Chiziqli inshoot trassasini nivelirlash
Reja:
1. Teodalit va uning ishlatilishi.
2. Teodalitni sinash va tekshirish.
3. Teodalit bilan gorizontal burchaklarni o’lchash va o’lchash natijalarini jurnalga
yozish.
4. Teodalit yullari.
5. Teodalit bilan plan olishda joyda bajariladigan ishlar.
Tayanch suzlari
Gorizontal va vyertikal burchak, gorizonal va vyertikal doyra, plan, limb doiralari,
ung va chap doyra , tekshirish, alidada, sinik chiziqlar, ichki burchak, nuqtaning
planli xolati, bog’lash, plan olish nuqtalarini xosil qilish, tafsilotlarni planga olish.
Teodalit va uning ishlatilishi.
Teodalit-joydagi
gorizontal
burchaklarni
o’lchashda
ishlatiladigan
asosiy
asboblardan biridir. Teodalitning asosiy qismlari ko’rish trubasi hamda gorizontal va
vyertikal doiralardan iborat.
Agar teodalit gorizontal doirasining fakat alidadasi aylanadigan bo’lsa, unga
oddiy teodalit, xam alidadasi xam limbi aylanadigan bo’lsa - takroriy teodalit
deyiladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi geodezik asbobsozlik zavodlari fakat
takroriy teodalitlar ishlab chiqarmokda. Takroriy teodalitlar vyertikal doirasining
alidadasiga adilak o’rnatilgan. Bundan tashqari, ular dalnomyer va bussol bilan
ta'minlangan bo’lib, teodalit taxerometrlar deb xam yuritiladi. Teodalit
taxerometrning gorizontal doirasi limb va alidadan iborat. Asbobning aylanish o’qi,
deb ataladigan alidada o’qi limbning kovak o’qiga kiradi. Limb o’qi esa taglikning
vtulkasiga kirib turadi.Teodalitni shtativga o’rnatilganda, uning kutargich vintlari
shtativ boshligiga tiralib turadi. Teodalit shtativga o’rnatgich vint yordamida
maxkamlanadi. O’rnatgich vintning uchida ilgak
bo’lib, unga asbobni markazlashtirish uchun xizmat
qiladigan shovun osiladi. Teodalitning ichki
fokuslanuvchi ko’rish trubasining gorizontal o’qi
alidada
doirasiga
o’rnatilgan
taglikka
joylashtirilgan. Vyertikal doyra ko’rish truba bilan
bitta ukka maxkamlangan bo’lib, uning limbi truba
bilan birga aylanadi. Ko’rish trubasini gorizontal uk
atrofida vyertikal tekislik buyicha 180°aylantirish
mumkin bunga "Ko’rish trubasini zernit buyicha
aylantirsh"
deyiladi.
Ko’rish
trubasining
maxkamlagich va iunaltirgich vintlari bor. Maxkamlagich vint yordamida truba
maxkamlanadi, iunaltirgich vint yordamida esa truba bir oz vyertikal xarakatga
keltiriladi. Gorizontal doiraning limb va alidadasi xam maxkamlagich va iunaltirgich
vintlarga ega. Limb tekisligini gorizontal, asbob aylanish o’qini esa vyertikal xolatga
keltirish uchun bitta, ba'zi teodalitlarda bir-biriga pyerperndikulyar qilib ikkita adilak
o’rnatilgan bo’ladi. Vyertikal burchaklarni o’lchaganda, vyertikal doyra
alidadasining nol diometrini gorizontal xolatga keltirish uchun uning ustiga xam
adilak o’rnatilgan. Teodalitlarda limb va vyernyer bo’laklarini kattalashtirib ko’rsatish
uchun lupalar ishlatiladi.Teodalitning limb va alidada doiralariga
chizilagan shtrixlar siykalanib kertmasligi uchun ular maxsus mertall gilof bilan
berkitilgan.
