DAROMAD VA XARAJATLAR AUDITI REJA: 1.Daromad jarayonlari auditi 2.Foyda va zararlarni hisobga oluvchi schetlar auditi hamda riskni baholash 3. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, me’yoriy asoslari va xususiyatlari 4.Mahsulot tannarxini hisoblashni tekshirish 5.Tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish 6.Mahsulot sotish auditi 7. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi 8. Moliyaviy natijalarni tekshirishning asosiy yo’nalishlari 9. Moliyaviy faoliyatga doir xarajatlar va daromadlar hamda favqulodda olingan foyda (ko’rilgan zarar) larni tekshirish 10. Davr sarflarini tekshirish Tayanch so’z va iboralar: Mahsulot sotishdan tushgan tushum, asosiy faoliyat foydasi, umumxo‘jalik foydasi, moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromad va xarajatlar, favqulodda foyda va zararlar, soliq to‘lagunga qadar foyda, soliq bazasi, soliq va buxgalteriya foydasi, sof foyda, daromadlarni tekshirish amallari, xarajatlarni tekshirish amallari, kalkulyatsiya moddalari. 1.Daromad jarayonlari auditi Daromad jarayonlari auditi ushbu bobning boshida ko’rib chiqiladi, chunki ushbu asosiy kontseptsiyani o’rganish daromad jarayonlari auditining fundamental ahamiyatiga ega. Bundan tashqari, auditor ijobiy xulosa berishi uchun daromadlar GAAP standartlariga muvofiq bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish daromadlari esa, odatdagi kabi mahsulot sotish yoki xizmat ko’rsatishdan iborat. FASB bayonotiga asosan, Moliyaviy Buxgalteriya tushunchalari 6-chi soni "moliyaviy jadval elementlari" daromadlarni belgilaydi: Kompaniya daromadlari yoki boshqa aktivlarning yaxshilanishi (yoki ikkalasining birikmasi) kompaniyaning asosiy yoki markaziy faoliyatini tashkil etuvchi mahsulot etkazib berish yoki ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish yoki boshqa xizmat turlariga bog’liq. Daromadlar mahsulot va xizmatlar almashinuvi qiymati bilan o’lchanadi. Umuman olganda, kompaniya mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlari uchun naqd pul yoki da’volarni qabul kiladi. Naqd pul da’volari odatda, debitor qarzdorlik sifatida ko’rib chiqiladi. FASB 5-chi Moliyaviy Buxgalteriya tushunchalari "savdo-sotiq bilan bog’liq tashkilotlar moliyaviy hisobotlarini tashkil qilish va baholash" bayonotiga asosan, daromadni tan olish (yozuv) uchun u amalga oshirilishi yoki ishlab chiqilgan bo’lishi kerak deb talab qiladi. Daromad mahsulot yoki xizmat ko’rsatish pulga almashinganida, boshka aktivlarni to’lashga va’da qilinganida paydo bo’ladi. Odatda kompaniya tomonidan mahsulot etkazib berilganida yoki xizmat ko’rsatilib bo’linganida daromad olish jarayoni tugatilgan hisoblanadi. SEC in SAB №101 daromadni tan olish uchun qo’yidagi mezonlarni belgilaydi: - Ishonarli dalillar mavjudligi - Etkazib berilgan yoki xizmat ko’rsatilgan - Xaridorga sotuvchining narxi belgilangan yoki aniqlangan - Tahlil oqilona taqdim etilgan Daromadni tan olish auditorlar uchun audit xavfni tug’dirib kelmoqda va moliyaviy xisobotlar yaxlitligi jarayoniga ta’lluqli savollar tug’ilishi olib keldi. Aslida, firibgarlik sharoitlarida audit standarti firibgarlik ta’sirlar tufayli daromadni tan olish xato ekanligini faraz qilishi kerak deb ta’kidlaydi. (AU 316.41). O’g’irliklarni tekshirish bo’yicha dimlomga ega mutaxassislar Assotsiyasi ma’lumotlariga ko’ra, moliyaviy hisobotlarda firibgarlik sodir etishning sakkiz xil umumiy usullari mavjud. 1. Erta daromadni tan olish; 2. O’tgan hisobot davrida kitobni ochiq tutish; 3. Soxta savdo; 4. Qayd qilingan yozuvlarni qaytarishni ilojsizligi; 5. Foiz bajarilishi uslubidagi firibgarlik; 6. Tomonlar bilan bog’lik operatsiyalar; 7. Debitor qarzdorlik va zahiralarning oshirib ko’rsatilishi; va 8. Mas’uliyat va xarajatlarning kamchiligi. Auditor daromadning tan olinishi bilan bog’lik firibgarlik xavfi kuzatilganida ho’shyor bo’lishi kerak: - Tomonlar kelishuvi mijozlarni mahsulotni qabul qilishi yoki xizmat turini qabul qilishini rag’batlantirish maqsadida kelishuv va sotuv shartlari tartibini o’zgartirishadi. - Savdo yuklash sifati marketing amaliyotida etkazib beruvchilar sotuv hajmini oshirish uchun ba’zan distribyutorlarni rag’batlantirish orqali ular tez sotib bo’lishi mumkin bo’lgan hajmdan ham ziyodroq zahirani sotib olishlariga ko’ndiradilar. Ko’pchilik tashkilotlar uchun daromadni tan olish jarayoni qisqa muddatda sodir bo’ladi (kun, hafta yoki oylar), lekin ba’zi bir sohalarda, masalan qurilish, mudofaa tarmoqlarida daromadni tan olish vaqti ma’lum bir yillar davomida kechishi mumkin. Yuridik shaxslar daromadini tan olish siyosati moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladi. Shunday qilib, auditor yuridik shaxslar daromadini tan olish siyosatiga audit jarayoni daromadi sifatida qarashi kerak. O’quvchi uchun tushum jarayoni zahiralarni boshqarish jarayoni bilan o’zaro hamkorligi 10-2 rasmda ko’rsatilgan. Ko’pchilik buxgalteriya tizimlari daromadlarni integratsiyalash, sotib olish, inson resurslari va inventerizatsiya jarayonlarini o’z ichiga oladi. Ushbu tekstda ishlatilgan blok-diagrammalar jarayonlarning bir-biriga bog’liqligini ko’rsatish uchun no’qtalar bilan ifodalangan. Aslida, IT bu diagrammalardan axborotlar oqimini hisob jarayonlaridan farqlash uchun ko’prok ishlatishadi. Daromad jarayonlari bilan bog’lik mavzuni muhokama qilamiz: - Moliyaviy hisobotlar hisobi va operatsiya turlari. - Xujjatlar va yozuv turlari. - Asosiy vazifalar. - Majburiyatlarni belgilash kaliti. Operatsiyalarning uch turiga daromad jarayoni yordamida ishlov beriladi: - Naqd pul yoki kredit uchun mahsulot sotish yoki xizmat ko’rsatish - Mijozdan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmat uchun pul tushumi - Buyurtmachi tomonidan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatning qaytarilishi Tushum jarayoni moliyaviy hisobotlarning ko’pgina hisoblariga ta’sir ko’rsatadi. Kelishuvning har bir turidan jabr tortganlarning eng muhim hisoblari qo’yidagilar: Operatsiya turi Jabr ko’rganlar soni Oldi-sotdi