DARSDAN TASHQARI VAQTDAGI TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISH SHAKLLARI Reja: 6.1. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlar mazmuni va unga qo‘yiladigan talablar. 6.2. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarning shakllari. 6.3.Talalabalarni o‘z-o‘zini boshqarish. 6.4.Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni namunali o‘tkazish. Shaxs sog‘lom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun unda o‘qishga intilish hissini takomillashtirish bilan chklanib bulmaydi. Ular ongida kasb - hunar va mehnat kunikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan yuksak ma’naviy-a hloqiy fazilatlarini tarbiyalash bilan uz vatani va halqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish, atrof- muhitga nisbatan ongli munosabatda bulish tuyg‘usini, huquqiy ongini tarbiyalash lozim. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da madaniy - estetik, ilmiy, te hnikaviy, sport va boshqa yunalishlarda o‘quv bilim yurtidan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ta’kidlangan hamda ta’lim sifatini yahshilash, uning tu- zilmasi va mazmun-mundarijasini takomillashtirish vazifalari belgilab berilgan. Ushbu «Darsdan tashqari ta’limni tashkil qilish davlat talablari» talabalarning bo‘sh vaqtini tarbiyaviy ta’lim jihatdan samaradorli tashkil etishga qaratilgan bulib, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va milliy dastur g‘oyalari asosida ishlab chiqildi. Darsdan tashqari ta’limni urf-odatlarimiz, milliy qadriyatlarimiz, Respublika hududlari talablari asosida tashkil etib, uning tarmog‘ini kengaytirib, hozirgi zamon talablari darajasida islo h, qilish kun tartibida turgan dolzarb masaladir. Hozirgi paytda yangi pedagogik va a hborot te hnologiyasi qonuniyatlari asosida pedagog olimlarimiz ta’lim muassasalaridan tashqari ta’limni tashkil etishning turli shakl va metodlarini ishlab chiqish yo‘nalishida tegishli tadqiqotlarni olib bormokdalar. Shuning bilan birga bu, bir joyda to‘ htab turuvchi jarayon emas. Ushbu «Talablar» barcha o‘quv maskanlaridan tashqari ta’lim muassasalari o‘quv - tarbiyaviy ishini rejalashtirishda dastur va uslubiy materiallar, metodik qo‘llanmalar, o‘qyv adabiyotlarini tayyorlashda muhim hujjat bulib hizmat qiladi.1 Darsdan tashqari ta’lim muassasalarining tugarak qatnashchilari ongida yuksak ma’naviy a hloqiy fazilatlar mujassamlashgan bulishi kerak. Darsdan tashqari ta’lim muassasalari tugarak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlaridan habardor qilib turish ular ongini ijobiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish muhim o‘rin tutadi. Tugarak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bulishi, ular Davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni bilishi shart. Talabalar qaysi tugarakka qatnashishidan qat’iy nazar shu kasb yoki hunar to‘g‘risida boshlang‘ich ko‘nikmalarga zga bulishi lozim. Darsdan tashqari ta’lim talabalar qiziqshiga, hohishiga asoslangan holda darsdan bo‘sh vaqtlarida o‘qyv tarbiya jarayonini to‘ldiradi va quyidagi yunalishlar buyicha tugarak qatnashchilariga talablar qo‘yilishi kerak: 1. Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi. 2. Estetik ta’lim. Z. Sayyohlik yunalishi buyicha tugaraklarga qatnashish. 4. Ekologik ta’lim yo‘nalishi buyicha. 5. Talabalarni ma’naviy, a hloqiy yunalish buyicha. 6. Huquqiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha. 7. Texnik ijodkorlik yo‘nalishi bo‘yicha. 8. Iqtidorli va iste’dodli yoshlar. 9. Iqtisodiy ta’lim. 6.2. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarning shakllari. 