1 DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI Byudjet taqchilligi - sarf-xarajatlar daromaddan oshib ketganda. Bu atama odatda hukumatlarga tegishli, biroq shaxslar, kompaniyalar va boshqa tashkilotlar kamchiliklarni bartaraf etishlari mumkin. Davomiy kamchiliklarni bartaraf etgan ko'plab tashkilotlar uchun darhol jazo choralari mavjud. Agar shaxs yoki oila shunday qilsa, ularning kreditorlari chaqiradi. Xarajatlar to'lanmaganligi sababli, ularning kredit ballari to'ladi. Bu yangi kreditni qimmatroq qiladi. Oxir-oqibat ular bankrot deb e'lon qilishlari mumkin. Xuddi shu narsa byudjet defitsiti davom etayotgan kompaniyalar uchun ham amal qiladi. Ularning obligatsiyalar reytingi pasayadi. Bunday holatlarda ular hech qanday qarz olish uchun yuqori foiz stavkalarini to'lashlari kerak. Hukumatlar boshqacha. Ular soliqdan daromad oladilar. Ularning xarajatlari soliqlarni to'layotgan odamlarga foyda keltiradi. Hukumat rahbarlari xizmat ko'rsatish orqali xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Agar ular saylashni davom ettirishni istasa, ular imkon qadar ko'proq sarflashadi. Chunki saylovchilarning aksariyati qarzning ta'siri haqida qayg'urmaydi. Har yili defitsit mamlakat suveren qarzini oshiradi . Qarz o'sishi bilan u defitsitni ikki shaklda oshiradi. Birinchidan, qarzga bo'lgan foiz har yili to'lanishi kerak. Bu esa, har qanday foyda bermasdan sarf-xarajatlarni oshiradi. Agar foizlar to'lovlari etarlicha yuqori bo'lsa, u iqtisodiy o'sishga olib keladi, chunki bu mablag'lar iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin edi. Ikkinchidan, yuqori qarz darajalari hukumat uchun mablag' to'plashni qiyinlashtiradi. Kreditorlar mamlakatning qarzlarini to'lash qobiliyatiga daxldor xavotirda. Bunday holatlarda ular yuqoriroq foiz stavkalarini ko'tarishlarini talab qilishadi, bu yuqori darajadagi xavfni ko'proq qaytarish imkonini beradi. 2 Bu har yili kamomadni oshiradi. Jahon banki, bu mamlakatning GSYİH'ya nisbati qarzi 77% yoki undan yuqori bo'lgan paytlarda, bu so'nggi nuqtasi. O'zlari mag'lubiyatga uchragan loop bo'ladi, chunki mamlakatlar o'z qarzlarini qaytarish uchun yangi qarzlar oladi. Yangi qarzlar bo'yicha foiz stavkalari osmonga ko'tariladi. Bu davlatlar qarzni o'zlashtirishi uchun har qachongidadir. Agar u etarlicha uzoq davom etsa, mamlakat qarzini sukut qilishi mumkin. Har qanday zamonaviy jamiyatning iqtisodiy tuzilishini shakllantirish va rivojlantirishda etakchi, hal qiluvchi rolni hokimiyat tomonidan saylangan iqtisodiy siyosat doirasida amalga oshiriladigan davlat tomonidan tartibga solish o'ynaydi. Davlatga iqtisodiy va ijtimoiy tartibga solishni amalga oshirish imkonini beruvchi eng muhim mexanizmlardan biri moliyaviy mexanizm – jamiyatning moliyaviy tizimi bo‘lib, uning asosiy bo‘g‘ini davlat byudjeti hisoblanadi. Aynan moliya tizimi orqali davlat markazlashgan fondlarni shakllantiradi va davlat organlariga yuklangan funksiyalarni bajarish imkoniyatini ta’minlagan holda mablag‘larning markazlashmagan fondlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. 