzullarning oldini olish uchun davlatning aralashuvi zarur bo`lib qoladi. Shunday qilib, XX asrning o`rtalariga kelib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda madaniylashgan bozor iqtisodiyoti shakllana boshladi. 7 Mazkur iqtisodiy tizim sharoitida resurslar, tovarlar va daromadlarning uzluksiz harakati bozor orqali davlat aralashuvi bilan amalga oshiriladi. Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilarning faoliyatini bevosita boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorida o`zining qatnashuvi bilan ularning iqtisodiy faoliyatiga qulay shart-sharoitlar yaratadi diqqat-e`tibor bilan qarasangiz, madaniylashgan bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlarni ayirboshlashdan iborat bo`lgan iqtisodiy jarayonlar va ularni tartibga solishdagi davlatning o`rnini yaqqol tasavvur qilasiz. Madaniylashgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat makroiqtisodiy darajada talab bilan taklif o`rtasidagi muvozanatni saqlash choralarini ko`radi va mamlakat miqyosidagi umumdavlat ijtimoiy-iqtisodiy masalalarini hal qiladi. Endi bozor iqtisodiyotining yana bir turi – ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini ko`rib chiqaylik. Xo`sh, u qanday tizim va madaniylashgan bozor iqtisodiyotidan nima bilan farq qiladi? Dastlab shuni aytib o`tish lozimki, bozor iqtisodiyotining bu har ikki turi o`rtasida katta bir umumiylik bor. Bu umumiylik ularning bozor tizimi bo`la turib, bozor va nobozor munosabatlarning qorishmasidan iborat ekanidir. Shuning uchun ko`pincha bozor iqtisodiyotining bu ikki turi o`rtasidagi farqlar ko`zga tashlanavermaydi va amaliyotda ularga bitta tizim sifatida qarash va aralash iqtisodiyot deb atash keng tarqalgan. "Ijtimoiy yo`nalishdagi bozor iqtisodiyoti" tushunchasi ilk bor Germaniyada paydo bo`lgan va u erda uning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan. Bundan mazkur tushuncha shu mamlakatgagina xos degan ma`no kelib chiqmaydi, albatta. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan barcha mamlakatlarda kuzatiluvchi hodisa bo`lib, unga jamiyat taraqqiyotining tabiiy mahsuli deb qarash mumkin. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti ham iqtisodiy, ham ijtimoiy maqsadlarga yo`naltirilgan bo`lib, birinchidan, mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tuzilishini tartibga solib turadi. Buning uchun davlat mulkchilik huquqi, pul va valyuta tartibotini, raqobat qoidalari va tashqi iqtisodiy faoliyat tartib - qoidalarini 8 belgilab beradi. Ikkinchidan, davlat fuqarolar va aholining alohida qatlamlari ijtimoiy ahvolini belgilovchi mezonlar qabul qiladi. Shu maqsadda mehnat va unga haq to`lash, mulkchilik va turar-joy masalalari, ekologiya va hokazolarga oid tartib- qoidalarni ishlab chiqadi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy xususiyatlardan kelib chiquvchi turli modellari mavjud bo`lib, ularning asosiylari nemis, shved, golland va yapon modellaridir. Keyingi yillarda jahon amaliyotiga shiddat bilan kirib kelgan yana bir model borki, uni "o`zbek modeli" deb yuritiladi. Biz bu haqda 3bobda batafsil to`xtalamiz. 1.2. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi iqtisodiyotning beqarorligi. Bozor iqtisodiyoti erkin tadbirkorlikka asoslangan tizim bo`lgani uchun eng kuchli raqobat kurashi tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasida bo`lishi tabiiy hol. Chunki har bir tadbirkor o`z mablag`ini ko`proq va tezroq foyda olishi mumkin bo`lgan sohaga kiritishga, ishlab chiqargan tovarini bozorda ko`proq va yuqoriroq bahoda sotishga harakat qiladi. Natijada ham xomashyo bozorida, ham tayyor maxsulotlar bozorida tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasida raqobat kurashi paydo bo`ladi. Raqobat kurashining 2 xil turi - tarmoqichra va tarmoqlararo raqobat mavjud bo`lib, ularning birinchisi bir xil tovarlar ishlab chiqarish bilan band bo`lgan tadbirkorlar raqobatidir. Tarmoqlararo raqobat esa turli xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi kurashda namoyon bo`ladi. Endi raqobat kurashining bu ikki turi xususida batafsilroq to`xtalib o`tamiz. Tarmoqichra raqobat o`z mohiyatiga ko`ra iqtisodiy taraqqiyotning juda muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Bir xil ehtiyojni qondirishga mo`ljallangan tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi raqobatda "sendan men o`taman" tarzida kurash ketadi. Masalan, odamlarning nonga bo`lgan talab-ehtiyojlarini qondiruvchi tadbirkor-novvoy yoki "Doka-non" firmasi o`z mahsulotlarini ko`proq sotib, ko`proq foyda olish uchun, avvalambor, nonning sifatini oshirishga harakat qiladi. 