1 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004. Darsdan tashqari ta’lim muassasalari oldida turgan muhim tarbiyaviy faoliyati bu yoshlarga estetik, ekologik, ahloqiy, huquqiy, iqtisodiy va shunga o‘ hshash boshqa turdagi tarbiyaviy ishlarni o‘rgatishdan iboratdir. Tarbiyaning ushbu turlarini yosh avlodga singdirish uchun avvalo muassasada utkaziladigan talabalar his – tuyg‘usini shakllantirishga asoslangan turli tadbirlarda, tugaraklar faoliyatida milliy madaniy-tari hiy an’analarga, urf-odatlar va umumbashariy qadriyatlarga tayangan holda amalga oshiriladi. Masalan estetik tarbiyani yoshlar ongiga singdirish maqsadda talabalar uylari, saroylari, shaxslar va usmirlar ijodiyot uylarida doirachilar, paqc, vokal-cholg‘u, folklor, maqom, karnay-surnaychilar, ashula va paqc, uzbek xalq cholg‘u dastalari, hor studiyasi, qo‘g‘irchoq teatri, drama tugaragi, san’at sevarlar klublari tashkil etadi. Tugarak a’zolari ushbu dasta, tugarak va klublarda san’atni sevishga, ardoqlashga, san’at orqali go‘zallikni kura bilishga, shu go‘zallik orqali uz ona yurtini ulug‘lashga, undagi go‘zallikni, chiroyni asrab qolishga intiladi. Estetik yo‘nalish buyicha tahsil olgan tugarak a’zolari quyidagilarni bilishi lozim: - raqs san’atining mashhur namoyandalari hayoti va ijodini; -kuy tinglash, uning mo h,iyatini tushunib paqc harakatlari orqali ifodalashni; -turli millat va elatlar raqslari harakatlarini, uni ijro etishni; -doiraning yaratilish tari hini, uning keksa namoyandalari ijodiy yo‘lini, doirani ushlash qoidalarini; Shuningdek, estetik ta’lim tasviriy va halq amaliy san’ati yo‘nalishlaridagi tugaraklar mashg‘ulotlari orqali ham talabalar qalbiga singdiriladi. Bu o‘rinda talabalar uylari, saroylarida tashkil etilgan«Tasviriy san’at», «haykaltaroshlik”, «Kulolchilik”, «Milliy kashtachilik” , «Naqqoshlik», «yog‘och o‘ymakorligi», «Ganch o‘ymakorligi», «Yosh ta’mirlovchilar» tugaraklari ayni maqsadni doimiy va uzluksiz amalga oshiradi. Sayyohlik tugaraklariga talabalar ularning qiziqishlarini hisobga olgan holda keng jalb qilinadi. To‘garakka qabul qilinayotgan talaba yoshlar avvalo sayyohlik tugaraklarining biror bir yunalishiga qiziqqan, sayyohlik ekspeditsiyasi to‘g‘risida tasavvurga ega bulgan, sog‘lom bo‘lishi kerak. Sayyohlik yo‘nalishi bo‘yicha qatnashadigan talabalar birinchi o‘quv yilidan keyin quyidagilarni bilishi lozim: -yurtimiz haqida tasavvurga ega bulishi; -yurtimizning tari hini, qadimiy obidalarini, ular haqidagi afsona va rivoyatlarni bilishi; -ma’lum joy, ulkani o‘rganish bo‘yicha reja va yunalishlarni ishlab chiqish; -sayohat davomida kuzatuvchanlikni bilish, sayyohlikka oid materiallarni o‘rganish; -turli hildagi sayyohlikka oid adabiyotlar bilan doimiy tanishib borishi va ularni bilish kerak. Ekologik tabiatshunoslikdan tashkil qilingan tugaraklarning asosiy maqsadi yoshlarda jonli va jonsiz tabiat haqida ya hlit tasavvur hosil qilish, tarbiyalanuvchilarni usimlik va hayvonot olami bilan tanishtirish. Tugarak a’zolarida usimlik va hayvonlarni himoya qilish kerakligi to‘g‘risida tasavvur hosil qilish, tuga- rak a’zolari o‘quv bilim yurtilarida yer maydonlarida va tirik tabiat burchagida o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilgandagina, ya hshi hosil olish mumkinligiga ishonch hosil qilishdan iboratdir. Tugarak a’zolariga birinchi o‘quv yili o hirida quyidagi talablar qo‘yilishi lozim: -jonli va jonsiz tabiat haqida tasavvurga ega bo‘lishi; -jonli va jonsiz tabiatni bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligini; -yoz, kuz, qish va bahorning harakterli belgilarini; -yilning turli fasllarida odamning yashab turgan joyidagi mehnati va ularning turlarini; -usimlik nomlari, ildiz, poya, barg, meva va urug‘larini; -ut usimliklar, dara htlar nomini; -meva va manzarali dara htlarni aa ularning bir biridan farqlarini -uchib