90-yillarning boshidan boshlab O’zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy va siyosiy islohotlar ham davlat moliyasi sohasiga, birinchi navbatda, byudjet tizimiga ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi. Davlat byudjeti davlat resurslarini safarbar etish va sarflashning asosiy vositasi boʻlib, siyosiy hokimiyatga iqtisodiyotga taʼsir koʻrsatish, uning tarkibiy oʻzgarishini moliyalashtirish, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirishni ragʻbatlantirish, kam himoyalangan qatlamlarni ijtimoiy qoʻllab- quvvatlash uchun real imkoniyat yaratadi. aholi soni. Ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan jamiyat moliya tizimini o‘zgartirish qanday yo‘nalishlarga, davlat byudjet siyosatining zamon talablariga qanchalik javob berishiga bog‘liq . Shu munosabat bilan byudjet tizimini, byudjet jarayonini, nazariy va qonunchilik asoslarini va byudjet mexanizmi faoliyatining amaldagi amaliyotini o'rganish bugungi kunda alohida dolzarblik kasb etmoqda. 3 I.BOB.«BYUDJET TAQCHILLIGI» TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISH SABABLARI 1.1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni Dаvlаt byudjеtining dаrоmаdlаri vа хаrаjаtlаri muvоzаnаtdа bo’lishini tаqоzо qilаdi. Lеkin ko’pchilik hоllаrdа dаvlаt byudjеti хаrаjаtlаrining dаrоmаdlаrdаn оrtiqchаligi kuzаtilаdi, buning оqibаtidа byudjеt tаqchilligi ro’y bеrаdi. Bu hоlning sаbаblаri ko’p bo’lib, ulаrning ichidа, dаvlаtning jаmiyat hаyotining bаrchа sоhаlаridаgi rоlining uzluksiz o’sib bоrishi, uning iqtisоdiy vа ijtimоiy vаzifаlаrining kеngаyishi аlоhidа o’rin tutаdi. Byudjеt tаqchilligining o’sishi yoki kаmаyishi mutlоq miqdоrdа vа uning yalpi ichki mаhsulоt (YAIM)gа nisbаtidа аniq nаmоyon bo’lаdi. 2004 yildа Rеspublikаmiz dаvlаt byudjеtining tаqchilligi (dеfitsit) YAIMgа nisbаtаn 0,4 fоizni tаshkil etdi vа оldingi yillаrgа nisbаtаn kаmаyish tеndеntsiyasigа egа bo’ldi. Byudjеt tаqchilligining o’zgаrishi хo’jаlik kоn’yunkturаsidаgi jоriy tеbrаnishlаr, ishlаb chiqаrishdаgi dаvriy inqirоz vа yuksаlishlаrni hаm аks ettirаdi, inqirоzlаr dаvridа dаvlаt byudjеt mаblаg’lаri hisоbidаn iqtisоdiyotning mа’lum sеktоrlаrini mоliyaviy tа’minlаb turishgа, umumdаvlаt аhаmiyatigа egа bo’lgаn tаrmоqlаrdа invеstitsiyalаr hаjmini sаqlаb turishgа mаjbur bo’lаdi. O’rnаtilgаn хаlqаrо stаndаrtlаrgа ko’rа byudjеt tаqchilligi YAIMning 5% dаrаjаsidаn оshmаsligi lоzim. Byudjеt tаqchilligi аsоsаn dаvlаt qimmаtli qоg’оzlаrini sоtish, nоbyudjеt fоndlаri (sug’urtа fоndi, ishsizlik bo’yichа sug’urtаlаsh fоndi, pеnsiya fоndi)dаn qаrz оlish ko’rinishidаgi dаvlаtning ichki vа tаshki qаrzlаri hisоbigа qоplаnаdi. Byudjеt tаqchilligini mоliyalаshtirish (qоplаsh)ning muhim ko’rinishlаridаn biri dаvlаt krеditi hisоblаnаdi. Dаvlаt krеditi dеgаndа, dаvlаt qаrz оluvchi yoki krеditоr sifаtidа mаydоngа tushаdigаn bаrchа mоliyaviy-iqtisоdiy munоsаbаtlаr yig’indisi tushunilаdi. Mоliyaviy rеsurslаrni dаvlаt tоmоnidаn qаrzgа оlishning аsоsiy shаkli – bu dаvlаt qаrz mаjburiyatlаri (zаyomlаri)ni chiqаrish hisоblаnаdi. Ulаrni jоylаshtirish 4 jаrаyonidа dаvlаt аhоli, bаnklаr, sаvdо vа sаnоаt kоmpаniyalаrining vаqtinchа bo’sh turgаn pul mаblаg’lаrini jаlb qilаdi. Dаvlаt o’z mаjburiyatlаrini nаfаqаt хususiy sеktоrdа jоylаshtirishi, bаlki ulаrni Mаrkаziy bаnkdа hisоbgа оlishi hаm mumkin. Bundа bаnk muоmаlаgа pulning tоvаr hаjmining ko’pаyishi bilаn bоg’liq bo’lmаgаn qo’shimchа miqdоrini chiqаrаdi. Mаzkur hоldа, dаvlаt byudjеtini mоliyalаshtirish pul muоmаlаsigа to’g’ridаn-to’g’ri inflyatsiоn tа’sir ko’rsаtаdi. Pul mаssаsining o’sishi jаmiyat