Sobik Sovert geodezik asbobsozligi xilma-xil teodalitlar ishlab chiqargan: M: TT-30
teodalito` sobik Sovert xokimiyatining dastlabki yillarida chiqarilgan.TT-2 teodalitno`y
Svyerdlovsk geodezik asbobsozlik zavodi 1940-49 i. ishlab chiqargan. 1950 yildan boshlab
TT-2 teodalit o’rniga bir muncha takomillashtirilganTT-50 teodalitlari ishlab chiqarildi. TM-
1 teodaliti 1955 yildan boshlab ishlab chiqarilmokda, bu teodalit uzining erngilligi bilan
dikkatga sazavordir, uning ogirligi 2,2 kg, asosan eksperditsiyalarda ishlatiladi. 1959 yildan
boshlab TT-50 teodalitining o’rniga TT-5 teodalitlari ishlab chiqarilmokda. Keryingi paytlarda
TT-4 optik teodalitlari ishlab chiqarilmokda.
2. Teodalitni sinash va tekshirish.
Teodalit bilan o’lchash ishlarini bajarishdan avval uni sinab va tekshirib ko’rish
hamda ma'lum bo’lgan kamchiliklarini darxol tuzatish lozim. Bunda teodalitning
ma'lum mexanik - optik va geometrik talablarga qanchalik javob byerishi
aniqlaniladi. Teodalit asosiy qismlarining tuzulishida kamchilik bor yukligi va
asbobning ma'lum mexanik- terxnologik, optik talablarga javob byera olishini
aniqlash teodalitni sinash deyiladi. Teodalitning tuzilish sharti buyicha, uning ayrim
qismlarining bir -biriga bo’lgan geometrik munosabatlarini to’g’riligini aniqlash
teodalitni tekshirish deyiladi. Asbobning aniqlanilgan kamchiliklarini tuzatib,
bo’laklar munosabatini kerakli tnartga moslashtirishga teodalitni tugirlash yoki
yustirovka deyiladi.
Teodalitga quyiladigan asosiy mexanik terxnologik shartlar; asbob uklarining
to’g’riligi va ravon aylanishi, kutargich, maxkamlagich va mikrometr vintlarining
to’g’ri bo’lishi va erkin aylanishi, asbobning shtativ ustida mustaxkam turishi va
boshqalardan iborat. Optik shartlarni sinash esa ko’rish trubasi va lupalarning
sifatini sinashdan iborat bo’lib, bunda ko’rish trubasida sfyerik va xromatik
abyerratsiyalarning ta'siri bulmasligi aniqlanadi. Undan tashqari, truba linzalarida
doglar bor yukligi linzalarning tirnalmaganligi xam tekshirib ko’riladi. Teodalit
bilan ishlashdan oldin va ishlash protserssida teodalit vaqt-vaqti bilan tekshirib
turiladi. Chunki teodalit bilan ishlash protsersida, ayniksa asbobni bir joydan
ikkinchi joyga olib borishda uning biron qismi uz o’rnida siljib kolishi va natijada,
yukorida aytilgan talablarning ba'zilariga javob byermay kolishi mumkin. Shuning
uchun teodalit bilan o’lchash ishlarini bajaruvchi kishi teodalitni tekshira olishi va
tuzata olishi kerak.
3. Teodalit bilan gorizontal burchaklarni o’lchash va o’lchash natijalarini
jurnalga yozish.
ABC burchakni o’lchash kerak bulsin.Buning uchun dastlab teodalit burchak uchi
bo’lgan V-nuqtaga o’rnatiladi. Teodalitni nuqtaga o’rnatishda quyidagi ishlar
bajariladi:
1. Asbob markazlashtiriladi. Buning uchun o’rnatgich vint uchidagi ilgakka shovun
osi l ad i. Shtativ nuqta ustiga shunday o’rnatiladiki, uning usti gorizontal xolda,
shovun esa taxminan nuqta ustida bulsin; keryin shtativ oyoklarining uchi yerga
botiriladi. Sung o’rnatgich vintini bushatib, asbob shtativ ustida shunday suriladiki,
shovun joidagi nuqtaning markaziga to’g’ri kelsin; nixoyat o’rnatgich vint
maxkamlanadi.