ketuvchi va qishlovchi qushlarning hayoti va hususiyatlarini; -tabiat bilan inson orasidagi qonun-qoidani doimo muvozanatda saqlashni bilgan, kuzatgan ishlari yuzasidan hisobot yoza bilishni, ma’ruza qilishni bilishilari kerak. Ta’lim muassasalaridan tashqari ta’limning barcha yo‘alishlari va tugaraklaridagi talabalarning ma’naviy fazilatlari, boy madaniy merosimiz, tari hiy an’analarimizga, umuminsoniy k,adriyatlarga hurmat, vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalanishi bilan belgilanadi. O‘quv bilim yurtlaridan tashqari ta’lim muassasalari klub va tugaraklari boradilar. Bilimga tashnalik ham a hloqiy tarbiyaning tarkibiy qismidir tarbiyachi, muassasa hodimlari talaba qalbida kitobni sevish, uni o‘qish va ardoqlash kabi fazilatlarni doimiy ravishda shakllantiradilar. Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida rejalashtirilayotgan har bir tadbir mazmunida, klub va tugaraklar faoliyatida - Vatanga muhabbat va komilinson tarbiyasi aks etishi lozim. Talabalarda Vatanga muhabbat tuyg‘usini tarbiyalashda yurtimiz madaniyati tari hi, muayyan davrlardagi mavqei, buyuk mutafakkir- larimizning jahon fan va madaniyati sohasidagi o‘rni, mamlakatimizning yorqin istiqboliga ishonch to‘g‘pisida ma’lumot beriladi. Vatanni sevish, uning istiqboli haqida qayg‘urish iymon-e’tiqod ramzi ekanligi o‘qtiriladi. Shu nuqtai nazardan asosiy maqsad - komil insonni tarbiyalash amalga oshiriladi. Talabalarning hququqiy ongini oshirmasdan huquqiy fuqarolik davlatni tasavvur etib bulmaydi. huquqiy ong poydevoriga o‘quv muassasasilarda asos solinadi. Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida talabalarga huquqiy bilimlar, ijtimoiy hayot me’yorlari va qoidalari to‘g‘risida keng ma’lumotlar berib boriladi. Huquqiy ta’limning mazmuni mustaqil O‘zbekiston davlatining iqtisodiy, ma’naviy, siyosiy- huquqiy manfaatlarini uzida mujassamlashtirishi kerak. 2 Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida iqtidorli shaxslar va iste’dodli yoshlarni uziga xos psixologik jihatlarini va fazilatlarini hisobga olib turli tugaraklarga jalb etish «Respublika iste’dod markazi» xodimlari bilan hamkorlikda va ularning ilmiy amaliy tajribalaridan foydalangan holda iste’dodlarin aniqlashga muljallangan texnologik diagnostik tadbirlar asosida amalga oshiriladi. Darsdan tashqari ta’lim muassasalarida quyidagi tadbirlar ishlab chiqiladi: --iqtidorli shaxslar va iste’dodli yoshlarni chet ellarda kasbiy jihatdan tayyorgarlikdan o‘tkazishga qaratilgan turli tadbirlarni amalga oshirish; 2 О.Собиров “Талаба ёшларда худудий маданиятни шакллантириш услубиёти” Т., 2005. (Б.М.И.) --«Kamolot», “Mahalla», «Ulug‘bek» , «Oltin meros», «Umid» , «Ustoz» kabi jamg‘armalar bilan hamkorlikda ish olib borish; --o‘quv bilim yurtlaridan tashqari Ta’lim muassasalarida yoshlar iste’dodi va iqtidorini namoyon qilishga doir shart sharoitlar yaratib berish; --ularning qiziqishini inobatga olgan holda fanlar buyicha olimpiadalar, tanlovlar, kurgazmalar, turli bayramlar, talabalar ijodkorligi kabi tadbirlarni o‘tkazish. Respublikaning chekka mintaqalaridan iqtidorli shaxslar va iste’dodli yoshlarni izlash, ularga kelgusida uz qobiliyatlarini takomillashtirishlariga shart-sha- roitlar yaratib berish kerak. 