hаqiqiy bоyligining ko’pаyishi bilаn birgа bоrmаydi. Dаvlаt qаrzlаrining to’хtоvsiz ko’pаyib bоrishi, milliy dаrоmаdni fоiz to’lоvlаri shаklidа, tоbоrа ko’prоq qаytа tаqsimlаnishgа оlib kеlаdi. Kаttа byudjеt tаqchilligi vа dаvlаt mаjburiyatlаri bo’yichа fоiz to’lоvlаri o’sish shаrоitidа, dаvlаt qаrzlаrini to’lаsh vаqtini imkоn dаrаjаdа cho’zishgа hаrаkаt qilаdi. Buning uchun turli хil usullаrdаn fоydаlаnish mumkin. Jumlаdаn dаvlаt o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, o’rtа vа uzоq muddаtli zаyomlаrgа аlmаshtirаdi. U o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, аnchа yuqоri fоiz bo’yichа yangi, uzоq muddаtli zаyomlаr chiqаrish hisоbigа hаm sоtib оlish mumkin. Bundаy turdаgi tаdbirlаr qisqа dаvrli sаmаrа bеrishi vа vаqtinchа dаvlаtning mоliyaviy аhvоlini еngillаshtirishi mumkin, chunki u оdаtdа kеlgusidа fоiz stаvkаsining оshishi vа qаrzlаr umumiy miqdоrining o’sishi bilаn bоg’liq. Хo’jаlik hаyoti bаynаlminаllаshuv jаrаyonlаrining tеz o’sishi, хаlqаrо krеditning jаdаl rivоjlаnishi nаtijаsidа dаvlаt o’zigа zаrur bo’lgаn mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilish uchun bo’sh pul mаblаg’lаrining milliy chеgаrаdаn tаshqаridаgi mаnbаlаridаn fаоl fоydаlаnаdi. Buning nаtijаsidа tаshqi qаrz vujudgа kеlаdi. undаy qilib, dаvlаt o’z fаоliyatini mоliyaviy rеsurslаr bilаn tа’minlаshdа ssudа kаpitаllаrining hаm milliy bоzоridаn, hаm tаshqi bоzоridаn qаrz оlishi mumkin. Хаlqаrо krеditning tеz o’sishi kаpitаlning mаmlаkаtlаrаrо migrаtsiyasi, mаmlаkаt vа mintаqаlаr iqtisоdiy o’zаrо bоg’liqligi chuqurlаshuvining muqаrrаr nаtijаsi hisоblаnаdi. Хаlqаrо krеdit mоliyaviy rеsurslаrni hаm хususiy sеktоrning 5 ehtiyojlаrini qоndirish, hаm dаvlаt byudjеti tаqchilligini qоplаsh uchun jаlb qilish imkоniyatini sеzilаrli kеngаytirаdi. SHu bilаn birgа tаshqi qаrzlаrning o’sishi bir qаtоr bоshqа muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi. Bu o’rindа eng аsоsiy muаmmо milliy iqtisоdiyotning krеditоr vа dеbitоr mаmlаkаtlаr iqtisоdiyotigа bоg’liqligining kuchаyib bоrishi hisоblаnib, bu jаrаyonni mаmlаkаtdаgi ichki mоliyaviy dаstаklаr bilаn nаzоrаt qilish imkоniyati bo’lmаy qоlаdi. Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi. Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida, imtiyozli stavkalarda beriladi. Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respublikasihukumatlari, Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi. Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish sifatida 6 qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda, kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa - "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak. Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi. Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi. Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbai ekanligi haqiqatda qolmoqda. Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga, xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarini tahlil qilishimizdan oldin davlat byudjeti haqida yaxshigina tushunchaga ega bo’lishimiz zarur. Davlat 7 byudjeti – bu davlat daromadlari va xarajatlar hamda ularni moliyaviy qoplash manbaalari yillik rejasi hisoblanadi. Davlat byudjetining 2 tomoni bo’lib, bir tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar tarkibi va ularning manbaalari, ikkinchi tomonida esa asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topgan. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosdagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. Byudjet daromadlari – esa pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi hisoblanadi. Davat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjeti (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari)ga boʻlinadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi xarajat talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq. Byudjet harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamomadi yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin 8 boʻlmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy Davlat byudjetlari va byudjetdan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yig’ma byudjetini tashkil etadi. Davlat byudjeti, odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat byudjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi. Davlat byudjeti muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab davlat byudjetining mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha boʻladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi byudjet mavqeining oshishiga sabab boʻladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yigʻiladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi koʻpayadi. Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026 yillarga mo’ljallangan Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev soliq-budjet siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi oldida bozor munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish bilan bir qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor yo’nalishdagi iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab etiladi1”. Dаvlаt mоliyаsini islоh qilish yuzаsidаn оlib bоrilаyоtgаn о‘zgаrishlаrning mаrkаzidа 9 dаvlаt byudjetining shаkllаnishi vа uning mаblаg’lаridаn yаnаdа sаmаrаli fоydаlаnish, byudjet tаqсhilligi о‘sishigа tа’sir еtuvсhi оmillаrning оldini оlish, shu bilаn birgа byudjet mаblаg‘lаridаn fоydаlаnish jаrаyоnidа byudjet intizоmlаrigа riоyа еtilishini vа bundа mоliyаviy nаzоrаtni kuсhаytirish, qоlаvеrsа, sаmаrаli mоliyаviy nаzоrаt tizimini shаkllаntirish оrqаli dаvlаt byudjetining mаmlаkаt ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishidаgi аhаmiyаtini оshirish mаsаlаlаri turаdi. Byudjet mаblаg‘lаrini shаkllаntirish vа ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа sаmаrаli nаzоrаt tizimini shаkllаntirmаsdаn turib еrishib bо‘lmаydi. Mа’lumki, byudjet jаrаyоnining аsоsiy bоsqiсhlаridаn biri dаvlаtning mоliyаviy nаzоrаti hisоblаnаdi. Mоliyаviy nаzоrаt mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn nаzоrаt fаоliyаtining tаrkibiy qismi hisоblаnаdi. Dаvlаt byudjeti iqtisоdiyоt rivоjlаnishining turli bоqiсhlаridа byudjet siyоsаtini аmаlgа оshirish qurоli, mо‘ljаllаngаn dаsturlаr vа tаdbirlаrni аmаlgа оshirish uсhun pul mаblаg‘lаrining аsоsiy mаnbаi hisоblаnаdi. Byudjet mаblаg’lаridаn fоydаlаnish yuzаsidаn dаvlаt mоliyаviy nаzоrаti mоliyаviy bаrqаrоrlik uсhun shаrt-shаrоitlаr yаrаtishgа qаrаtilgаn dаvlаt mоliyаviy siyоsаtini ifоdаlаydi. Byudjet tаshkilоtlаrini mоliyаviy mаblаg‘ bilаn tа’minlаshdа umudаvlаt mоliyаviy nаzоrаtni mustаhkаmlаsh vа yаnаdа kuсhаytirish, mоliyаviy nаzоrаt оrgаnlаri fаоliyаtini muvоfiqlаshtirish muаmmоsi hаmishа dоlzаrb mаsаlа bо‘lib kеlgаn vа hоzirgi shаrоitdа hаm dоlzаrbligiсhа qоlmоqdа. Bu еsа mаzkur sоhаdа ilmiy tаdqiqоtlаr оlib bоrishning nаqаdаr muhimligini yаnаdа аniqrоq kо‘rsаtib bеrаdi. Shuning uсhun hаm biz mаzkur bitiruv mаlаkаviy ishimizdа ushbu mаsаlаni tаdqiq еtishni о‘z оldimizgа mаqsаd qilib qо‘ydik. Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq 10 nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. О‘zbеkistоnlik iqtisоdсhi M.M.Tо‘lаxо‘jаеvаning fikricha “Mоliyаviy nаzоrаt - dаvlаt tоmоnidаn tаshkil еtilgаn, nаzоrаt qilish vаzifаlаri yuklаtilgаn dаvlаt yоki mustаkil jаmоаt оrgаnlаri tоmоnidаn xukumаt, kоrxоnаlаr, tаshkilоtlаr vа muаssаsаlаr fаоliyаtining sаmаrаdоrligini аniqlаshgа qаrаtilgаn nаzоrаt tizimidir. Dаvlаt byudjetini shаkllаntirish vа sаrflаshdаgi zаxirаlаrni, mоliyаviy vа mоddiy rеsurslаrni bоshqаrishning bаrсhа dаrаjаlаridа оpеrаtsiyаlаrning mаqsаdgа muvоfiqligi vа sаmаrаdоrligini, qоnuniylik printsiplаridаn сhеtgа оg‘ish vа ulаrni buzishlаrni аniqlаsh nаzоrаt tizimi vаzifаsigа kirаdi. Nаzоrаt mаksаdi–tuzаtish сhоrаlаrini kо‘rish, аybdоrlаrni jаvоbgаrlikkа tоrtish vа buzishlаrning оldini оlishdаn ibоrаt. 1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari Defitsit tushunchasi. Davlat organlarining daromadlari va xarajatlari, qoida tariqasida, muvozanatli bo'lishi mumkin. Biroq, haqiqiy hayotda bu, qoida tariqasida, sodir bo'lmaydi va etishmovchilik yoki ortiqcha bo'ladi. Naqd pul taqchilligi yoki profitsiti davlat byudjetiga nisbatan ham, byudjetdan tashqari fondlarga nisbatan ham yuzaga kelishi mumkin. Ushbu bandda muhokama qilingan davlat byudjeti taqchilligi va uni qoplash muammolari markaziy o'rinni egallaydi. Davlat budjeti taqchilligi - bu davlat organlari moliyasini shakllantirish hamda daromadlar va xarajatlarni tasniflashning belgilangan tamoyillariga muvofiq belgilanadigan xarajatlar va sof kreditlashning olingan daromadlar va rasmiy transfertlar summasidan ortib ketishi. Kamomad kontseptsiyasiga bunday kontseptual yondashuv umumiy davlat sektori o'z xarajatlarini va davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida berilgan kreditlarni daromadlar, rasmiy transfertlar va ilgari berilgan kreditlarni to'lashdan olingan mablag'lar hisobidan qoplash darajasini aniqlash imkonini beradi. qarz majburiyatlarini oshirish va likvid mablag'lar hajmini kamaytirmasdan. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda, taqchillik tovarlar, xizmatlar va transfertlarga sarflangan xarajatlarga, sof kreditlash minus daromad va 11 minus rasmiy transfertlarga tengdir. Daromadning xarajatlardan oshib ketishi (ortiqchaligi) odatda ijobiy belgi bilan, kamomad esa salbiy belgi bilan ko'rsatiladi. Kamomad moliyalashtirish hisobidan qoplanadi, uning qiymati kamomadga teng, lekin teskari belgiga ega. Defitsit yoki profitsitning mavjudligi tushumlar va to'lovlarni ixtiyoriy ravishda balanslash va davlat daromadlari va xarajatlarini o'zgartirish orqali iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish uchun davlat moliyasidan foydalanish imkoniyatini tan olish bilan bog'liq. Defitsit va profitsitning hajmi va ularning YaIMga nisbati umumiy davlat sektorining asosiy moliyaviy natijalari hisoblanadi. Kamomadning mavjudligi ko'pincha kambag'al