2. Asbob aylanish o’qi vyertikal xolatga keltiriladi. Bu ish shtativni nuqtaga
o’rnatishda taxminan bajarilgan bo’ladi. Asbob
aylanish o’qini vyertikal xolatga keltirish uchun
adilakning o’qi taglikning ikkita kutargich
vintiga paralerl qilib quyiladi va bu kutargich
vintlarni karama-karshi tomonga burab adilak
pufakchasi naycha o’rtasiga keltiriladi. Agar
teodalitning gorizontal doirasida ikkinchi
adilak bo’lsa, taglikning uchinchi kutargich vintini burab uning pufakchasini xam naycha
o’rtasiga keltiriladi. Agar bitta adilak bo’lsa, u vaqtda uning pufakchasi ikkita kutargich vint
bilan o’rtaga keltirilgach, alidadani 90°ga burab, adilakning o’qi uchinchi kutargich vint
ustiga quyiladi, sung bu kutargich vintini burab adilak pufakchasi o’rtaga keltiriladi.
Asbobning aylanish o’qini virtikal xolatga keltirish uchun Bu ish ikki-uch qayta
takrorlanadi.
Teodalitninuqtagao’rnatibbo’lgachburchakquyidagitartibdao’lchanadi:
1.Asbob o’rnatilgan nuqtadan (B-nuqtadan) truba orqali ung tomondagi nuqta (C) ga
qaraladi. Bu vaqtda gorizontal doiraning Maxkamlagich vinti maxkamlangan,
Alidada va trubaning maxkamlagich Vintlari esa bushatilgan bo’lishi kerak.
Nuqtaga o’rnatilgan verxa trubadan ko’ringach alidada va truba maxkamlanadi. Su
igr a yo’naltirgich vintlari yordamida iplar sertkasining kesishgan nuqtasi verxaning
tagiga tugirlanadi va limbdan sanok olinadi.
Bunda birinchi vyernyerdan gradus, minut va serkunt ikkinchi vyeryerdan fakat
minut va serkunt kiymatlari olinadi. M: C-nuqtaga qarab gorizontal doiraning
birinchi vyernyeridan olingan. Sanoq (a) 168° 261 ikkinchi vyernyeridan olingan
sanok esa 271 bulsin. Birinchi vyernyerdan olingan sanoq jurnalning 3-grafasiga,
ikkinchi vyernyerdan olingan sanok esa 4-grafasiga yoziladi. Jurnalning birinchi
grafasiga -asbob o’rnatilgan nuqtaning, ikkinchi grafasiga- asbob orqali kuzatilgan
nukaning nomyeri yoki nomi yoziladi.
Vyernyerlardan olingan sanoklar ustiga burchak o’lchayotganda virtikal doyra
trubaga nisbatan qaysi tomonda bo’lsa, o’sha tomon, ya'ni doyra ung (R) yoki doyra
chap ( L ) deb yozib quyiladi.
Chizmada doyra ung tomonda bo’lganligi uchun R deb yozilgan.
2.Alidadaning maxkamlagich vintini bushatib trubani A-nuqtaga tomon buriladi v a
trubadan A- nuqtadagi verxa ko’ringach , alidada va truba maxkamlanadi.
Yo’naltirgich vintlar yordamida iplar sertkasining kesishgan nuqtasini verxa tagiga
tugirlanadi va yukoridagi kabi xar ikkala vyeryerdan sanok olib, uni jurnalning 3 va
4 - grafalariga A-nuqtaning karshisiga yoziladi. M: birinchi vyernyerlardan olingan
sanok 94° 521, ikkinchi vyernyerdan olingan sanok 521.
3. Vyernyerlardan olingan sanoklarning o’rta arifmertik miqdori chiqarilib, u
jurnalning 5-grafasiga yoziladi. Bunda fakat minutli kiymatlarning o’rtachasi
chiqariladi, graduslar esa kuchirilib yoziladi. M: S-nuqtaga qarab birinchi
vyernyerdan olingan sanok 168° 261, ikkinchi vyernyerdan olingan sanok 271.