bitimi Debitor qarzdorlik Sotuv Zahiradagi umidsizlik qarzdorligi Yomon qarzdorlik xarajatlari Pul tushumlari operatsiyalari Naqd pul Debitor qarzdorlik Pul chegirmalari Sotuvning qaytishi va bitim hisobi Sotuv qaytishi Sotuvga ko’maklashish Debitor qarzdorlik Audit natijalari-hisoblar va tegishli hisob raqamlarini baholash Auditor rejalashtirilgan ishlarni bajarib bo’lganida, debitor qarzdorlikning buzib ko’rsatish yig’indisi o’z ichiga statistik yoki nostatistik namuna olish usullari ishlatilgan bo’lsa buzilishning ma’lum bir miqdorini ko’rsata oladi. Umumiy buzilishlar kelib chiqishi mumkin bo’lgan noaniqliklar bilan solishtiriladi. Agar umumiy buzilishlar kelib chiqishi mumkin bo’lgan noaniqlardan kam bo’lsa, auditor adolatli qabul qilingan qaror deb inobatga olishi kerak. Agar umumiy buzilishlar kelib chiqishi mumkin bo’lgan noaniqlardan ko’p bo’lsa, hisob etarli darajada taqdim etilmagan degan xulosaga kelishi kerak. Shuningdek, auditor buzilishlar mohiyatini tahlil qilishi kerak. Ba’zi holatlarda bu buzilishlar boshqaruv xavfining qo’shimcha ma’lumotlarini berishi mumkin. Buzilishlarni paydo bo’lish sabablarini aniqlash jarayonida auditor birlamchi nazoratni baholash xavfi past ekanligini aniqlaydi. Masalan, auditor kredit nazorat samaradorligini ta’minlash yo’li orqali o’z bahosini tushirishi mumkin. 2.Foyda va zararlarni hisobga oluvchi schetlar auditi hamda riskni baholash Foyda va zararlarni hisobga oluvchi schetlarni tekshirishda auditor ko’rsatilgan foyda va xarajatlar noto’g’ri axborot bermayotganligiga ishonch hosil qilishi kerak. Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun muhim ob’ekt bo’lib hisoblanadi. Masalan kreditorlar yoki bo’lajak kreditorlar korxonaning foydalilik darajasini qarz berish to’g’risida ijobiy yoki salbiy qaror qabul qilishda indikatorlardan biri sifatida ko’radi. Bo’lajak investorlar korxona aktsiyalarini sotib olishdan oldin foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotga murojaat qilishadi. Hattoki, mol etkazib beruvchilar ham kreditga etkazilgan tovarlar haqini korxona to’lay olishi mumkin yoki yo’qligini aynan moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotga tayanib taxmin qiladilar. Foyda va zararlar auditi ko’p hollarda korxonadagi boshqaruv tizimiga, korxonada tuziladigan moliyaviy hisobot yuzasidan o’rnatilgan ichki nazoratga bog’liq. Masalan, koxona erishgan foydasi va ko’rgan zararlari to’g’risida muhim noto’g’ri ma’lumotlar aynan boshqaruv tizimi xatosi bilan sodir bo’lishi mumkin. Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot auditi ko’p jihatdan auditning boshqa hududlaridagi tekshiruvlar natijasini ham o’z ichiga oladi hamda tekshiruvni samarali yakunlash uchun quyidagi mustaqil audit amallarining natijasi zarur bo’ladi: - Turli biznes jarayonlar ustidan boshqaruv vositalarini testdan o’tkazish natijalari; - Balans moddalari va foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotga aloqador bo’lgan schetlarni testdan o’tkazish natijalari; - Foyda va zararlarni ifodalovchi schetlar ustidan o’tkazilgan tahliliy audit amallari natijasi; - Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning tanlangan schetlarini batafsil testlash natijalari. Biz yuqoridagi boblarda nazorat riskini boshqarishda auditorning turli yondashuvlari haqida so’zladik. Ya’ni, nazorat riski maksimum deb qaralsa, auditor ichki nazorat ma’lumotlariga tayanib fikr yurita olmaydi va keng miqyosdagi mustaqil audit amallarini bajaradi. Mijoz boshqaruv tizimi, nazorat tizimi samarali ishlayotgan yoki yo’qligini testlab o’rganiladi. Agar korxonada nazorat vositalari samarali ishlayotgan bo’lsa, auditor nazorat riskini maksimumdan tushirishi mumkin. Moliyaviy natijalar auditida pasaytirilgan nazorat riski korxona ichki nazoratining ushbu qismlari ishonchliligini bildiradi. Masalan, korxona sotish jarayoni ustidan o’rnatilgan nazorat riskining pastligi sotuv jarayoni, debitorlik qarzlari, sotishan tushum kabi qismlardagi raqamlar noto’g’ri ma’lumotga asoslanmaganligini bildiradi. Xuddi shunday sotib olish jarayonida ham nazorat riskining pastligi kreditorlik qarzlari, vakillik xarajatlari va boshqa majburiyatlardagi raqamlar aniqroq ekanligini anglatadi. Muhim tomoni shundaki moliyaviy natijalar ustidan etarlicha dalillarning borligi auditor uchun fikr bilidirishida yordam beradi. Sotish va sotib olish jarayonidan to’plangan dalillar esa foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot auditida ko’pincha daromadlar va xarajatlar haqida qo’shimcha axborot beradi hamda moliyaviy natijalar auditining samarali o’tkazilishida yordam beradi. 3. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, me’yoriy asoslari va xususiyatlari Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari va soliqqa tortish hisobini tartibga soluvchi asosiy hujjat-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot(ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» keyingi o’zgarishlar bo’lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni tekshirish lozim:hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi;ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, materiallar, yoqilg’ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash materiallarini baholashning to’g’riligi;belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to’lash va mukofatlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan o’chirilishning asoslanganligi; ularni kamaytirish bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlar;asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning to’g’riligi; tovar-moddiy boyliklarning hisob bahosidan chetga chiqqan summalar (transport tayyorlov xarajatlari)ni hisobdan o’chirishning to’g’riligi; tovarlar, YoMM va boshqa qiymatliklar tabiiy kamayishini hisobdan o’chirishning to’g’riligi, shu bilan birga quyidagi xarajatlarni mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shishning to’g’riligi va asoslanganligi; ta’sis hujjatlariga muvofiq qo’shma korxonada ishlab chiqarishda bevosita ishlaydigan chet el fuqarolariga berilgan turar joylar va kommunal xizmatlar uchun to’lovlar; xizmat safarida va yo’lda bo’lgan vaqt, turar joy ijarasi, xizmat safari joyiga borib qaytish yo’l xarajatlari uchun tasdiqlangan me’yorlar doirasida, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq chet el xizmat safari xarajatlari. Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom ashyo va materiallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri keladigan sarf me’yoriga rioya qilinishi tekshiriladi. Brak(yaroqsizlik)dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini tekshirish. Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxi buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va realizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi. Tannarx soliqqa tortish maqsadlarida hisob elementi sifatida esa soliqqa tortiladigan bazani kamaytiradigan miqdor bo’lib hisoblanadi. Ushbu ta’rifdagi tafovut faqat shaklan ya’ni atamashunoslik nuqtai nazaridan emas, balki miqdor jihatidan hamdir. Chunki, soliqqa tortish maqsadida hisoblanadigan tannarxga odatdagi faoliyat turlariga doir sarflar belgilangan me’yor(limit)lar va cheklashlarni hisobga olgan holda qo’shiladi. Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat’iy nazar (oldin yoki keyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi. Xo’jalik faoliyatidagi faktlarning vaqtinchalik aniqlik tamoili tannarxni to’g’ri shakllantirish uchun tovar-moddiy zahira (ish, xizmat)lar qiymatining to’langanlik fakti emas, balki ularni ishlatish(sarflash) fakti ahamiyatli ekanini bildiradi. Masalan, auditorga tekshiruv o’tkazish uchun taqdim qilingan hujjatlar mazmunidan ma’lum bo’lishicha, tekshirilayotgan korxona tomonidan o’tgan yili dekabr oyida keyingi yil uchun ishlab chiqarish binolarining ijara haqi to’langan. Ushbu sarf shu vaqtning o’zida ya’ni o’tgan yili dekabr oyida mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga olib borilgan. Auditor ushbu xo’jalik muomalasini asossiz, ya’ni o’tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi keyingi yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan o’chirishi lozimligini tushuntirdi. O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9- moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’jalik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi. Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi. . . . to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq barcha xarajatlar ko’rib chiqiladi Auditor xarajatlar tarkibini batafsil tahlil qilib chiqishi uchun har bir xarajat guruhidagi iqtisodiy elementlarni tekshirib chiqishi lozim. 4.Asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish Ushbu xarajatlar guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi elementlarga bo’linadi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilib tashlangan holda); 1. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari; 2. Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 3. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi; 4. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. Shuning uchun auditor har bir xarajat elementi tarkibining «Nizom»ga muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim. «Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari»elementi tarkibiga ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olingan xom-ashyo va materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, ish va xizmatlar hamda Nizomda belgilangan boshqa xarajatlar kiradi. (1. 1. 1-1. 1. 10 bandlar) Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar qiymati va idish hamda o’rash materiallari qiymati ularni sotish, foydalanish yoki omborga kirim qilish mumkin bo’lgan narxda baholanib, mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan chegirib tashlanganligini aniqlashi zarur. (1. 1. 11-band). Shuningdek, mazkur element bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati ularni sotib olish narxidan, shu jumladan barter kelishuvlarida, qo’shimcha narx(ustama)dan, ta’minlovchi, tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlari bilan birga, bojlar va yig’imlardan , yuklash-tushirish hamda tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va etkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanishini ham nazarda tutishi zarur(1. 1. 12-band). Bulardan tashqari auditor mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga olib borilgan moddiy resurslarni baholashning to’g’riligini ham tekshirishi kerak. №4-«Tovar- moddiy zahiralar»nomli BHMSga muvofiq har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt materiallarni baholash usullaridan (FIFO, AVECO)birini tanlaydi va hisob yuritish siyosatida aks ettiradi. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari. Bu element bo’yicha xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi . . . to’g’risidagi Nizom»da batafsil berilgan. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining mazkur elementini tekshirishda aniqlanadigan asosiy xato-bu xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga rioya qilmaslikdir. Auditor ish haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini hisobga olish tabeli, ishbay ishlar uchun naryadlar, hisoblashuv-to’lov vedomostlari)ni tekshirish chog’ida boshqa faoliyat turlari (qurilish, madaniy- maishiy va sh. o’)da band bo’lgan xodimlarning mehnatiga haq to’lash xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shilish faktlarini aniqlashi kerak. Bunga 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob- kitoblar»va 6720-«Deponentlangan mehnat haqi» schyotlarining krediti bo’yicha ma’lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan qismini, yig’ma mehnat haqi vedomostining uni hisoblash qismi bo’yicha jami ko’rsatkichlari bilan solishtirish orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma vedomostning jami ma’lumotlari, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan schyotlarning debeti bo’yicha