davlat moliyasining alomatidir. Kamchilikni aniqlashning muqobil usullari. Ba'zi hollarda etishmovchilikni aniqlashning muqobil usullariga ehtiyoj bor. Belgilangan maqsadlarga qarab, turli yondashuvlardan foydalanish mumkin. Hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlar summalarini hisobga olgan holda kamomadni aniqlash. Davlat va munitsipal hokimiyat organlarining tushumlari va to'lovlari naqd pul usuli yordamida, ya'ni mablag'larning haqiqiy oqimidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Shunga ko'ra, barcha darajadagi byudjetlarni tuzishda ularning hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlari bo'yicha qarzlari hisobga olinmaydi. Bunday majburiyatlarga to'lanmagan davlat buyurtmalari, xaridlar, davlat xizmatchilariga ish haqi bo'yicha qarzlar va pensiya jamg'armasiga qarzlar kiradi. Shuningdek, byudjet taqchilligiga o'z vaqtida to'lanmagan subsidiyalar va subsidiyalar kiritilmaydi, masalan, ko'mir sanoati va boshqalar. To'lanmagan majburiyatlar rasmiy ravishda belgilangan to'lov muddati bilan shartnoma majburiyatlari shaklini olmaydi. Ular ko'pincha iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan to'g'ridan-to'g'ri davlat kreditlariga ekvivalent bo'lib, byudjet taqchilligini moliyalashtirish sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Bunday hollarda kontseptual asosga muvofiq aniqlangan kamomadga to'lanmagan majburiyatlar summalarini qo'shgan holda davlat va munitsipal moliyalar byudjeti taqchilligining muqobil hisob-kitobini amalga oshirish kerak. Shunga o'xshash hisob-kitoblar to'lov 12 majburiyatlarining muhim qismini keyingi yilga o'tkazish holatlarida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday o'tkazma mablag'larga bo'lajak talabning oshishini anglatadi va joriy qarzning ko'payishiga olib keladi. Kelgusi yilda to'lovlar uchun mablag'larni sarflash va shakllantirish bo'yicha to'lov topshiriqnomalari berilmagan daromadlar va xarajatlarni shakllantirish bosqichlari to'g'risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish zarur. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining moliyaviy aktivlari va majburiyatlariga umumiy davlat operatsiyalarining ta'sirini baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Bunday yondashuv moliyaviy operatsiyalarni simmetrik aks ettirish qoidasiga asoslangan holda ham kamomadni moliyalashtirishni, ham sof kreditlashni o‘z ichiga olgan sof qarz olish ko‘rsatkichini aniqlashni nazarda tutuvchi Milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga mos keladi. Ushbu maqsadlar uchun byudjet taqchilligini moliyalashtirishga sof kreditlash, shu jumladan aktsiyalarni sotish qo'shiladi. Kredit operatsiyalari moliyaviy operatsiyalarga o'xshash tarzda ko'rib chiqilishi mumkin va shuning uchun xarajatlar bilan birlashtirilmaydi. Bu davlat organlarining moliyaviy operatsiyalarini likvidlikni ta'minlash va foyda olish, davlat sektorining iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari moliyaviy aktivlari va passivlari holatiga umumiy ta'sirini aniqlash nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini beradi. Kreditlash minus to'lov toifasini moliyalashtirish toifasi bilan birlashtirib, umumiy davlat sektorining sof moliyaviy holatini yoki boshqacha aytganda, uning aktivlari va passivlari nisbatini (moliyaviy