6.3.Talalabalarni o‘z-o‘zini boshqarish. Pedagog mustakil tayyorgarlik davrida talabalar bilan ishlashni tabakalashtirilgan tarzda olib boradi, ularni guruhlarga taksimlaydi, ayrimlari bilan esa yakka tartibda ish olib boradi. Pedagog fan kabinetlaridagi mustakil ishlarni tashkil etib, bilimlar egallashni ta’minlovchi topshiriklar sistemasini ishlab chikadi, muntazam ravishda ukishning borishini nazorat kiladi, talabalarning kitob, asboblar, qullanmalar, ukuv telekursatuvlari, kushimcha adabiyotlar va boshkalar bilan ishlash malaka va kunikmalarini muntazam shakllantirishni ta’minlaydi. Mustakil tayyorgarlikni tashkil etishda laborant talabalar alo hida urin tutadi. Ular murakkab tajribalarni amalga oshirishda yordam beradilar, diapozitivlar, filmlarni namoyish etadilar, haritalarni tayyorlaydilar, almashtiriladigan stendlarni bezatadilar, kabinetlarda inventarizatsiya utkazadilar, darsliklar va dasturlarga doir adabietlar fondiga mudirlik kiladilar va hokazo. Mustakil mashgulotlarda pedagog bilan talabaning hamkorlik kilishi zarurligi bekor qilinmaydi, lekin u darsdagiga nisbatan boshkacha—asosan bavosita, ukuv materiali (sxemalar, jadvallar, yul-yuriklar, maxsus tuzilgan ma’lumotnomalar va hokazolar)ni tegishli tarzda tashkil etish orkali amalga oshiriladi. Kelgusida urta buginda darsdan tashkari mashgulotlarni tashkil etishda pedagogning yunaltiruvchi ta’siri ostidagi talabalarning uz-uzini tartibga solish, uz- uzini nazorat kilishi asosiga kurilgan va fan kabinetlarida, kutub honada va uyda yakka tartibdagi reja asosida utkaziladigan mustakil mashrulotlar yetakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda darsdan tashkari ishda ta’limning moddiy bazasi: kushimcha va ma’lumotnoma adabietlar, laboratoriya uskunalari, kurgazmali kullanmalar, didaktik materiallar, te hnika vositalaridan okilona foydalanish kuzda tutiladi. Uz ichiga: — darslik va kushimcha adabietlar bilan ishlashning hilma- hil shakllarini olgan, nazariy bilimlarni uzlashtirishni ta’minlovchi; — tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyi halashni, maketlar, modellar va hokazolarni tayyorlashii olgan mustakil ishlash uchun topshiriklar sistemasi maksadga muvofikdir. Yukorida kayd etilgan topshiriklarni bajarish jaraenida talabalar turli kullanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni urganadilar, uz-uzini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarni jalb etish kunikmalarini egallaydilar. Ayni paytda ularda topshiriklarni bajarish uchun zarur materiallarni tanlash, ishning ketma-ketligini belgilash, vaktni hisobga olish kabi tashkiliy kunikmalar shakllanadi. Bunga u hshash mashgulotlar talabalarga ular uchun yangi bulgan sharoitlarda me hnat kilish kuiikmasini egallashga yordam beradi, ukituvchiga esa talabalarda ta’lim-tarbiya jarayoniga faol kushilish uchun zarur bulgan fazilatlarni anik, maksadni kuzlab, izchil shakllantirish imkonini be;radi. Natijada talabalar uchun ukuv mashg‘ulotlarini tashkil etishning yangi shakllni kiroat hona va bush auditoriyalarda pedagogsiz mustakil mashgulotlarni asta-sekin joriy etish mumkin buladi. Shuni aytish kerakki, bunday ish shaklining dastavval ayrim kismlari uzlashtiriladi. Talabalar guruhlariga tarbiyachisiz, uzlari shugullanishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bunday mashgulotlar kattik, tartibga solinadi: ish joyi, tarbiyachiga takdim etilishi kerak bulgan hisobot materiallari va bu ishlarni amalga oshirish vakti anik belgilab kuyiladi. talabalarni guru hlarga taksimlash oldidan katta tayyorgarlik ishlari olib boriladi: tarbiyachilar bilan ular me hnatini tashkil etish usullari hakida suhbatlar, kiroat honada va bush auditoriyalarda mustakil mashgulotlarni tashkil etish yuzasidan dastlabki sinovlar, bu tajribani mu hokama kilish va unga zarur tuzatish kiritish kabi ishlar bajariladi. Kuzatishlarning kursatishicha, ishning yangi shakllariga utish butun pedagoglar jamoasining kuch-gayratlarini birlashtirishni, bush honalarni taksimlashda, tartib va intizomga rioya etilishini nazorat kilishda alo hida aniklikni talab etadi. Talabalarning uz-uzini tartibga solish va uz-uzini nazorat kilish asosiga kurilgan guruh. va yakka tartibdagi ish