9 Biroq, o`z-o`zidan ma`lumki, nonning sifati yaxshi bo`lishi bilan uning sotuvi ko`payib qolmaydi. Uning narxi ham xaridor uchun ma`qul bo`lishi kerak. Shuning uchun tadbirkor yoki firma yopilayotgan nonning narxini tushirish uchun o`z xarajatlarini kamaytirish yo`llarini izlaydi. Shunday qilib, tarmoqichra raqobat tadbirkorlardan bir vaqtning o`zida ikkita muhim vazifa bilan shug`ullanishni taqazo etadi. Ularning birinchisi mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish bo`lsa, ikkinchisi ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani joriy qilish, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtira borishdir. Kam hajmda va sifatsiz mahsulot ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar tez orada bankrotlikka uchraydi, ya`ni sinadi. Tarmoqlararo raqobat ham bozor iqtisodiyoti sharoitida shiddatli kechadi. Sarmoya egalari o`z mablag`larini biron-bir soha yoki tarmoqqa yo`naltirishdan oldin u erdagi foyda me`yori bilan qiziqadi. Tabiiyki, qaysi tarmoqda uning sarmoyasi ko`proq foyda keltirsa, u o`z mablag`ini aynan shu tarmoqqa kiritadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar xo`jalik amaliyotida shunday hollar ham sodir bo`ladiki, tadbirkorlar o`zi faoliyat ko`rsatayotgan tarmoqdan voz kechib, mutlaqo boshqa tarmoqda ish yurita boshlaydilar. Buning sababi oldin sarmoya kiritilgan tarmoqda foyda me`yorining tushib ketgani va ko`proq foyda olish mumkin bo`lgan boshqa tarmoqning mavjudligidir. Masalan, muzlatgich ishlab chiqaruvchi firma yuqorida ko`rsatilgan holat tufayli konditsioner ishlab chiqarishga, televizor ishlab chiqarayotgan firma kompьyuterlar ishlab chiqarishga qayta ixtisoslashuvi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ro`y beruvchi raqobat kurashini mukammal, nomukammal va monopolistik raqobatlarga ajratish mumkin. Mukammal raqobat deganda bir xil tovarlar va xizmatlar taklif qilinadigan bozordagi raqobat tushuniladi. Masalan, televizorlar bozori, kompьyuterlar bozori, un yoki sut mahsulotlari bozori va hokazo. Raqobatning bu turi quyidagi belgilarga ega: -bozordagi tadbirkorlarning erkinligi, ya`ni istagan paytda bozorga o`z mahsuloti bilan kira olishi va undan chiqib keta olishi; 10 -hech kimning bozorda hukmronlik qila olmasligi va boshqalarga taziyq o`tkazmasligi; -tovar ishlab chiqaruvchilarning halol va madaniylashgan usullar bilan raqobatlashuvi. Nomukammal raqobat esa ayrim tovar ishlab chiqaruvchilarning hukmronlik qilishi natijasida boshqalarning iqtisodiy erkinligi cheklangan bozordagi raqobatdir. Bunday sharoitda bozorga hamma ham o`z mahsuloti bilan erkin kira olavermaydi. Shuning uchun raqobat kurashi tor doiradagi tadbirkorlar va firmalar o`rtasida sodir bo`ladi. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasining avtomobil bozoridagi raqobatni olaylik. Bu erda raqobat kurashi "Mersedes Bents", "Folksvagen", BMV hamda "Opel" avtogigantlari orasida boradi. O`z tabiatiga ko`ra nomukammal raqobatga yaqin turgan va hatto uning bir ko`rinishi bo`lgan raqobat ham borki, uni monopolistik raqobat deyiladi. Raqobat kurashining bu turiga xos bo`lgan xususiyat shundan iboratki, u yoki bu tovarlar (xizmatlar) bozorida bittagina firma tanho hukmronlik qiladi. Masalan, Asaka shahrida joylashgan O`zbekiston-Koreya avtomobil qo`shma korxonasi mamlakatimizdagi engil avtomobillar bozorida tanho hukmronlik qiladi va hozircha u bilan bellasha oladigan raqobatchi yo`q. Biroq ushbu korxonaning raqobatchisi yo`q ekan, u kim bilan raqobatlashadi, degan savolning tug`ilishi tabiiy. To`g`ri, mamlakat ichida u bilan raqobatlashadigan avtokorxona yo`q. Ammo, jahondagi 30 ga yaqin mamlakatda engil avtomobillar ishlab chiqaruvchi firmalar mavjud. O`zbekiston avtomobillar bozorida ular ham qatnashishi mumkin. Shuning uchun Asakadagi zavod, birinchidan, mamlakatlararo, ya`ni xalqaro raqobatda qatnashadi va shu tufayli ishlab chiqarayotgan avtomobillarining raqobatbardoshliligini oshirish uchun kurashadi. Ikkinchidan, u avtomobil tayyorlash uchun zarur bo`lgan butlovchi mahsulotlar bozori hamda mehnat bozoridagi raqobat kurashida qatnashadi. Raqobat kurashining o`ziga xos bo`lgan usullari va vositalari mavjud. Raqobat usullarini shartli ravishda madaniylashgan (ya`ni halol) va yovvoyilashgan (g`irrom) usullarga ajratish mumkin. 11 Halol raqobat kurashi barcha tadbirkorlar tomonidan e`tirof etilgan va tan olingan, umuminsoniy qadriyatlarga tayanuvchi usullar orqali kechadi. Tadbirkorlik faoliyatining asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ko`rsatilayotgan xizmatlarning sifatini oshirish, ularning narxini tushirish va reklamani kuchaytirish orqali tobora ko`proq iste`molchilarni o`z tomoniga "ag`darib olish" kabi vositalar yotadi. G`irrom raqobat kurashi, odatda, g`ayriinsoniy vositalar orqali amalga oshiriladi. Bularga boshqa tadbirkorlarning tovarlarini ochiqdan-ochiq yoki yashirin holda yomonlash, ularning texnologik yangiliklari va tovar belgilarini o`g`irlash, qo`poruvchilik, josuslik, reket va hattoki qotillik kabi vositalar kiradi. Raqobat kurashining g`irrom usuli va vositalari ko`proq bozor iqtisodiyotiga o`tishning ilk davrida uchraydi. Ammo bu rivojlangan mamlakatlar xo`jalik amaliyotida raqobat kurashi faqat halol usullar bilan olib boriladi, degan ma`noni bildirmaydi. Raqobatning g`irrom usullari, afsuski, hamma vaqt va barcha mamlakatlar xo`jalik hayotida uchrab turadi. Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ham, uning samarali amal qilishining ham yagona va universal tamoyili yo`q, deb aytish mumkin. Har bir mamlakatning, har bir xalqning faqat o`ziga xos bo`lgan tarixiy, ijtimoiy va milliy qadriyatlari va xususiyatlari mavjud. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o`tish davri ham har bir mamlakatda o`ziga xos tarzda kechadi va uning amal qilishida muayyan tafovutlar bo`lishi tabiiy. Shu bilan birga bozor iqtisodiyotini tizim sifatida belgilab beruvchi bir qator tamoyillar mavjud bo`lib, ularning asosiylari xususida to`xtalib o`tamiz. Xususiy mulkchilikning ustivorligi. Iqtisodiy munosabatlar tizimida mulkchilik muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki moddiy ne`matlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste`mol qilish xarakteri asosan mulkchilik munosabatlariga bog`liq. Mulkchilikning sub`ektlari va ob`ektlari mavjud bo`lib, uning birinchisiga davlat, jismoniy va yuridik shaxslar kiradi. Ikkinchisiga esa, ya`ni ob`ektlariga, tabiiy resurslar, bino va inshootlar, asbob-uskunalar, qimmatbaho qog`ozlar, pul mablag`lari va aqliy mehnat natijalari kiradi. 12 Mulkchilik ob`ektlariga egalik qilish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha bo`ladi. Rejali iqtisodiyot deb nomlanuvchi ma`muriy - buyruqbozlik tizimida mulkchilik ob`ektlariga asosan davlat egalik qiladi va xususiy mulkning ulushi juda ham kam bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa buning aksi, ya`ni mulkchilik ob`ektlarining aksariyat qismi xususiy mulkdorlar tasarrufida bo`lib, davlat mulki iqtisodiyotning asosini tashkil etmaydi. Xususiy mulk asosan individual (bir shaxsga tegishli) mulk, oila mulki, jamoa mulki, shirkat mulki, qo`shma mulk, hissadorlik mulki, diniy tashkilotlar mulki shakllarida amal qiladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotning ikkita bo`lagi paydo bo`ladi. Ular xususiy mulkchilikning barcha shakllarini birlashtiruvchi nodavlat sektori va davlat tasarrufidagi mulkdan iborat davlat sektoridir. Bozor iqtisodiyoti tizimining samarali amal qilishi ko`p jihatdan ana shu ikkita sektorning nisbatiga bog`liq desa bo`ladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, xususiy mulkchilik hukmron mavqega ega bo`lgan holda, ya`ni tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish asosan iqtisodiyotning nodavlat sektorida mujassamlashganda, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlari yuqori bo`ladi. Shuning uchun xususiy mulkchilikning ustivorligi bozor iqtisodiyotining eng muhim va asosiy tamoyillaridan hisoblanadi. Iqtisodiy faoliyat erkinligi. Odamlarning o`z ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq bo`lgan faoliyati iqtisodiy faoliyat deb yuritiladi. Tovar va xizmatlarni yaratish, ayirboshlash va ularni iste`mol etishga qaratilgan iqtisodiy faoliyat bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin kechadi. Xususiy mulkchilik bu tizimning asosini tashkil etgani tufayli erkin xususiy tadbirkorlik butun jamiyat iqtisodiy faoliyatining asosini tashkil etadi. Xo`jalik yurituvchi har qanday sub`ekt (alohida shaxs, oila, odamlar guruhi, yuridik shaxslar va h.k) iqtisodiy faoliyatning o`ziga ma`qul va manzur bo`lgan hamda davlat qonunchiligi bilan ta`qiqlanmagan turini tanlaydi. Inson o`zining jismoniy va aqliy layoqatini o`zi istagan soha (tovarlar ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, savdo-sotiq, tijorat, vositachilik va hokazo)ga 13 yo`naltirishi, o`zining pul mablag`laridan o`zi hohlagan maqsadlarda (biron bir tovar ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, bank depozitlariga qo`yish, aktsiyalar sotib olish va hokazo) foydalanish huquqiga ega. Biroq shuni ham aytib o`tish kerakki, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy faoliyat erkinligining mavjudligi "kim nimani hohlasa qilaveradi" degani emas. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan har qanday davlat ham o`zining shart-sharoitlari va umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning iqtisodiy faoliyatiga muayyan cheklashlar kiritadi. Xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning teng huquqliligi. Iqtisodiy erkinlik xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning faqatgina iqtisodiy faoliyat erkinligida namoyon bo`lib qolmay, balki davlat tomonidan ular uchun yaratilgan shart-sharoitlarda ham o`z ifodasini topadi. Soliqlar, jarimalar, turli xil imtiyozlar davlat tomonidan belgilanadi. Agar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning biridan (masalan, xususiy firmadan) yuqori foizlarda soliq undirilsayu, ikkinchisidan (masalan, davlat korxonasidan) kamroq foizlarda undirilsa, bu, albatta, adolatdan bo`lmaydi va ijtimoiy noroziliklarga sabab bo`ladi. Qaysidir mulkchilik shaklidagi sub`ektlarga soliq yoki bojxona imtiyozlari berilsayu, kimlardir bundan mahrum etilsa, bunda ham xuddi shunday adolatsizlik ro`y beradi. Demak, mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning teng huquqligi bozor iqtisodiyotining muhim tamoyili hisoblanadi. O`zini-o`zi boshqarish. Jamiyatdagi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning ikkita turi mavjud bo`lib, ularning birinchisi yuqoridan beriladigan buyruq va ko`rsatmalar asosida boshqarish bo`lsa, ikkinchisi bozor munosabatlariga tayangan holda o`zini- o`zi boshqarishdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarning xo`jalik amaliyotida o`zini-o`zi boshqarish muhim tamoyil hisoblanadi. Mazkur tizim sharoitida iqtisodiy taraqqiyotni davlat boshqaruvi va menejerlar tajribasi hamda donoligi ma`lum darajada belgilab beradi. Biroq hal qiluvchi omil bo`lib erkin bozor munosabatlari va erkin baholar xizmat qiladi. Adam Smit