BURCHAKLARNI O’LCHASH. JOYDA MASOFA O’LCHASH. Reja 1. Burchak o’lchash uslubiyoti. 2. Joyda masofani o’lchash usullari. 3. Burchak aniqligi. 4. Burchak o’lchash natijalarini ishlab chiqish. Masalan burchak ABC ni o’lchash kerak bo’lsin. Buning uchun asbob B nuqtaga o’rnatiladi, markazlashtiriladi va asbobni gorizontal holatga keltiriladi va burchak quyidagi tartibida o’lchanadi. 1. Turgan nuqtamizdan truba orqali C nuqtaga qaraladi. Bu vaqtda gorizontal doiraning qotirgich vinti maxkamlangan bo’ladi, alidada bilan trubaning vintlari bo’shatiladi. C nuqtadagi tayoq, trubada ko’ringach alidada va truba mahkamlanadi. So’ngra yo’naltirgich vintlari bilan ishlar setkasini kesishgan nuqtasini tayoqni tagiga to’g’irlanadi va limbdan sanoq olinadi. Bunda 1- ven’erda gradus,minut va sekund, II-vern’erdan faqat minut va sekund qiymatlari olinadi. Masalan Snuqtasiga qarab olingan sanoq (1) vernerdan 16902612-chi ver’nerdan esa 271 bo’lsin. (bular boriladi) ularning o’rtachasi 16802613011 teng bo’ladi. Asbob o’rnaltilga n nuqtalar nomeri Kuzatilga n nuqtalar nomeri Ver’erlardan olingan sanoqlar Sanoqlarn i o’rtachasi Burchakla r qiymati Burchaklarnin g o’rachasi I II 1 2 3 4 5 6 7 O’ng doira B C 126028 1 27 1 260271301 1 7303413011 A 94052 52 1 940521 730351 CHap doira B C 360551 57 1 360561(- 360) A 323020 1 21 1 3230201 7303513011 Endi alidadaning maxkamlagiya vintini bo’shatib trubani A nuqtaga tomon buriladi va turbadan A nuqtadagi tayoq ko’ringach alidada va truba maxkamlanadi. Yo’naltiruvchi vintlar bilan setka iplari tayoqni tagiga to’g’irlanadi va yuqoridagi kabi 1 va II vern’erlardan hisob olinadi. Masalan. 1 vern’erdan 94052, II vern’erlardan 52* o’rtachasi 94052 4 grafadan foylanib o’rtacha burchak (S) dan (A) ayriamiz, ya’ni tV topiiladi. Demak 168026* 30** -94052*=73034*30**agar o’ng tomonga qarab olingan o’rtacha sanoq chap tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanoqdan kichik bo’lsa, burchak qiymatini chiqarish uchun o’ng tomondagi sanoqga 3600 qo’shiladi va hisoblab chiqarilgan burchak, jurnalni 6 grafasiga yoziladi. Gorizontal burchaklarni o’lchashning bu usuli birinchi yarim priyom deyiladi. O’lchangan burchakni to’g’irligini tekshirib ko’rish va trubani kolliminatsion xatosini yo’qotish uchun burchak 2-chi yarim priyomda o’lchanadi. Bunda vertikal doira o’ng tomonda bo’lsa chap tomonga o’tkaziladi, ya’ni truba zenit orqali aylantiriladi. Limdan sanoq olishda qo’pol xatoga yo’l qo’ymaslik uchun burchakni 2-chi yarim priyomda o’lchaganda limb doirasini o’rni o’zgartiriladi. Buning uchun limbning mahkamlagich vintini bo’shatib, doira taxminan 900ga buriladi. Burchakni 2-chi marta o’lchash ham yuqoridagi kabi bajariladi, ya’ni unda ham o’lchangan burchakning qiymati topiladi. Burchaklarni 2 marta yarim priyomda o’lchash, to’liq priyomni tashkil qiladi. Ikki marta yarim priyomda o’lchaganda olingan natijalar ayrimasi ven’er aniqligini ikkilanganidan kichik bo’lsa burchak to’g’ri o’lchagan, katta bo’lsa noto’g’ri o’lchagan bo’ladi. Teodolit bilan plan olishda asos bo’lib xizmat qiladigan nuqtalarni birin-ketin birlashtirish natijasida hosil bo’ladigan siniq chiziqlar sistemasiga teodolit yo’llari deyiladi. Teodolit o’ylarining o’tkazishdan maqsad, nuqtalarning to’g’ri burchakli koordinatalarini aniqlashdan iborat. Teodolit o’qlari achchiq va yopiq poligon bo’lishi mumkin. Ochiq va yopiq poligonda teodolit o’yllaridagi nuqtalari oralig’i 50-400 m bo’lishi mumkin va nuqtani undan tanlash kerakki atrofidagi joylar yaxshi ko’rinishi va iloji boricha balandroq nuqtalar olinadi. Har bir nuqtalarning o’rni qoziq qoqqib belgilanib ularning tartib nomeri yoziladi. Bir necha teodolit yo’llarning qo’shilish nuqtalari tugun (uzul) nuqtalari deyiladi. Teodolit yo’llarini o’lchab tamom qilgach, o’lchash natijalari hisoblab chiqilib, nuqtalarning koordinatalari aniqlaniladi. Bu ish quyidagi tartibda bajariladi. 