shakllari asta-sekin asosiy ish shakllari bulib koladi. Ular talabalarda intizom va mas’uliyatni shakllantirishga kumaklashadi. Bir kancha hollarda mustakil tayyorgarlik yuzasidan ayrim mashgulotlarni tarbiyachi ishtirokida uyushtirish zarurati vujudga keladi. Bu unchalik musta hkam bulmagan va yanada kuchaytirilishi zarur bulgan malaka va kunikmalarni tiklash yoki shakllantirishni davom ettirish maksadida utkaziladi. Binobarin, tarbiyachi ishtirokidagi mustakil mashgulotlarni talabalar mustakilligi shakllanishining muayyan boskichida tula bardam topadigan shakl sifatida karamaslik kerak. U ukuv mashgulotlaridan keyingi darslarni tashkil etish shakllari sistemasida zarur ji hat sifatida saklanib koladi, lekin undan foydalanish me’yori uzgaradi. Mustakil tayyorgarlikni tashkil etish jarayonida shaxslarning zurikishiga yul kuymaslik mu himdir. Shu maksadda shaxslarda ukuv ishining okilona usullarini, ilmiy va ijtimoiy-siyosiy a hborot okimida yul topa olish, mustakil tajribalar kilish va kuzatish olib borish kunikmalarini shakllantirish zarur. Fanlararo alokalar goyalarini ruyobga chikarish uchun: dars va darsdan tashkari ukuv ishlari—mustakil tayyorgarlikni uygun birlashtirish; mustakil tayyorgarlik davrida turli fan ukituvchilarining uzaro alokasi; fan ukituvchisi bilan tarbiyachining hamji hatligi; turli rejim paytlarida yagona talablarni amalga oshirish kabi yangi imkoniyatlar vujudga keladi va hokazo. Talabalarning barcha fanlar yuzasidan mustakil ishlashi fakat darsdan tashkari faoliyatdagina emas, shu bilan birga darsda ham boshkacha sifat kasb etadi. Dars va mustakil tayyorgarlikning bir-biriga singib ketishi, ukuv va kushimcha adabiyotlardan, komuslardan, ma’lumotnomalardan va boshkalardan keng foydalanish imkoniyati ob’ektiv tarzda ukuv materialini eng kup darajada uzlashtirishga, mustakil ishni jadallashtirish hisobiga (uni birmuncha kiskartirgan holda).ukuv vaktidan samarali foydalanishga, eng mu himi, talabalarda mehnatsevarlik, mustakillik, mas’uliyatni tarbiyalashga kumaklashadi. Talabalarning mustakilligi turli darajada bulganida mustakil tayyorgarlik amalga oshirilishi mumkinligini hisobga olish mu himdir, albatta, bu esa ular sha hsining shakllanishiga shub hasiz ta’sir kursatadi. Ayrim talabalarning ishdagi faol va mustakil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki talabalarning uzlari oldilarida turgan vazifalarni va ularni hal etish yullarini ancha yaxshi tushunadilar. tarbiyalanuvchilar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tar- biyachining aralashuvi makbul emas, chunki bunday holat tarbiyalanuvchilarning mexnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng katta imkoniyatga egadir. Talaba mustakil harakat kilib, lekin uz ishini tarbiyalashning fikri va ba hosiga boglik kilib kuygan paytda tobe mustakil holat vujudga keladi. Ish kizikish va ishtiyok bilan bajarilsa ham, mustakil ishni bajarayotgan shaxsning harakatlarida ishonchsizlik ji hatlari mavjud buladi. Tarbiyachining tula rahbarligi va nazorati ostida harakat kiladigan talabalar toifasida majburiy-ijro etish holati paydo buladi. Bunda talabalar ishga unchalik kizikish bildirmaydilar. Ular kupincha tar-biyachining yordamini surab murojaat kiladilar, kuchli talabalarning kullab-kuvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar bunday kullab-kuvvatlash bulmasa, ishni davom ettirishda irodalarini ishga solmaydilar. Bunday shaxslarda tashkaridan majbur kilish vaktida harakat kilish odati musta hkamlanadi. Agar bunday holat barkaror bulib kolsa, u talabaning fakat akliy emas, shu bilan birga ma’naviy rivojlanishiga ham, tuskinlik kilishi mumkin. Mustakil tayyorgarlikning nazoratsiz—ijro etish holati rasmiy ijrochilik bilan, ishgiyok. va