Shunda o’rtacha sanok 168° 261 3011 bo’ladi.
4. Ung tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok (a) dan, chap tomondagi
nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok (v) ni ayrib burchakning kiymati topiladi, ya'ni
(q a-v.
M: S-nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanok 168° 261 30’’ , A-nuqtaga qarab olingan
o’rtacha sanok esa 94°521 . Shunda burchakning kiymati bo’ladi 168° 261 3011 -
94°521 q73°341 30’’. Agar ung tomonga qarab olingan o’rtacha sanok chap
tomondagi nuqtaga qarab olingan o’rtacha sanokdan kichik bo’lsa, burchak
kiymatini chiqarish uchun ung tomondagi sanokka 360 qo’shiladi va xisoblab
chiqarilgan burchak jurnalning 6-grafasiga yoziladi. Gorizontal burchaklarni
o’lchashning bu usuli yarim priyom deyiladi.
Teodalit bilan burchak o’lchash jurnali.
Asbob
o’rnatiladigan
nuqtalar
Kuzatila-
digan
nuqtalar
Vyernyerdan
olingan
sanoklar
Sanoklarning
o’rtachasi
Burchakla
r kiymati
Burchaklarni
ng o’rtachasi
I
II
1
2
3
4
5
6
7
В
С
168026
27
168026’30
73034’30’’
А
94052
52
94052’
73035’
С
36055
57
36056’
73035’30’’
В
А
323020
21
323020’30’’
5. O’lchangan burchaklarning to’g’riligini tekshirib ko’rish va trubaning
kollimatsion xatosini yukotish uchun burchak ikkinchi yarim priyomda o’lchanadi.
Bunda vyertikal doyra ung tomonda bo’lsa chap tomonga, chapda bo’lsa-ung
tomonga utkaziladi, ya'ni truba zernit orqali aylantiriladi. Limbdan sanok olishda
kupol xatoga yul kuymaslik uchun burchakni ikkinchi yarim priyomda o’lchashda
limb doirasining o’rni uzgartiriladi. Buning uchun limbning maxkamlagich vintini
bushatib, doyra taxminan 90° ga buriladi. Burchakni ikkinchi marta o’lchash xam
yukoridagi kabi bajariladi, ya'ni avval ung tomondagi nuqtaga, sungra chap
tomondagi nuqtaga qarab vyernyerlardan sanok olinadi. Olingan sanoklarning o’rta
arifmertik
miqdori
chiqarilib,
o’lchangan
burchakning
kiymati
topiladi.
Burchaklarni ikki marta yarim priyomda o’lchash tulik priyomini tashqil qiladi.
6.Ikki marta yarim priyomda o’lchanganda olingan natijalar ayirmasi vyernyer
aniqligining ikqilanganligidan kichik bo’lsa, burchak to’g’ri o’lchangan xisoblanadi.
Agar burchak to’g’ri o’lchangan bo’lsa, ularni o’rtachasani chiqarib, jurnalning 7-
grafasiga yoziladi. Noto’g’ri o’lchangan bo’lsa, burchak kayta o’lchanadi. M:
burchak birinchi yarim priyomda o’lchanganda 73° 3413011, ikkinchi yarim
priyomida o’lchanganda 73°3513011 chiqqan, ularning ayirmasi 1; teodalitning
vyernyer aniqligi I1, ikqilanganligi esa 2!,Dermak burchak to’g’ri o’lchangan.