tomonidan "ko`rinmas qo`l" deb atalgan talab va taklif iqtisodiyotni nafaqat tartibga solib turadi, balki boshqaradi ham. Tovarlar va xizmatlarning taklifi talabga nisbatan ko`payib ketsa, 14 narx-navo tushadi, aks holda ular ko`tariladi. Iqtisodiyotning qaysi tarmog`i yoki sohasi ko`proq daromad keltirsa, sarmoyadorlarning mablag`lari o`sha tomonga oqib kela boshlaydi. Sifatsiz tovarlar va xizmatlar yaratayotgan korxona va firmalar iqtisodiy jihatdan sinib, o`z-o`zidan yopilib ketadi. yuqori sifatli tovar ishlab chiqaruvchilarning omadi chopaveradi, chunki, bir tomondan, tovarga talab katta bo`lsa, ikkinchi tomondan, bu tovar yuqori baholarda sotiladi. Shunday qilib, bozor mexanizmining o`zi iqtisodiy ob`ektlar va jarayonlarni o`zini-o`zi tartibga soluvchi va boshqaruvchi qilib qo`yadi, xo`jalik yuritishning eng oqilona usullarini tanlash, ishlab chiqarishning eng yangi texnologiyalarini joriy etishni tadbirkorlarning tabiiy ehtiyojiga aylantiradi. O`z-o`zini moliyalashtirish. Har qanday xo`jalik yurituvchi sub`ekt iqtisodiy faoliyat ko`rsatar ekan, uning oldida bitta muhim vazifa turadi. Bu vazifa o`z mustaqilligini to`la-to`kis ta`minlashdir. Buning uchun u o`zining xo`jalik faoliyati bilan bog`liq bo`lgan barcha moliyaviy sarf-xarajatlarni qoplash va olgan foydasi hisobidan o`z taraqqiyotini amalga oshirishi kerak. O`zbekona ta`bir bilan aytadigan bo`lsak, bozor iqtisodiyoti sharoitida "har kim o`z aravasini o`zi tortishi kerak". To`g`ri, xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`z mablag`lari etarli bo`lmagan hollarda bankdan kredit (qarz)lar olishi mumkin. Biroq bu ham "o`z aravasini o`zi tortish" bilan teng narsa. Chunki bankdan olingan qarzlarni qaytarish, qaytarganda ham foizlari bilan qaytarish kerak. O`z-o`zini moliyalashtirish tamoyiliga amal qilish uchun xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan uddaburonlik, tadbirkorlik, hisob-kitob bilan faoliyat yuritish, uzoqni ko`ra bilish va boshqa bir qator fazilatlar talab qilinadi. Iqtisodiy faoliyatning hisob- kitobini joyiga qo`ya olmagan, o`zining tovar va xizmatlariga bo`lgan joriy va istiqboldagi talabni yaxshi o`rganib chiqmagan tadbirkor nafaqat foyda olish u yoqda tursin, hatto o`z xarajatlarini ham qoplay olmaydi. Narx-navo erkinligi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi va tamoyili hisoblangan narx-navo erkinligi shuni bildiradiki, tovar va xizmatlarning bahosi davlat tomonidan emas, balki sotuvchi bilan xaridorning o`zaro kelishuvi asosida belgilanadi. Mamlakatimizda o`tgan asrning 90-yillariga qadar amal qilgan 15 markazlashgan rejali iqtisodiyot sharoitida tovar va xizmatlarning bahosi qoida tariqasida davlat tomonidan belgilanib (yoki o`rnatilib) kelinar edi. Baholar uzoq vaqt davomida amal qilar va shuning uchun tovar va xizmatlar yaratishga sarflanayotgan xarajatlarni hamma vaqt ham to`liq aks ettiravermas edi. Undan tashqari uzoq vaqt amal qiluvchi baholar tovarlar va xizmatlarga bo`lgan talabni ham, ularning taklifidagi o`zgarishlarni ham aks ettirish imkoniyatidan mahrum edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx-navoni erkinlashtirish degani, albatta, barcha tovarlar va xizmatlarning bahosi bozorda sotuvchi bilan xaridor o`rtasidagi kelishuv asosida shakllanadi, degan ma`noni bildirmaydi. Umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, muhim strategik ahamiyatga ega bo`lgan tovarlar (masalan, paxta tolasi, oltin va boshqa qimmatbaho metallar)ning bahosini davlat belgilab beradi. Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin bozor baholari etakchi o`rinni egallaydi. Shu bilan birgalikda rivojlangan mamlakatlarning xo`jalik amaliyotida shartnomaviy deb ataluvchi narxlar ham keng qo`llanadi. Ular uzoq vaqt davomida sheriklik aloqalar asosida ish yurituvchi firma va korxonalarning xo`jalik amaliyotida ko`proq qo`llanadi. Xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning raqobatlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yuritishning iqtisodiy samaradorligini ta`minlovchi, tadbirkorlikni harakatga keltiruvchi kuch, bu – korxonalar, firmalar va barcha ishbilarmonlar o`rtasidagi raqobatdir. Uni xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning faoliyat ko`rsatish va yashash uchun kurash usuli deb ham aytish mumkin. Chunki o`z raqibidan ortda qolmaslikka, undan ko`ra yuqoriroq obro`-e`tiborga va mavqega ega bo`lishga intilish pirovard natijada ko`proq foyda olishni, yuksakroq sur`atlar bilan rivojlanishni ta`minlovchi omildir. Tadbirkorlik raqobatida engilish, albatta, iqtisodiy jihatdan sinishni bildiradi. Shuning uchun ham, tabiiyki, hech kim raqobat kurashida engilishni, mag`lubiyatga uchrashni istamaydi. Demak, raqobat kurashida barcha tadbirkorlar, firma va korxonalar qatnashadi. Bozor munosabatlari amal qiluvchi har qanday davlatda raqibi bo`lmagan xo`jalik yurituvchi sub`ektning o`zi yo`q. 16 1.3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo‘nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to‘liq joriy qilish maqsad qilib qo‘yiladi. SHu maqsaddan kelib chiqib mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan quyidagi bir qator vazifalarni ko‘rsatib berdi: • davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga etkazish; • ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash;Respublikada bozor munosabatlariga o‘tishning bosqichlari. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: • - mulkiy munosabatlarni isloh qilish; • - agrar islohotlar; • - moliya-kredit va narx-navo islohoti; • - boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish; • - tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; • - ijtimoiy islohotlar. 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ( 1. Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirishga yo‘naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining tashkiliyhuquqiy asoslarini rivojlantirish, “Elektron hukumat” tizimini takomillashtirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini oshirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirish. II BOB. Bozor mahsulotlarining taqchilliklari va oqibatlari. 2.1. Bozor taqchilligini moliyalashtirish usullari. 17 Raqobat kurashi iqtisodiy faoliyatning barcha sohalari: ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste`molda mavjud bo`lib, har qanday kurashda bo`lgani kabi bu erda ham kuchlilar engib chiqadi va kuchsizlar engilaveradi. Kurash maydoniga yangi-yangi xo`jalik sub`ektlari kirib kelaveradi. Raqobatning iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga, jamiyat taraqqiyotini tezlashtirishga bo`lgan ijobiy ta`siri mana shunda namoyon bo`ladi. Shunday qilib, raqobatni bozor iqtisodiyotining tabiatiga mos tushuvchi tamoyil, deb aytish mumkin. Biroq ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobatga qarama-qarshi turuvchi, uning tabiatiga zid bo`lgan yakka hukmronlik (monopoliya) omili mavjuddir. Monopoliya deganda, iqtisodiy faoliyatning bironbir turi bilan shug`ullanish huquqi yoki imkoniyatini ayrim xo`jalik sub`ektiga berish tushuniladi. Monopoliyaning o`rnatilishi bozor munosabatlarining samarali amal qilishiga putur etkazadi, raqobatning iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta`sirini susaytiradi. Monopoliya o`z tabiatiga ko`ra ishlab chiqarishda turg`unlikning kelib chiqishiga sabab bo`ladi, hukmron mavqeiga tayanib, xarajatlarni kamaytirmagan holda foyda ko`rishi va bozorda o`z hukmronligini o`tkazishi mumkin. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko`ra bozor iqtisodiyoti monopoliya bilan chiqisha olmaydi. Shuning uchun bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi siyosat davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo`nalishi hisoblanadi. • iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o‘zgartirishdan iboratdir. • Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri – ma’muriybuyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o‘zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir. 1980-1990 yillarda dunyoda ro‘y bergan muhim o‘zgarishlar. Bu vfqtga kelib, iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to‘g‘risidagi nazariyalarni qaytadan ko‘rib chiqish va ularga jiddiy o‘zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo‘ydi. CHunki, bu vaqtga kelib g‘arb mamlakatlarida uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib 18 kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o‘zini-o‘zi tartibga solish g‘oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g‘oyasi ham inqirozga uchradi. Bozor iqtisodiyotining tan olinisi. Bu vaqtga kelib ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo‘li – ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo‘lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari (modellari) xilmaxil bo‘lib, ularning umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi. Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha yo‘llari umumlashtirilib, quyidagi to‘rtta asosiy turga bo‘linadi: 1) rivojlangan mamlakatlar yo‘li; 2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li; 3) sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li; 4) sotsializm g‘oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mexanizmi bilan qo‘shib olib borish yo‘li. Bu yo‘llar turli tuman va har xil bo‘lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, bu yo‘llarning hammasi bozor iqtisodiyotiga o‘tishni maqsad qilib qo‘yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qilish mexanizmi ko‘p jihatdan umumiy bo‘ladi. SHu bilan birga har bir yo‘lning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo‘lishidan kelib chiqadi. Mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lining xususiyati. Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lining xususiyati – bu qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishdir. Nihoyat, sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriybuyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o‘tishdan iboratdir. Bu yo‘lning boshqa yo‘llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo‘q, ular batamom bir-biriga zid. SHu bilan birga ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o‘tayotgan mamlakatlarning o‘zi o‘tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari. Hozirda uzoq davr 19 mobaynida ijtimoiy xo‘jalikni sotsializm qurish g‘oyalari asosida yuritib kelgan, keyinchalik ushbu g‘oyalarning muhim jihatlarini saqlab qolgan holda bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish orqali o‘ziga xos o‘tish yo‘lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko‘rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlaridir. Bozor iqtisodiyotiga yo‘llaaaari. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo‘l bilan, ya’ni jadal usulda yoki evolyusion yo‘l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o‘tish mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdagina va batamom sindirish talab etilib, «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, evolyusion yo‘l kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil va muqarrardir. Ma’muriybuyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o‘tishning zarurligi. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o‘tishning zarurligi iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi. Ma’muriy- buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega: 1) uning moslashuvchan emasligi, ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi; 2) xo‘jalik yuritish tashabbuskorligini «yo‘qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning o‘ta darajada pasayib ketganligi. Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ko‘plab mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institutsional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o‘zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi. 20 2.2. Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish. Bu yo‘nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi: - barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar yaratilishi; - bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi; - kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma’muriy to‘siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo‘llabquvvatlash va tarmoqqa kirishidagi to‘siqlarni pasaytirish; O‘tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 3. Institutsional o‘zgarishlar. Mazkur o‘zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi: - mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish; - bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari va h.k.) shakllantirish; - iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish; - bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo‘jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar. 4. Tarkibiy o‘zgarishlar. Tarkibiy o‘zgarishlar birinchi navbatda Davomi. 5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kirmaydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o‘tkazilib turadi. Bu yo‘nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma’muriybuyruqbozlik tizimining inqirozi eng avvalo va kuchli ravishda moliyaviy sohada, ayniqsa yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo‘ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo‘lishi bozor munosabatlarining me’yorda qaror topishiga to‘sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o‘tish davri iqtisodiyoti uchun o‘ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul Davomi . 5.2. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tamoyillari va xususiyatlari. Markazlashgan ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo‘lsa-da, turli mamlakatlar turli yo‘llarni tanlashlari mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tishning revolyusion va evolyusion yo‘llari mavjud. Polsha, CHexoslovakiya, 21 Rossiya va boshqa ayrim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o‘tishning revolyusion yo‘lini, birdaniga katta to‘ntarishlar qilish yo‘lini tanladilar. O‘zbekistonda esa o‘ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li tanlandi. . «Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf- odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o‘tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso‘naqay rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi». «O‘zbekistonda qabul qilingan o‘ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o‘z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo‘yar ekanmiz, eng avvalo, «shok terapiyasi» deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o‘zini-o‘zi tartibga soladi, degan o‘ta jo‘n va aldamchi tasavvurlardan voz kechdik», deb yozadilar mamlakatimiz Bizning bozor munosabatlariga o‘tish modelimiz- Bu yo‘lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyil asos qilib olingan: - iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta’minlash; - o‘tish davrida davlatning bosh islohotchi bo‘lishi; - butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar ustuvorligining ta’minlanishi; - bozor munosabatlariga o‘tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish. - bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. 