havas bilan me hnat kilishni istamasligini yashirishga intilayotgan talabalarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vakt mavjud bulishiga yul kuyib bulmaydi, aks holda talabalarda ishga nisbatan rasmiy munosabat ji hatlari paydo buladi, bu esa ularning me hnatdagi tashki faolliklarini yukka chikaradi. Va, nihoyat, beixtiyor hosil buladigan holat ham ruy berishi, bunday holat «hohlasam—o‘ynayman, hohlamasam—o‘ynamayman»; «yoksa—ishlayman, yokmasa—ishlamayman»; «oson bulsa—bajaraman, kiyin bulsa—bajar-mayman» degan suzlarga rioya etadigan talabalar faoliyatida namoyon buladi. Bu talabalar guruhi tarbiyachiga yukorida kayd etilgan talabalar guru higa nisbatan kam kiyinchilik va tashvish keltirmaydi. shaxslarning mustakil tayyorgarligidagi beihtiyor holatni boshka holatga aylantirish ancha kiyin ishdir. Bu shaxslarning fakat uz sha heiy istaklari buyicha ish bajarishga doir no hush mayllarini bartaraf etish uchun uzok. vakt ter tukib me hnat kilishga tugri keladi. Kursatib utilgan hollarning har birida shaxslarni bilish jarayoniga jalb etish, ularning kizikishlariga tayanish, talabalarga ukuv faoliyatida muvaffakiyatga erishishni his etish imkonini berish, ularni ragbat-lantirish va albatta ukishga urgatish kerak. Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilarning uzlari kupincha shaxslarning mustakil tayyorgarligi, ularning ishga munosabatidagi holatning hilma- hilligini bilmaydilar. Pedagog esa ana shunday holatlar-ning namoyon bulishiga tayanib, yakka tartibda yahshirok, yondashishni amalga oshirish mumkin, mustakil tayyorgarlik davrida tarbiyalanuvchilarga uz ta’snrini muvofiklashtirishi va takkoslashi, uni sha hsni shakllanti-rishning samarali vositasiga aylantirishi mumkin. Bunda unga talabalarning fe’l-atvoridagi uzgarishlar jarayoo‘ini va uz tarbiyaviy faoliyatining pirovard natijalarini oldindan kura bilish, har bir talabaning hususiyatlarini, uning sha hs sifatida mehnatga munosabatini yaxshi bilish yordam beradi. Talabalarning mustakil tayyorgarligini tashkil etganda, shaxslar mustakilligini pasaytiruvchi ortikcha vasiylik kilishga yul kuyib bulmaydi. Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilar mustakil tayyorgarlikning turli boskichlari (bulajak ishning borishi tushuntiriladi, uy ishi, uning mazmunini, talaba faoliyatining tartibini tula tushuntirib berish hollari uchraydi va hokazo)da talabalarning ishiga aralashib, kupincha ular mustakkilliginiig rivojlanishiga halakit beradilar, mustakil faolnyat kunikmalari shakllanishiga tuskinlik kiladilar. Mustakil tayyorgarlik jaraenida talabalar mustakilligi muntazam oshib borishi va yordam berish muntazam kamayib borishiga erishish mu himdir, albatta. Uz guruhining imkoniyatlarini, shaxslarning uziga hos hususiyatlarini, ular mustakil ishining uslubini hisobga oluvchi tarbiyachi mustakil tayyorgarlik davrida goyat talabchan buladi, shaxslarni mustakil faoliyatga yunaltiradi, mustakil tayyorgarlikii talabalar bilimlarini musta hkamlashning va ularda tashkiliy-amaliy malaka va kunikmalarii rivojlantirishning vositasi sifatida karab, uz yordami darajasini asta-sekin pasaytiradi. Ta’lim muassasalari talabalarining mustakilligi hakida gapirar ekanmiz, biz bu jarayoining ikki tomonini ifodalaydigan tushunchalardan: talabalar faoliyatida- mustakillik darajasidan, tarbiyachi faoliyatida—yordam berish darajasidan foydalanamiz. Mustakillik darajasi deganda biz talabalarning pedagog yordamiga bulgan ehtiyojini nazarda tutamiz. Yordamga bulgan ehtiyoj kanchalik yukori bulsa, talabalarning mustakilligi shunchalik past buladi. Shaxslarga yordam kursa;tish darajasining mezoni sifatida biz o‘quv muassasasi chilarining topshiriklarni bajarish jaraeniga tarbiyachining