ma’lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim. «Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari». Bu elementga byudjetdan tashqari majburiy fondlarga qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga muvofiq ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, mehnat haqi fondidan sug’urta fondiga majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar shular jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilishini tekshirishda byudjetdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni hisoblab chiqarish manbalarining mehnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish manbasiga bevosita bog’liq ekanligiga e’tibor berish zarur. Boshqacha qilib aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday bo’ladi, bu esa yoxud tannarx, yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi mumkin. Masalan, tekshiruv jarayonida auditor asosiy ishlab chiqarishda ishlaydigan ishlovchiga bergan 20000 so’mlik moddiy rag’batlantirish summasi hamda shu summaga nisbatan hisoblangan byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar summalari(ijtimoiy sug’urta fondiga 37, 3%- 7460 so’m, bandlik xizmatiga 1, 5% - 300 so’m) ham mahsulot tannarxiga olib borilgan(Dt 2010 Kt 6710 - 20000 s , Dt 2010 Kt 6510 - 7460 so’m, Dt 2010 Kt 6520 - 300 so’m). Auditor ushbu xo’jalik muomalalari bo’yicha tuzilgan schyotlar korrespondentsiyasini noto’g’ri deb topib, jami 27760 so’mga mahsulot tannarxi asossiz oshirilgan va natijada soliqqa tortiladigan baza shu summaga kamaytirilganligini isbotladi. Moddiy rag’batlantirish summasi ( 20000 s) va u bo’yicha hisoblangan barcha ajratmalar (7760 s) mahsulot tannarxiga qo’shilmasdan, korxonaning o’z mablag’lari ya’ni moddiy rag’batlantirish uchun ajratilgan fond hisobidan qoplanishi kerak. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi. Ushbu element bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham qo’shgan holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar, jadallashtirilgan amortizatsiyani ham qo’shib, hisoblangan amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi. Ta’kidlash joiz-ki, №5 -«Asosiy vositalar»nomli BHMSga muvofiq asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi: Bir tekis (to’g’ri chiziqli) usul; Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul(ishlab chiqarish usuli); Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul); Kamayib boruvchi qoldiq usuli. Auditor korxonada ushbu usullardan bittasi tanlab olinib, hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bilan rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim. Shuningdek, tanlangan usulning hisobot yili davomida o’zgarmaganligiga, agar o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqda hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e’tibor berishi kerak. Asosiy vositalar ob’ektlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni balansga qabul qilish paytida aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar ob’ektlarining butun foydali xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat korxona rahbarining qaroriga muvofiq qayta jihozlash (rekonstruktsiya) va zamonaviylashtirish(modernizatsiya) uchun o’tkazilgan, hamda konservatsiyaga qo’yilgan asosiy vositalar bundan mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash yillik summasi quyidagicha aniqlanadi: Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi. . . . to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’jalik usuli bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi) mumkin. Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi. Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi. Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritish mumkin. «Xarajatlar tarkibi. . . . . to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobdan o’chirish ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 548-moddasida belgilangan, ijaraga olingan asosiy vositalarni saqlash bo’yicha umumiy qoidalarga muvofiq agarda qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, ijaraga oluvchi mol-mulkni yaxshi holda saqlashi, ijaraga olingan mulk-mulkni o’z hisobidan joriy ta’mirlashi va saqlash bo’yicha boshqa xarajatlarni qilishi lozim. O’z navbatida, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqa tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan mol-mulkni o’z hisobidan ta’mirlashi shart (547-modda). Shunday qilib, shartnomada ta’mirlash ishlari ko’rsatilmagan bo’lsa, O’zRFK 547 va 548 moddalariga muvofiq ish tutiladi. Audit maqsadida ko’p hollarda tahlil o’tkaziladi, zaruratga qarab ijara shartnomalari yuridik ekspertizadan o’tkaziladi. Masalan, auditor tekshiruv chog’ida ijaraga olingan binoni ta’mirlash xarajatlarining tannarxga olib borilishi bilan bog’liq muomalani aniqlagan. Ammo shartnomada barcha turdagi mol-mulklarni ijaraga beruvchi tomon ta’mirlashi ko’rsatilgan. Demak, ijaraga oluvchi binoni ta’mirlashga doir xarajatlarni tannarxga asossiz kiritgan. Agar shartnomada bunday holat ko’rsatilmaganda edi, unda korxona O’zRFK ning 610-moddasiga muvofiq ta’mirlash xarajatlarini o’z hisobidan amalga oshirib, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritgani asosli hisoblanar edi. 5.Mahsulot tannarxini hisoblashni tekshirish Kalkulyatsiya - bu ayrim turdagi mahsulotlar birligining yoki butun tovar mahsulotlarning tannarxini aniqlash usulidir. Kalkulyatsiya muayyan turdagi mahsulotga nisbatan xarajatlarni guruhlash usuli sifatida, ishlab chiqarish jarayonining istalgan bosqichida mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining har bir tarkibiy elementini kuzatib borish imkonini beradi. Shu boisdan, mahsulot (ish, xizmat)lar birligining tannarxini hisoblashni tekshirish ishlab chiqarish xarajatlari auditining muhim bo’lagi hisoblanadi. Auditor xarajatlarning sarf-xarajat moddalari bo’yicha ularning maqsadi va vujudga kelish joylariga qarab guruhlanishini hamda bevosita yoki bilvosita yo’l bilan mahsulot (ish, xizmat)larning har bir turiga olib borilishini bilishi zarur. Iqtisodiyot