22 XULOSA Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining rivojlanishida uning asosiy funksiyalaridan biri, mehnat bozorida samarali tadbirlarini va ish bilan bandlik sohasida har tomonlama o‘zaro samarali hamkorlikni ta’minlashi zarur.Mehnat bozorining samarali shakllanishi uchun Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari tomonidan quyidagi muhim tadbirlarni amalga oshirish lozim: • iqtisodiyot tarmoqlarida yuzaga kelayotgan tarkibiy o‘zgarishlarga muvoffiq ravishda kasbiy-malaka tizimi bo‘yicha uzoq muddatli istiqbollashtirishni amalga oshirish; • korxonalar va firmalarda ish joylarining mavjudligi va holatini baholashni tashkil etish, kasbi va malakasi bo‘yicha har bir ish joyi uchun kadrlarga bo‘lgan talabni ob’ektiv hisobini amalga oshirish; Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlari funksiyalarining to‘liq bajarilishi uchun mehnat bozorida raqobatchilik muhitini shakllantiruvchi va uning turli segmentlaridagi faoliyatlar samaradorligini ta’minlovchi ixtisoslashgan va universal davlat mehnat birjalarini yaratish hamda ularning davlat ish bilan bandlik xizmati organlari bilan ish bilan bandlik sohasida har tomonlama o‘zaro aloqadorliklarini va hamkorliklarini yo‘lga qo‘yish zarur. 2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining turli yo‘nalishlardagi samaradorligini har tomonlama baholash bo‘yicha ko‘rsatkichlar 23 tizimini ishlab chiqish va joriy etish, uning xo‘jalik faoliyatiga baho berishda aniq xulosalar chiqarish imkonini yuzaga keltiradi. Biz quyidagi ko‘rsatkichlarni ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyati samaradorligini baholashning amaldagi kompleks ko‘rsatkichlar tizimiga qo‘shishni taklif etamiz: ish izlovchi fuqarolarning ish bilan bandlik xizmatiga talab etilganlik darajasi; ish bilan bandlik xizmati organlari ko‘magi bilan ishga joylashtirish darajasi; talab va taklifning nomuvofiqligi darajasi; ish izlovchi fuqarolarni ishga joylashtirish koeffitsienti; ish bilan bandlik xizmati organlarining mehnat bozorini qamrab olish darajasi; murojaat qilish koeffitsienti; ish joylariga talabning qanoatlantirish darajasi; ishchi kuchi taklifi bo‘yicha ish joylarining qanoatlantirish darajasi. 3. Ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatilarining turli darajalarini o‘z ichiga oluvchi va belgilangan, bir-biriga yaqin masalalarni bajarilishini ta’minlovchi funksional tuzilmalarining yaratilishi mehnat bozorida samarali davlat siyosatini yuritishning tashkiliy asosi bo‘lib hisoblanadi. Funksional tuzilmalar faoliyatining belgilangan masalalar bo‘yicha maqsadidan kelib chiqqan holda o‘zaro birikishi, ular o‘rtasida aloqadorlikni mustahkamlaydi va funksiyalar takrorlanishini minimumga tushirishni ta’minlaydi. Yuqorida qayd etilgan xulosa va tavsiyalardan amalda foydalanish respublikamizda mehnat bozori infratuzilmasining samarali shakllanishi va rivojlanishiga olib keladi. Bu esa, aholini ish bilan oqilona ta’minlashning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Jiddiy muammolar yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat doimiy ravishda fuqarolarni ish bilan ta’minlash darajasini oshirish siyosatini o’tkazadi. Birinchidan, ishsizlikning friksion va tarkibiy turlari o’sganda: - qaytadan kasb o’rgatadi; - ta’lim berish tizimini kengaytiradi; - bo’sh ish joylari haqidagi axborotlarni keng tarqatadi; - mehnat birjalariga investisiyalarni ko’paytiradi. 24 Ikkinchidan, agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, davlat byudjet, fiskal, kredit - pul vositalarini ishga soladi, ya’ni: - ish bilan ta’minlashni kuchaytirish uchun ishlab chiqarishga ko’proq mablag’ sarflaydi; - tadbirkorning manfaatdorligini oshirish uchun ssuda hamda kreditorlarning foiz stavkalarini pasaytiradi; - ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarga solinadigan soliqlarni kamaytiradi. Uchinchidan, davlat mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish: - aholi soni, yosh va jinsi salmog’idagi o’zgarishlarga; - ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud o’zgarishlariga; - qo’shimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mezonlari; - ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiga hamda uning o’sish sur’atiga; - ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashuvi kabi omillarga alohida e’tibor beradi. Ishsizlikni kamaytirishning iqtisodiy tadbirlaridan eng asosiysi xalq xo’jaligi tarmoqlarida bozor talabiga muvofiq kichik korxonalarni barpo etishdir. Bu esa ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish miqyosini oshirishga qaratilagan bo’lishi darkor. Bunga esa, mehnat unumdorligini oshirish, ish joylarining moddiytexnikaviy, texnologiya va sarmoya ta’minotlarini yaxshilash, yangi noqishloq xo’jaligi mehnati zonalarini tashkil etish, ish vaqtidan unumli foydalanish, ishlovchilarning moddiy manfaatdorligini oshirish va oqilona soliqlar orqali erishish mumkin. Muhim iqtisodiy tadbirlar majmuasiga qishloq xo’jaligi va sanoatning asosiy mahsulotlariga talab va taklifga asosan istiqbol ko’rsatkichlarini belgilash, kichik yoshdagi bolalari bo’lgan va ko’p bolali onalarni, nafaqaxo’r va nogironlarni kafolatlashtirilgan ish joylari bilan ta’minlash, ularga turli ijtimoiy-iqtisodiy imtiyozlar berish orqali moddiy manfaatdorligini oshirish hamda ish bilan ta’minlanishini yaxshilashga erishish kiradi. Turli mamlakatlarda va turli vaqtlarda iqtisodiy siyosatni, shu jumladan bandlik siyosatini ishlab chiqishda har xil nazariyalardan foydalanilgan. Ish bilan 25 bandlik odamlar ish joylari qaеrdaligidan qat'i nazar, ijtimoiy foydali mеhnatda qatnashish yuzasidan o’zaro kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Aholining ish bilan bandlik kontsеptsiyasi – jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muayyan bosqichidagi ish bilan ta'minla-nishning