Shunda burchakning o’rtacha kiymati 73°351 bo’ladi. Limb va alidada nollarini bir-
biriga tugirlab, burchaklarni to’g’ri o’lchash mumkin. Buning uchun limb bilan
alidadaning maxkamlagich vintlari bushatiladi va birinchi vyernyerning nol shtrixi
limbning nol shtrixiga tugirlanadi. Sungra alidadani maxkamlanadi va limbni
aylantirib, truba orqali chap tomondagi nuqtaga karaladi. Bunda limbning
yo’naltirgich vinti yordamida iplar sertkasining kesishgan nuqtasi verxaning tubiga
vizirlanadi.Keryin alidadaning maxkamlagich vintini bushatib, truba ung tomondagi
nuqtaga vizirlanadi va 1-vyernyerdan sanok olinadi. Bu olingan sanok o’lchangan
burchakning kiymatini ko’rsatadi. Teodalit bilan burchak o’lchashning bu usuli
o’lchangan burchaklar kiymatini tekshirish va tafsilotlarni planga olishda
qo’llaniladi.
4. Teodalit yullari
Teodalit bilan plan olishda asos bo’lib xizmat qiladigan nuqtalarni birin - kertin
birlashtirish natijasida xosil bo’ladigan sinik chiziqlar sistermasiga teodalit yullari
deyiladi.
Teodalit yullarini utkazishdan maqsad plan olishda bevosita asos bo’lib xizmat
qiladigan nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rnini, ya'ni to’g’ri burchakli
koordinatalarini aniqlashdan iborat. Teodalit yullari fakat teodalit bilan plan
olishdagina emas, balki geodezik tayanch shaxobchalarini zichlashtirishda,
shuningderk, boshqa xil plan olishlarda, (M: menzula bilan plan olishda taxerometrik
plan olishda) hamda kanal yul trassalarini aniqlashda, gaz kuvurlari, elerktr liniyalari
utkazishda va boshqa ishlar da xam keng qo’llaniladi. Teodalit yullari ochik yoki
yopik poligon xosil qilishi mumkin. Ochik poligon, odatda, ikkita geodezik tayanch
nuqtalar oraligida utkaziladi. Teodalit yullari utkazilayotgan joyda geodezik tayanch
nuqta bulmasa, qo’shimcha teodalit yullari utkazilib, poligon biron geodezik tayanch
nuqtaga bog’lanadi. Teodalit yullarini utkazishda quyidagilarga rioya qilinadi:
A) Teodalit yullaridagi burchak uchlarini (nuqtalarni) shunday tanlash kerakki,
ularda turib burchak o’lchash kulay bulsin, atrofdagi joy yaxshi ko’rinadigan hamda
plan olinayotganda ulardan maksimal foydalanish mumkin bulsin. Shuning chuchn
bunday nuqtalar uchun odatda ochik joydagi baland nuqtalar tanlanadi:
B) poligon tomonlari 50 m dan qisqa va 400 m dan uzun bulmasligi kerak. Odatda
poligon tomonlarning uzunligi 200-300 m dan qilib olinadi. Undan tashqari, poligln
tomonlari o’lchash kulay bo’lgan joylar (M: yullar, tekis joydagi utloklar va x.k.)
bo’ylab o’tishi kerak. Poligon burilish nuqtalari qilib tanlangan nuqtalarning joydagi
o’rni kozik kokib belgilab quyiladi. Kozikka nuqtalarning tartib nomyeri yozib
quyiladi. Nuqtani terz topib olish uchun uning atrofi doyra shaklida koziladi yoki
atrofiga tosh uyib quyiladi. Poligon nuqtalaridan keryinchalik boshqa plan olishlarda
yoki biron inshoot ko’rishda foydalaniladigan bo’lsa, burilish nuqtalari maxsus stolb,
termir truba va boshqa belgilar bilan belgilab quyiladi. Poligon nuqtalari tanlanib,
ularni o’rni belgilangandan sung o’lchash ishlari boshlanadi.Odatda, teodalit
yulining ung tomondagi burchaklar o’lchanadi. Burchak o’lchash teodalit bilan tulik
priyomda bajariladi. Xar gal gorizontal burchak o’lchangandan sung teodalit bussoli
bilan poligon tomonlari yo’nalishning magnit azimuti yoki rumbi xam o’lchanadi va
ular asosida burchakning kiymati xisoblab chiqariladi. Bu burchak teodalit bilan
o’lchanganda kupol xatoga yul kuymaslik uchun o’lchangan burchakni tekshirib
ko’rish uchun xizmat qiladi.poligon tomonlarining uzunligi 20 m li pulat lernta bilan
ikki marta (to’g’ri va terskari yo’nalish buyicha) o’lchanadi. Agar poligon tomoni
nishab yoki past-balandlik joylardan utsa, bu yerdagi kiyalik burchaklari xam
o’lchanadi. O’lchash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi. Teodalit yuli yopik
poligon shaklda bo’lsa, uning o’rtasidan diogonal yullar utkazilishi mumkin. Bunda
diogonal yul poligonning biron nuqtasidan boshlanib ikkinchi bir nuqtasida
bog’lanadi. Bir necha yullarning qo’shilish nuqtalari uzerl nuqtalardeyiladi. (M:
yopik poligondagi 50va 2 nuqtalar uzerl nuqtalardir.) Odatda teodalit yullari
geodezik tayanch nuqta oraligida utkaziladi. Bunda teodalit yullarini tayanch
nuqtaga bog’lash uchun bog’lanish burchaklari улчанад.