tarmoqlarida sarf-xarajatlar tarkibi turlicha va tegishli tarmoq (yoki tarmoqlararo) yo’riqnomalar va uslubiy tavsiyalar bilan belgilanadi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini hisoblashni tekshirishda auditor quyidagilarning to’g’riligini aniqlaydi: - mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) uchun qilinadigan xarajatlarning turkumlanishini; - xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha hisobga olish va hisobdan chiqarish (taqsimlash); - yaroqsizlik (brak) dan va bekor turib qolishdan ko’rilgan yo’qotishlar; - tugallanmagan ishlab chiqarishni aniqlash; - bilvosita sarflarni taqsimlash; - xarajatlarni hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini hisoblash usullarini qo’llash; - ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga doir schyotlarning o’zaro bog’lanishi (korrespondentsiyasi)ni tuzish; - ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma, analitik va sintetik hisobini yuritishni; - xarajat schyotlari bo’yicha analitik va sintetik hisob yozuvlarining bosh daftar hamda balansdagi yozuvlarga mos kelishi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini hisoblashda har xil usullar qo’llaniladi. Sanoat ishlab chiqarishida tannarx hisoblash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: oddiy usul, normativ usul, buyurtmalar usuli, bosqichlar usuli. Auditorlik tekshiruvining vazifalaridan biri - tanlangan kalkulyatsiyalash usulining asosliligini tasdiqlashdan iborat. Xarajatlar mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib borilish xususiyatiga ko’ra muayyan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri olib boriladigan bevosita va bilvosita xarajatlarga bo’linadi. Bilvosita xarajatlar ko’p elementli bo’lib, hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan qaysidir ko’rsatkichga mutanosib ravishda alohida mahsulot turlari o’rtasida taqsimlanadi. Qanday ko’rsatkichga mutanosib taqsimlash usulini har bir korxona tarmoq xususiyatidan kelib chiqib mustaqil aniqlaydi. Masalan, sanoatda mutanosib taqsimlash ko’rsatkichi sifatida quyidagilar qo’llaniladi: - asosiy ish haqi; - qurilmalarni saqlash va ishlatish uchun qilinadigan smeta (normativ) xarajatlar; - mahsulot massasi va hajmi; - ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar; - qurilmalarning mashina-soatlar soni. Auditorning vazifasi korxona hisob siyosatida qabul qilingan va amalda qo’llanilayotgan bilvosita sarflarni taqsimlash usulining to’g’riligini tasdiqlashdan iborat. Bir necha turdagi faoliyat bilan shug’ullanuvchi (har xil mahsulot ishlab chiqaruvchi) korxonalar bilvosita xarajatlarini ular o’rtasida taqsimlamaydigan holatlar auditorlik amaliyotida tez-tez uchrab turadi. Bunday hollarda har xil mahsulotlar tannarxlarining buzib ko’rsatilish hollari sodir bo’ladi, haqiqiy moliyaviy natijalar yashiriladi. 6.Tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish №4-«Tovar-moddiy zahiralar» nomli BHMS ga muvofiq tugallanmagan ishlab chiqarish, ish va xizmat ko’rinishidagi korxona aktivlari ham tovar- moddiy zahiralar bo’lib hisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishlarga ishlab chiqarish jarayonining barcha texnologik bosqichlaridan o’tmagan mahsulotlar hamda komplektlanmagan, sinovdan va texnik qabuldan o’tmagan buyumlar kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning turli usullari mavjud:haqiqiy o’lchov, donabay o’lchov, hajmini o’lchash, shartli qayta baholash. Ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarishda hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarishlar qoldiqlari normativ yoki rejadagi ishlab chiqarish tannarxi (to’liq yoki to’liqmas) bo’yicha, bevosita xarajat moddalari bo’yicha, hamda xom-ashyo, materiallar va yarim fabrikatlar qiymati bo’yicha baholanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning ishonchliligi to’g’risida fikr shakllantirish ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish jarayonida quyidagi masalalarni o’rganish zarur: - xarajatlar hisobini ahvoli; - inventarizatsiya o’tkazishning o’z vaqtidaligi va to’g’riligi; - inventarizatsiya natijalarini aks ettirishning ishonchliligi; - tugallanmagan ishlab chiqarishning texnologiyasi va belgilangan me’yorlariga (agar ular korxonda tasdiqlangan bo’lsa) rioya qilinishi va uni baholashning to’g’riligi. Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni inventarizatsiya qilish «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» va u asosida ishlab chiqilgan tarmoq yo’riqnomalarida belgilangan tartibga muvofiq ularning hajmi va haqiqiy tannarxini aniqlash maqsadidan iborat. Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur: - mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (detallar, qismlar, agregatlar) va ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo’lgan haqiqatda borligini aniqlash; - hisobga olinmagan yaroqsizini aniqlash; - tugatilmagan ishlab chiqarishni haqiqiy jihozlanishi va qismlar bilan yig’ilishini ta’minlanganligini aniqlash; - tugatilmagan ishlab chiqarish qoldig’ini bekor qilingan buyurtmalar, shuningdek bajarilishi to’xtatib qo’yilgan buyurtmalar bo’yicha aniqlash; - ishlab chiqarishda bo’lgan ishlab chiqarish boshlangan (detallar, qismlar, agregatlar) va mahsulotlar ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmaganining haqiqiy qiymatini aniqlash. Inventarizatsiyani boshlashdan oldin tsexlarga kerak bo’lmagan barcha materiallar, sotib olingan detallar va yarim tayyor mahsulotlar, shuningdek mazkur bosqichda ishlov berilishi tugatilgan detallar, qismlar va agregatlar omborxonaga topshirilishi kerak. Tsexlardagi boshlab qo’yilgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar va yarim tayyor mahsulotlar ularning miqdorini to’g’ri aniqlash va qulay sanalishini ta’minlaydigan tartibga keltirilgan bo’lishi kerak. Ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulotlarni (detallar, qismlar, agregatlar) qoldigi haqiqatda sanash, tortish, o’lchash yo’li bilan tekshirilib amalga oshiriladi. Ro’yxatlar har bir tsex (uchastka, bo’linma) bo’yicha tugallanmagan ishlab chiqarishlar nomi, ularning tayyorlik darajasi, soni yoki hajmi, qurilish-montaj ishlari bo’yicha ish hajmi ko’rsatilib; tugallanmagan korxonalar, ularning navbatlari, ob’ektlar, ishga tushiriladigan majmualar, qaysiki ular bo’yicha hisob-kitoblar ular to’liq tugatilgandan keyin oraliq to’lovlarsiz amalga oshiriladi; konstruktiv elementlarning tugallanmagan qismlari va ishlarning turlari bo’yicha alohida tuziladi. Ish joylarida qayta ishlanishi boshlanmagan xom ashyo, materiallar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish ro’yxatiga kiritilmaydi, alohida inventarizatsiya qilinadi va alohida ro’yxatlarda qayd qilinadi. To’liq yaroqsiz deb topilgan detallar ham tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritilmaydi. Bir xil bo’lmagan massa yoki qorishmadan iborat bo’lgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar bo’yicha (sanoatning tegishli tarmoqlarida) inventarizatsiya ro’yxatlarida, shuningdek, solishtirish vedomostlarida ikkita miqdoriy ko’rsatkich keltiriladi: ushbu massa yoki qorishma miqdori va uning tarkibiga kiruvchi xom ashyo miqdori yoki materiallar (alohida nomlari bo’yicha). Xom ashyo va materiallarning miqdori tarmoq yo’riqnomalari bilan belgilangan tartibda texnik hisob-kitob bo’yicha aniqlanadi. Tugallanmagan kapital qurilish soni va hajmi inventarizatsiya paytida uning haq to’langan qismini hamda tekshirish yo’li bilan aniqlanadi. Inventarizatsiya dalolatnomalarida ob’ektning nomi va ushbu ob’ekt bo’yicha bajarilgan ishlarning, konstruktiv elementlarning, jihozlarning va h. k. har bir alohida turi bo’yicha ko’rsatiladi. Xususan, inventarizatsiya komissiyasi quyidagilarni tekshiradi. - tugallanmagan kapital qurilish tarkibida montajga berilgan, lekin haqiqatda montaji boshlanmagan uskunani hisobda turganligi yoki yo’qligi; - qurilishi butkul to’xtatilgan yoki vaqtincha to’xtatilgan qurilish ob’ektlarining ahvoli. Mazkur ob’ektlar bo’yicha, qisman, ularni butkul to’xtatilish sabablari va asoslarini aniqlash kerak. Haqiqatda foydalanishga to’liq yoki qisman topshirilgan, qabul qilinishi va ishga tushirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan, qurilishi tugallanmagan ob’ektlarga alohida dalolatnomalar tuziladi. Alohida dalolatnomalar tugallangan, lekin nima uchundir foydalanishga topshirilmagan ob’ektlarga ham tuziladi. Mazkur dalolatnomalarda ko’rsatilgan ob’ektlar foydalanishga topshirilishini rasmiylashtirishning kechiktirilganlik sabablari ko’rsatiladi. Balansdan chiqarilishi kerak bo’lgan qurilishi tugatilgan ob’ektlarga, shuningdek qurilishi amalga oshirilmagan ob’ektlar bo’yicha loyiha-izlanish ishlariga bajarilgan ishlar xususiyati va ularning qiymati to’g’risidagi ma’lumotlar qurilishning to’xtatilishi sabablari ko’rsatilib dalolatnomalar tuziladi. Buning uchun tegishli texnik hujjatlar, ishlar, bosqichlar topshirilganligi to’g’risidagi dalolatnomalar, qurilish ob’ektlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish jurnali va boshqa hujjatlardan foydalanish kerak bo’ladi. Binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, energetik jihozlar va boshqa ob’ektlar qonunsiz kapital ta’mirlanganining inventarizatsiyasi bajarilgan ishlarni naturada tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tugallanmagan kapital ta’mirlash bo’yicha ta’mirlanayotgan ob’ektning nomi, bajarilgan ishlarning nomi va bajarilish foizi, bajarilgan ishlarning smeta bo’yicha va haqiqiy qiymati ko’rsatilgan dalolatnoma tuziladi. Qishloq xo’jaligida tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshi-rish o’ziga xos xususiyatlarga ega. Amaliyot shuni ko’rsatmoqda-ki, ayrim hollarda qishloq xo’jalik korxonalarida mahsulotlar tan-narxini pasaytirib ko’rsatish maqsadida tugallangan ishlab chiqa-rishlarga taalluqli xarajatlarning bir qismi tannarxga olib bo-rilmasdan, tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga qo’shiladi. Bu birinchidan, mahsulotlar tannarxini sun’iy ravishda pasay-tirilishiga olib kelsa, ikkinchidan, moliyaviy hisobot ko’rsat-kichlarining buzib ko’rsatilishiga olib keladi. Shuning uchun audi- tor qishloq xo’jaligida tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshi-rishda texnologik jarayonlarni, norma va normativlarni hamda haqiqiy xarajatlarni tasdiqlovchi barcha buxgalteriya hujjat-larini sinchiklab tekshirish lozim. Auditorlik amaliyoti shuni ko’rsatmoqda-ki, tugallanmagan ishlab chiqarishni inventarizatsiya qilish ko’p hollarda o’lda-jo’lda, sifatsiz va nomuntazam o’tkaziladi hamda uning natija-lari buxgalteriya hisobida to’liq, ayrim hollarda esa umuman aks ettirilmaydi. Bunday holatlar mahsulotlar tannarxining asossiz oshib yoki sun’iy ravishda pasayib, moddiy boyliklar saqlanishi usti-dan nazoratning susayib ketishiga olib keladi. Agar korxonaning xo’jalik faoliyati jarayonida oldin bosh-langan buyurtmalarni to’xtatib qo’yish hollari mavjud bo’lsa, audi-tor qolgan moddiy boyliklarning qanday ishlatilganligi, bekor qilingan buyurtmalarga doir yo’qotishlar qanday aniqlanganligi va buxgalteriya hisobida qanday aks ettirilganligini tekshirishi lozim. Ta’kidlash joizki, bekor qilingan ishlab chiqarish buyurt-malari bo’yicha xarajatlar realizatsiyadan tashqari sarflar qatoriga qo’shiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni tekshirish yakunida aniq-langan xato- kamchiliklarning jiddiyligi (katta-kichikligi) va ularning tegishli hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligiga ta’siri haqida xulosa qilinadi. 7.Mahsulot sotish auditi Sotuv hajmi va uning tarkibiy qismlarining auditi - ko’p jihatdan butun tekshiruvning sifatini belgilovchi muhim masalalardan biridir. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish auditining maqsadi - tayyor mahsulot to’liq kirim qilinganligini, sotishdan olingan tushum va sotilgan mahsulotning tannarxi to’g’ri hisoblanganligini aniqlashdan iborat. Tekshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi: - tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash; - tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash; - jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; - jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha hisob yuritilishi holatini tekshirish bo’yicha ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadm: tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, preyskurantlar, maheulotni etkazib berish to’g’risida shartnomalar, hisobvaraq-fakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni berish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum kelib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa orderlari va boshqalar), 2010, 2810, 2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010, 6310-sonli va boshqa hisobvaraqlar bo’yicha hisob registrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar. Daromadlar olish tsikliga taalluqli bo’lgan operatsiyalar quyidagi faoliyat ko’rsatish vaqtida amalga oshiriladi: - buyurtmalarni qabul qilish; - kreditlarni berish; - mahsulotlar va xizmatlarni etkazib berish; - xaridorlarga hisobvaraqlarni yozib berish; - qarzlarni undirish (muddati o’tgan hisobvaraqlar); - pul tushumlarini olish. Nazorat samaradorligini baholash uch bosqichdan iborat: a) na-zorat tizimini o’rganish; b) nazorat samaradorligini baholash; v) na-zorat muolajalarini tekshirish (testlashni o’tkazish). Ko’zdan kechirish bosqichida hujjatlashtirishni uch turdagi usulda amalga oshirish mumkin: og’zaki yoritish, ichki nazorat bo’yicha savolnoma va blok- chizma. Ushbu bosqichda hujjatlarni tayyorlash uni yakunlanlash degani emas. Hujjatlarni tayyorlashda auditorlar tomonidan sharhlarni tayyorlashdan maqsad - nazorat tizimini o’rganish ekanligini unutmaslik lozim. Blok-chizmalar va savolnomalar - bu daromad olish tsikli bo’yicha, sotish, pul olish va debitorlik qarzlari bosqichlaridan iborat nazorat tizimining afzalroq elementlaridir. Ichki nazorat tizimi samaradorligi va mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha operatsiyalar hisobini dastlabki baholash uchun foydali vosita bo’lib maxsus savolnoma bo’yicha test savolnomalarini qo’llash hisoblanadi. Olingan javoblarni tahlil qilib bo’lib, auditor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayonini nazorat qilish yo’nalishlarini aniqlashi va har bir yo’nalish bo’yicha eng ma’qul bo’lgan muolajalarni tanlab olishi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish operatsiyalar tsikllari bo’yicha auditorlik tekshiruvining dasturini tayyorlashi lozim. Avvalambor, auditor korxonada tayyor mahsulot qanday baholanishini aniqlashi kerak. Xozirgi kunda mahsulot baholashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: - amaldagi (to’liq) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha; - ulgurji narxlar qat’tiy hisob narxlari sifatida qabul qilingan sotishning ulgurji narxlari bo’yicha. Bunda farqlar alohida hisobvaravda hisobga olinadi; - rejali (me’yoriy) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha. Shuningdek, amaldagi ishlab chiqarish tannarxi farqlari rejali yoki me’yoriy narxlardan alohida hisoblanadi:\ -QQS summasiga oshirilgan erkin sotish narxlari bo’yicha; - erkin bozor (sotuv) narxlari bo’yicha. Tayyor mahsulotni baholash bo’yicha tanlab olingan usul korxona hisob siyosatining elementi sifatida qayd etilishi, hisobvaraqlarning ishchi rejasida esa uning hisobga olish uchun tegishli hisobvaraqlar belgilanishi lozim. Tayyor mahsulotning to’liq kirim qilinganligi xom ashyo va materiallarning xarajati bo’yicha muqobil balans tuzish, tayyor mahsulotlarning chiqarilishini me’yoriy sarf-xarajatlardan kelib chiqqan holda belgilash yo’llari bilan tekshirish mumkin. Ishlab chikarilgan mahsulot hajmlarini tekshirish uchun dastlabki hujjatlar va ishlab chiqarish hisobotlari, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha inventarlash dalolatnomalari, tahliliy va sintetik hisob registrlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Bunda "Ombordagi tayyor mahsulot" hisobvarag’ining debetida hisobga olingan tayyor mahsulotning xaqmqiy ishlab chiqarilishi va omborga topshirilishi (xaqiqiy tannarxi) bo’yicha ma’lumotlar "Asosiy ishlab chiqarish", "Yordamchi ishlab chiqarish" hisobvaraqlarining krediti bo’yicha aylanmalar bilan solishtiriladi. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi ushbu hieobvaraqlar bo’yicha kredit aylanmalari "Asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar hisobi bo’yicha hisobvaraqlar" hisobvarag’ining debet aylanmalari bilan solishtirib tekshiriladi. Sotish tsiklini audit qilish vaqtida auditor mahsulotni sotishdan tushum to’g’ri aniqlanganligi va hisobga olinganligini tekshirishi lozim. Barcha korxonalar sotishdan tushum va hisobotni tayyorlash bo’yicha buxgalteriya hisobini faqat hisoblash usulida yoki "jo’natish bo’yicha" amalga oshirishlari kerak. Mahsulotni jo’natish (sotish) jarayoni "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar" hisobvarag’ida hisobga olinadi. Jo’tilgan, lekin hali ham xaridor tomonidan to’lanmagan mahsulot sotish narxlari bo’yicha "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar" hisobvarag’ida hisobga olinadi. Auditor tegishli hisobvaraqlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlariga asosan qo’llanilayotgan hisobvaraqlar korrespon-dentlanishi to’g’riligi va mahsulotni sotishdan tushum "jo’natish bo’yicha", me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq hisobda to’g’ri aks etilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Mahsulotni (ish va xizmatlar)ni jo’natish va sotish bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish uchun 1b-sonli ro’yxatnoma (jo’natish) va 11-sonli jurnal-order qo’llaniladi. 1b-sonli ro’yxatnoma jo’tilgan mahsulot sotilishidan tushgan tushumni aniqlashda yuritiladi. 