aralashuvini kabul kilamiz. Ayni vaktda shuni hisobga olish mu himki, mustakil tayyorgarlik mustakil faoliyat shakli bulib, u shaxsni ukishga urgatar ekan, tulik; ravishda tarbiyachining ra hbarligisiz, muayyan darajadagi tarbiyaviy kuch-rayrat sarflashisiz utishi mumkin emas. Pedagoglarning mustakillikni tarbiyalash vazifalarini hal kilishga sarflagan kuch-gayrati talabalarning ruhiy-fiziologik kayfiyatiga mutanosibdir. Agar shaxslar mustakil tayyorgarlikni uz faoliyati zanji-ridagi tabiiy bugin sifatida kabul kilsalar, pedagoglar tomonidan ham, shaxslar tomonidan ham katta kuch-gayrat sarflash talab etilmaydi. Aksincha, mashgulotga yomon tayyorgarlik kurish hamma uchun kushimcha kiyinchiliklar tugdiradi. Tarbiyachining o‘quv muassasasi talabalariga irodaviy ta’sir kursatishi talab etiladi, ularning esa uz organizmlari va ruhiyatlarining a hvolini muayyan faoliyatga yunaltirish uchun irodaviy zurikishlariga tugri keladi. Har kanday holatda tarbiyachi tomonidan ham, talabalar tomonidan ham kup yoki oz midorda kuch-gayrat sarf etishni talab etadigan vaziyatlar vujudga keladi. Mustakil tayyorgarlik davomida ta’lim muassasalarining talabalari mustakil faoliyatining u yoki bu kunikmasi shakllanayotganda ham huddi shunday vaziyatlar vujudga keladi. Bu vaziyatni zarur tarbiyaviy maksadni amalga oshirishga yordam beradigan pedagogik ji hatdan maksadga muvofik holatga aylantirish tarbiyachining ma horatini bildiradi. O‘z-o‘zini tarbiyalash o‘z ustida ongli va rejali ish olib borish, jamiyat va rivojlanish shaxsiy dasturi talablarga javob beruvchi xususiyat va sifatlarni shakllantirishga yo‘natirilgandir. O‘z-o‘zini tarbiyalash tarbiya jarayonida shakllanadi. Bu usullarni shartli ravishda 2 guruhga bo‘lish mumkin. O‘z-o‘zini tarbiyalash shaxsining o‘z-o‘zini anglashdan boshlanadi. Buning uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. Ular 1-guruhga tegishli: O‘z-o‘zini kuzatish ; Taqqoslash; O‘z-o‘zini tahlil qilish; Empatiya; O‘z-o‘zini baholash. Bu usullarning barchasi o‘z-o‘zini anglash saviyasini o‘stirishni maromlashtiradi. Bu besh usul yordamida shaxsni o‘z-o‘zini baholashi amalga oshiriladi. Qolgan usullar o‘z-o‘zini tarbiyalash uchun qo‘llaniladi: O‘z-o‘ini tanqid qilish; O‘z-o‘ziga majburiyat yuklash; O‘z-o‘zini boshqarish; O‘z-o‘ziga buyruq berish; O‘z-o‘zini jazolash; O‘z-o‘ziga ta’sir ko‘rsatish; O‘ziga ishonch. 6.4.Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni namunali o‘tkazish. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, yurtmizda ko‘plab bayramlar nishonlana boshlandi. Ular o‘z mazmunicha xalqimizning azaliy an’analarini, urf – odatlarini va orzu umidlarini olgan bo‘lib, ommaviy tarzda muntazam nishonlanib kelyapti. Albatta, bu bayramlar kishilarga zavqu shavq bag‘ishlash barobarida, yoshlarda vatanparvarlik, an’analarimizga sadoqat, urf – odatlarimizga hurmat hissini shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu darslar talabalar qalbida iymon – e’tiqod hissini munavvar etib, ona – Vatan, xalqiga mehir muhabbat uyg‘otish zarur. Shu bois avvalo dars mavzusini to‘g‘ri tanlab olish, talabaning bilimdarajasi, malaka va ko‘nikmalariga mos ravishda aniq belgilay bilishi lozim. Dars o‘tiladigan xona ham mavzuga mos ravishda bezatilgan bo‘lishi lozim. Ya’ni qanday bayram o‘tkazilishga qarab O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog‘i, Gerbi, Madhiyasi, Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun, Mutafakkir olimlarning ibratli so‘zlaridan namunalar keltirish mumkin va hakozolar. Saboqlar suhbat, savol–javob, bahs–munozara, hikoya shakllarida sahnalashtirilgan lavhalar yordamida tashkil etilsa, yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday bayram tadbirlariga