xususiyatini ochib bеradigan qarashlar, tasavvurlar tizimidir. Ishchi kuchi bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta'minlaydi. Ishsizlik umumnazariy nuqtai nazaridan ish kuchini taklif qilish va iqtisodiyotda unga bo’lgan talabning mos kеlmasligini, ularning miqdoriy, tarkibiy jihatidan muvofiq emasligini aks ettiradi. Ishsizlik – ishchi kuchining ish joyi bilan ta'minlanmaganligi va natijada, uning biron-bir qonuniy daromad manbaiga ega bo’lmasligini muayyan (aniq) holatidir. Ishsiz shaxslar – ishga ega bo’lmagan, ishlashga tayyor va ish izlayotgan fuqarolardir. O’zbеkistonda ishsizlik o’sishining asosiy sababi, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyoti davlat sеktorida ishlab chiqarishning qisqarishi bo’ldi. 26 TAYANCH IBORALAR Iqtisodiyot — bu ishlab chiqarish, taqsimlash va savdo, shuningdek, tovarlar va xizmatlarni isteʼmol qilish sohasini oʻrganish sohasi. Umuman olganda, u tanqis resurslarni ishlab chiqarish, ishlatish va boshqarish bilan bogʻliq amaliyotlar, nutqlar va moddiy ifodalarni taʼkidlaydigan ijtimoiy soha sifatida belgilanadi. Bozor — 1) sotuvchilar bilan xaridorlar oʻrtasidagi tovar ayirboshlash munosabatlari; ishlab chiqarish bilan isteʼmolni oʻzaro bogʻlovchi mexanizm. B. obʼyekti nafligi bor tovar va xizmatlar, subʼyekti esa B. ishtirokchilari (sotuvchi va xaridorlar) boʻlib, ular firmalar, uy xoʻjaliklari, davlatning tashkilot, idoralari va boshqalardan iborat. Pul — bu shunday maxsus tovarki (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Tovar), u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi. Pul umumiy tovarlarni ayrboshlashda asosiy vazifasini bajaradi. Qadimda pul vazifasini turli xil tovarlar bajargan, masalan, chorva mollari, mol terilari, bolta va hokazo. Keyinchalik pul vazifasini qimmatbaho metallar bajargan, chunki ular oʻzini sifatini yoʻqotmaydi va pul oʻrnini bosishda juda qoʻl kelgan. Pul oddiy mahsulot boʻlib qolmay, u ijtimoiy qiymatga ega, yaʼni hamma tovarlarni xarid etish vositasi boʻlib hizmat qiladi. Tovar (rus.) — 1) ishlab chiqarish, iqtisodiy faoliyatning moddiy buyum shaklidagi har qanday mahsulot; 2) sotuvchilar va xaridorlar oʻrtasida oldi-sotdi, bozor munosabatlari obʼyekti. T. bozorda sotish, ayirboshlash uchun va shu orqali boshqalarning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqariladigan mehnat mahsulotidir. T. faqat moddiy shaklga ega boʻlmay, u turli xizmatlar, maʼnaviy neʼmatlar va boshqa koʻrinishlarda ham boʻlishi mumkin. T. shaklini olgan mahsulot ikki yoqlama xususiyatga ega boʻlishi, yaʼni bir tomondan, u faqat sotish uchun ishlab chiqarilgan, ikkinchidan, kishilarning biror bir ehtiyojini qondira olishi kerak. Iqtisodiyotda T.ning bu ikki yoqlama xususiyati — isteʼmol qiymati, uning mehnat mahsuli ekanligi qiymat tarzida oʻrganiladi. Korxona — yuridik shaxs huquqiga ega boʻlgan mustaqil xoʻjalik yurituvchi subʼyekt. Mahsulotlar, tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar koʻrstish, ishlarni bajarish 27 uchun tashkil etiladi. Iqtisodiy faoliyatning xilma-xil turlari bilan shugʻullanadi. Davlat, munitsipial, jamoa, qoʻshma, yakka (oila, xususiy) korxonalar bor. Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. FОYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YХАTI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2021 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2021 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 28 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2021 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2021 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2021 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 12. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. - T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 13. Bekmurodov A.Sh., G‘afurov U.V. O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo‘nalishlar. O‘quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2017. 14. A.O’lmasov,A.Vahobov Iqtisodiyot nazariyasi.(Darslik)-T.:,,IQTISODIYOT- MOLIYA” nashriyotida tayyorlandi, 2014. 15. O‘lmasov A., SHarifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. –T.: «Mehnat», 1995. –527 b. 16. Jo’rayev T. T. “Iqtisodiyot nazariyasi” “Fan va texnologiya” 2018y 17. Abdurahmonov Q.H. “Mehnat iqtisodiyoti” 2018y. 18. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) - Т.:«Innovatsion rivojlanish nashriyot matbaa uyi», 2021. 526 Ь. 29 19. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullaev A.M. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2022. 20. Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132). 21. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 22. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi»,1994 23. Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 24. Shodmonov Sh., G‘afurov U. Bozor iqtisodiyoti asoslari. Ilmiy- ommabop nashr. - T.: TDIU, 2017. 25. http://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi sayti. 26. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Moliya vazirligi sayti. 27. http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal. 28. http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti. 29. http://ww.ziyonet.uz – Ta’lim portali sayti 30