11-sonli jurnal-orderda oylik yakunlar va tegishli hisobvaraqlar bo’yicha kredit aylanmalari aks etiladi. Mahsulotlarni sotish bo’yicha operatsiyalarni o’rganish jarayonida auditor mahsulot etkazib berish uchun shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi, yozib berilgan hisobvaraq-fakturalar to’liq ro’yxatga olinganligi, etkazib berilgan mahsulot uchun xaridor to’lov muddatlariga rioya qilayotganligini aniqlashi va tekshirishi lozim. Sotilgan mahsulot tannarxi to’g’ri anshuganganligini auditor tegishli ko’rsatkichlarni qaytadan sanab chiqish, shuningdek, mahsulotning alohida turlari bo’yicha tovar balansini natural va qiymat ifodalarini solishtirish yo’li bilan aniqlaydi. Bunda tovar balansi ko’rsatkichlari boshqa hujjatlardagi shunga o’xshash ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi: - hisobot davrining boshiga va oxiriga tayyor mahsulotning qoldig’i hisobot davrida ishlab chiqarilgani va jo’natilgani (sotilgani) buxgalteriyadagm tayyor mahsulot harakati hisobi bo’yicha tahliliy hisob ma’lumotlari va ishlab chiqarish- nozimlik xizmatidagi tezkor ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi; - hisobot davrining boshiga va ohiriga tayyor mahsulotning haqiqiy tannarxi yoki hisob narxlari (rejali, me’yoriy) tannarxi bo’yicha qoldiqlari va boshqalar "Tayyor mahsulotning hisobi bo’yicha hisobvaraqlar" hisobvarag’ining hisobot davrining boshlanishi va oxiriga qoldiq bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni haqiqiy tannarx bo’yicha chiqarilishi ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlarning umumlashtirilgan hisobi ma’lumotlari bilan tasdiqlanadi; - haqiqiy tannarx bo’yicha yuklab jo’natish hisobnarxlari bo’yicha jo’natish va farqlarning algebraik summasi sifatida aniqlanadi. Farqlar summasi farqlarning o’rtacha foiz darajasidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Farqlarning o’rtacha foizi, o’z navbatida, amaldagi tannarx bilan hisob narx o’rtasidagi farq hisob narxi bo’yicha davr boshiga tayyor mahsulot va uning hisobot davrida ishlab chiqarilgan summasi nisbati bilan aniqlanadi. Tekshiruv yakunida auditor QQS va sotishdan olingan moliyaviy natijalar to’g’ri hisoblanganligini tekshiradi. Auditor o’z xulosalarinm tekshirilayotgan dastlabki hujjatlar va hisob registrlari ma’lumotlari, amalga oshirilgan nazoratli arifmetik hisob-kitoblar natijalari bilan asoslaydi. Audit davrida aniqlangan xato va kamchiliklarni auditor o’z ish hujjatlarida qayd etadi. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritishda odatda sodir etiladigan xatolar quyidagilar bo’lishi mumkin: - mahsulotni sotish buxgalteriya hisobida "to’lov bo’yicha" yuritilishi; - sotilgan mahsulotning tannarxi noto’g’ri hisoblanishi; - hisobning ushbu bo’limi bo’yicha hujjatlar to’g’ri va o’z vaqtida yuritilmasligi; - mahsulot sotilishini hisobda aks etishda hisobvaraqlar noto’g’ri korrespondentlanishi. - 8. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishning umumiy qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o’xshash. №21-BHMSga muvofiq jo’natilgan mahsulot, material, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun xaridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob- kitoblar 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020- «Olingan veksellar», 6310- «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlarida hisobga olinadi. Auditor 4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020-«Olingan veksellar» va 6310-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlari bo’yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning haqqoniyligini baholash natijasida xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha muomalalarning ishonchliligini tekshiradi. Bu schyot bo’yicha oborotlarni tekshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko’rsatkich - tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko’rsatkichi bo’yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni tekshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarining Bosh daftar hamda o’zaro aloqador hisob registrlari ma’lumotlari bilan tengligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010- schyot debeti bo’yicha yozuvlar 9010, 9020, 9030, 9210, 9220-schyotlarning krediti bo’yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. Agar qonun yoki oldi-sotti shartnomasida tovarga mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko’zda tutilmagan bo’lsa, uholda umumiy qoida bo’yicha mulkiy huquq mol etkazib beruvchidan xaridorga tovarni jo’natish vaqtida o’tadi va debet 4010- «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va kredit 9010-«Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar»schyoti yozuvi bilan aks ettiriladi. Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi - «to’lov bo’yicha» yoki «jo’natish bo’yicha» qabul qilinganidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. Dastlabki hujjat va 4010-schyotning hisob registri bo’yicha mahsulot jo’natilgan sanani taqqoslash orqali muomalalarning o’z vaqtida aks ettirilishi nazorat qilinadi. Agar shartnomada tovarlarga mulkiy huquq o’tishining maxsus tartibi ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda jo’natilgan qiymatliklarga mulkiy huquq ularni jo’natish vaqtida emas, balki pul to’lanish vaqtida o’tishi mumkin. Bu holda jo’natilgan va sotilgan tovarlar uchun xaridorlarning qarzlari ham shunday yozuv bilan, ammo pul to’lanish vaqtiga aks ettirilishi muhimdir. Bu xaridorlar bilan chet el valyutasida hisoblashilganida va xaridorlar bilan shartli birliklarda hisoblashilganda o’ta muhimdir. Chunki muomalalarni aks ettirish sanasiga bog’liq holda valyuta kursi natijada esa umumiy qarzdorlik, kurs va summa tafovutlari aniqlanadi. Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish chog’ida tovar (mahsulot, ish va xizmat)lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga muvofiqligi, hamda QQS summasi va xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa elementlarining to’g’riligi aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni to’lashning o’z vaqtidaligi va to’liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan boglanadigan ma’lumotlarni taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi yozuvlarni