eng asosiylaridan misol tariqasida aytib o‘tishimiz mukin bo‘lganlari “Mustaqillik – buyuk ne’mat” umumxalq bayrami – “O‘qituvchilar va murabbiylar kuni”, “ 9 may – Xotira va Qadrlash kuni”, “Navro‘z – gul bayrami” kabilardir. Ushbu bayramlarni tashkil etishda Milliy dastur talablariga muvofiq vujudga kelayotgan akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida, ayniqsa, behad ko‘tarinki ruhda alohida mahorat va izlanuvchanlikni talab qiladi. Ta’lim muassasalarida, akademik-litsey, kasb-xunar kollejlarida, o‘quv yurtlarida, mahallalarda, korxonalarda "1oktyabr—O‘qituvchilar va murabbiylar kuni" bayramini o‘tkazish o‘sib kelaetgan yosh avlodni tarbiyalashda xalqimizning ustoz murabbiyga bo‘lgan munosabatlarining eng yaxshi namunalari misolida o‘quvchi yoshlar, umuman insonlar dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Bayram tantanalariga ota-onalar, mahalla faollari, xalq ta’limi xodimlari, yozuvchi, shoirlar, san’at ashli, homiy tashkilotlar, faxriy o‘qituvchilar, "Umid", "Kamolot", "Ulug‘bek", "Mahalla" "Nuroniy", "Ustoz" "Oltin meros" kabi jamg‘armalar, ommaviy axborot vositalari vakillarini jalb etish kerak. Bayram doirasida dars, tarbiyaviy soat, seminar-adabiyot, adabiy-badiiy va ilmiy kechalar, uchrashuv va davra suhbatlari o‘tkazilishi mumkin. Bayram tantanalari "O‘qituvchi—ulug‘ nom, u Mag‘pyp jaranglaydi", "Ustoz—otangdan ulug‘", "Ustoz va murabbiylar, sizlarni sharaflaymiz", "Men sevgan ustoz", "Agar hayot bo‘ston bo‘lsa, bog‘bon muallim", "Ustozlar kuni — umumxalq bayramidir" kabi mavzularda o‘tkazilishi mumkin. Shuningdek, yosh musavvirlar, yosh xunarmandlar yosh raqqosalar, yosh chevarlar ko‘rik-tanlovlarini, yosh polvonlar, yosh sportchilar, o‘tkir zehnlilar, topqirlar musobaqalarini, she’rxonlik va mushoiralarni o‘tkazish lozim. Ustoz va murabbiylar bayramini nishonlashda o‘tganlar ruhini shod etishga alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. "O‘qituvchilar va murabbiylar kuni" bayramini quydagicha reja asosida o‘tkazish mumkin: — 1 oktyabr — "O‘qituvchi va murabbiylar kuni" bayrami — dam olish kuni ekanligi; —o‘qituvchi—ulug‘ zot ekanligi haqida; —ustoz—otangdan ulug‘ligi; —o‘qituvchi va murabbiylar mehnatining qadr-qiymati haqida; —buyuk ustozlar haqida O‘qituvchilar sulolasi haqida; —ustozlar ruhini shod etish; —o‘qituvchilarni munosib taqdirlash, sovg‘alar ulashish; —rivoyat, hikoyalar, she’r va kuy-qo‘shiqlar ijro etish; —saxna lavhalaridan, sport o‘yinlaridan namoyish etish; —san’atkorlar chiqishi; —sayl-sayohatga borish; —nafaqaxo‘r, faxriy o‘qituvchilar holidan xabar olish; —ko‘rgazma tashkil etish, kimoshdi savdosini uyushtirish. Bayramni ikki bosqichli tadbir asosida o‘tkazish ham mumkin. Birinchisi — ma’rifiy, ma’naviy tadbirlar bo‘lsa, ikkinchisi, ko‘ngil ochar, estetik zavq-shavq olishga bag‘ishlangan o‘yin-kulgi, tomoshali tadbirlardir. Sayohat va sayllarda, muzey va muqaddas qadamjoylarga, "Xotira va Qadrlash" maydonlariga borish. O‘quv yurtlarida "O‘qituvchi va murabbiylar" bayrami teatrlashtirilgan reja asosida olib borilishi bayramning estetik tarbiyaviy qimmatini yanada oshiradi. Buning uchun, o‘quv yurtlarining havaskorlik drama teatri a’zolari, musiqa va cholg‘u asboblari to‘garaklarining ishtirokchilari bilan teatrlashtirilgan badiiy qismlar tashkil qilish maqsadga muvofiq. Toshkent, Buxoro, Samarqand, Farg‘ona, Shaxrisabz, Termiz, Xiva shaharlariga o‘qituvchilar sayohatini uyushtirish. Bu ishlarda xalq ta’limi bo‘limi, hokimiyat, mahalla, homiy tashkilotlar, san’at va adabiyot ahli hamkorlikda faollik ko‘rsatishlari lozim. Tomoshalar, konsertlar, Musiqali kechalar va lektoriylarga ustozu yosh murabbiylar va o‘quvchilarning bepul kirishini ta’minlash, shuningdek, ijodkor