1. Burchak o’lchash natijalari ishlab chiqiladi. 2. Poligon tomonlarini direktsion va rumb burchaklari aniqlaniladi. 3. Poligon tomonlarining gorizontal proektsiyalari va masofalari aniqlaniladi. 4. Poligon uchlarining koordinata arttirmalari hisoblanadi va orttirma bog’lanmasligi (nevyazka) tarqatiladi. 5. Poligon uchlarining koordinatalari hisoblanadi. Bu ishlarning hammasi koordinatalarni hisoblash jurnalida bajariladi. Burchak o’lchash natijalarini ishlab chiqish hamda poligon tomonlarining direktsion burchagi va rumbini hisoblash Yopiq poligon ichki burchaklarning nazariy yig’indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi. EVnazariy =1800 (P-2), bu yerda P burchaklar soni Misolimizdagi yopiq poligonning ichki burchaklari oltita bo’lib ularning nazariy yig’indisi YeVnazariy =1800 bo’ladi. Bizda o’lchangan burchaklarni amaliy yig’indisi YeVamaliy= 720002* Demak burchak bog’lanmasligi Q=7200021-7200001=+000021 Yo’l qo’yarli xato ya’ni cheki Q=115t11n =1,51*6=1 t-vern’er aniqligi (1*li aniqlikga ega bo’lgan teodolit bilan o’lchanganda) n-burchaklar soni demak Qcheki=1,56=3,7 Burchak bog’lanmasligini o’lchangan burchaklarga tarqatilib (3) grafaga yoziladi. Poligon tomonlarning direktsion va azimut burchaklarni hisoblash quyidagi formula bilan olib boriladi. A=an-1+1800-Bn Bu yerda an aniqlanayotgan direktsion burchak Vn direktsion burchak Demak keyingi chiziqning direktsion burchagi oldingi chiziq direktsion burchagiga 1800 qo’shib, o’ng burchakning ayirganiga teng. Misolimizda 1-2 tomonining direktsion burchak o’lchangan bo’lib u 2530501 ga teng. SHunda 2-3 tomonning direktsion burchagi a2-3=2530501+1800- 780381=3550121 yopiq poligonda direktsion burchaklarning to’g’ri va noto’g’ri hisoblanganligini boshlang’ich direktsion burchakgini qayta hisoblab tekshiriladi. Demak qayta hisoblanda boshlang’ich direktsion burchagi kelib chiqsa direktsion burchaklar to’g’ri hisoblangan bo’ladi. Masalan misolimizda a6-1 =266052* boshlang’ich nuqtada o’lchangan gorizontal burchak V1=193002 bo’lsak demak shunda a1-2 =266052+1800- 193002*=253050 bo’ladi. Demak misolimizda direktsion burchaklar to’g’ri hisoblangan. Ko’pincha koordinata orttirmalarini hisoblashda poligon tomonlarini rumbidan foydalaniladi. Poligon tomonlarining rumbi va masofalarni gorizontal proektsiyasi bo’yicha koordinata orttirmalari aniqlanadi. To’g’ri va teskari geodezik masalalar. Biron nuqtaning koordinatalari hamda bu nuqtadan 2-chi bir nuqtagacha bo’lgan masofa (chiziqning) gorizontal proektsiyasi va yo’nalishini (direktsion burchagi, rumbi va azimuti) aniq bo’lsa ikkinchi nuqtaning koordinatalarini aniqlash to’g’ri geodezik masala deyiladi. Koordinata orttirmalari logarifmlash, trigonometrik funktsiya natural qiymatlari va hisoblash mashinalari yordamida topiladi. Ko’pincha maxsus koordinata orttirmalari (prerasheniya koordinat) jadvalidan foydalaniladi. 2 nuqtaning ma’lum koordinatalari bo’yicha bu nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqning gorizontal proektsiyasining (uzunligini) va yo’nalishini (rumbini) aniqlashga teskari geodezik masala deyiladi.