М: В-нуктада туриб Ц ва Ц1, С- нуктада эса туриб Ц2 ва Ц3 burchaklari
o’lchanadi.Yopik terodoliтyullarini tayanch nuqtaga bog’lash uchun s va S1
burchaklari o’lchanadi.Agar teodalit yuli biron tayanch nuqtadan boshlanmagan,
yoki tayanch nuqtaga borib tutashmagan bo’lsa, maxsus teodalit yuli utkazib, uni
geodezik tayanch nuqtaga bog’lanadi. Teodalit yullari utkazishda bu yullar utadigan
joyda biron tusik, M: jar , darer, soy va x.k. to’g’ri kelib kolsa, bu vaqtda masofa
I
II
bevosita o’lchash mumkin bulmagan masofani aniqlash mertodi bilan topiladi.
Teodalit yullarini utkazishda dala ishlar tugagach, o’lchash natijalari ishlab chiqilib,
poligon
burilish
nuqtalarining
kooridinatalari
aniqlaniladi.
Buquyidagitartibdabajariladi.
1) Burchako’lchashnatijalariishlabchiqiladi.
2) Poligontomonlarningdirerktsieryburchagivarumblarixisoblanadi;
3) Poligon, tomonlarining gorizontal proektsiyalari aniqlaniladi;
4)
Poligon
uchlarining
koordinata
orttirmalari
xisoblanadi
va
orttirma
bog’lanmasligi tarkatiladi;
5) Poligon uchlarining koordinatalari xisoblanadi.
Bu ishlarning xammasi koordinatalarni xisoblash jurnalida bajariladi.
5. Teodalit bilan plan olishda joyda bajariladigan ishlar.
Teodalit bilan plan olish natijasida joyning gorizontal plani tuziladi.
Teodalit bilan murakkab tafsilotli joylar (kishlok va shaxarlar, turli xil
ekinzorlar,
bog’lar,
ekinzorlar,stantsiyalar va x.k.)ning plani
olinadi. Odatda, teodalit bilan yirik
masshtabli (1:1000,1:2.000 va 1:5.000)
planlar olinadi. Teodalit bilan plan
olishda
bajariladigan
ishlar
tartibi
quyidagilardan iborat:
1) Tayorgarlik ishlari;
2) Rerkognostsirovka va ish plani
tuzish;
3) Teodalit yullarini utkazish;
4) Tafsilotlarni planga tushurish;
5) Xisoblash va grafik ishlari;
Plan olishga tayorgarlik ko’rayotganda plani olinadigan joy bilan tanishish uchun
kartografik, Geografik matyeriaplar yigiladi va ular asosida bajariladigan ishlarning
taxminiy plani tuziladi. Rerkognostsirovka-plani olinadigan joy bilan dastlabki
marta bevosita tanishib chiqishdan ibortadir. Bunda joy bilan tanishishdan tashqari,