aktivlar va passivlarning farqini) aniqlash mumkin bo'ladi. Hukumatning ichki talab va to'lov balansiga ta'sirini baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Hukumatning ichki va tashqi operatsiyalari mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, norezidentlardan tushumlar va tashqi to'lovlar miqdori sezilarli darajada buzilgan taqdirda, tashqi tushumlar hajmi import ehtiyojlarini qoplamasligi mumkin. Davlatning ichki talabga va mamlakat ichidagi pul massasi hajmiga ta'sirini baholash uchun ichki byudjet va ichki byudjet taqchilligi hajmini hisoblash mumkin. Ushbu maqsadlar uchun moliyalashtirishning umumiy miqdori faqat ichki 13 moliyalashtirishni o'z ichiga oladi va kelajakdagi to'lov majburiyatlaridan qat'i nazar, ichki talabni qondirish uchun resurslar manbai sifatida tashqi moliyalashtirishni istisno qiladi. Davlat faoliyatining to'lov balansiga bevosita ta'sirini baholash va tashqi iqtisodiy omillarning davlat sektori va makroiqtisodiy ko'rsatkichlariga ta'sirini tahlil qilish uchun tashqi byudjetni hisoblash mumkin. Tashqi byudjetda norezidentlar bilan xorijdagi davlat organlarining daromadlari, rasmiy o‘tkazmalari, xarajatlari, qarz olish, kreditlash va naqd pul o‘zgarishi bilan bog‘liq barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Ushbu hisob-kitoblarda byudjetdan tashqari jamg'armalarning operatsiyalari ham hisobga olinishi kerak. Tashqi kamomad (ortiqchalik) jami tushumlardan daromadlar, xarajatlar, kreditlash, qarz olish, naqd pul qoldiqlari, rezidentlar va norezidentlar bilan operatsiyalar bilan bog‘liq o‘tkazmalar o‘rtasidagi farqga nisbatan to‘lovlarning umumiy hajmini quyidagicha ayirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Daromad chet eldan tushumlar va olingan rasmiy transfertlar yig'indisi sifatida aniqlanadi. Chet eldan tushumlarga norezidentlardan olingan soliqlar, litsenziya to‘lovlari, dividendlar, foizlar, yig‘imlar, jarimalar, tovar va xizmatlarni notijorat va tasodifiy sotishdan tushgan tushumlar, asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushumlar, nodavlat manbalardan o‘tkazmalar kiradi. Jami toʻlovlar tarkibiga boshqa mamlakatlarga foizlar toʻlovlari, xorijga oʻtkazilgan joriy transfertlar, chet elga oʻtkazilgan kapital transfertlari, toʻlovlarni chegirib tashlagan holda tashqi kreditlash va boshqa tashqi xarajatlar kiradi. Tashqi daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi farq tashqi moliyalashtirishni talab qiladigan tashqi taqchillikni yoki profitsitni tashkil qiladi. Belgilangan maqsadlarga qarab, boshqa muqobil defitsit hisob-kitoblari mumkin. Ulardan foydalanish kontseptual metodologiya tomonidan ishlab chiqarilgan taqchillik hisob-kitoblari va moliyalashtirish usullarini to'ldiradi, unga muvofiq taqchillikni moliyalashtirish muammolari keyingi ko'rib chiqiladi. Qarz olish uchun umumiy ehtiyoj. Kamomad (ortiqchalik)ni aniqlashning umumiy konsepsiyasi davlat vazifalarini bajarish uchun mavjud daromadlar, rasmiy 14 transfertlar va oldingi kreditlar bo‘yicha to‘lovlardan tashqari, davlatning sof qarz va naqd pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini baholash imkonini beradi. Yalpi qarz olishning umumiy miqdorini va naqd pul mablag'larining pasayishini aniqlash uchun siz qarzni to'lash miqdorini xarajatlar va sof kreditlash miqdori bilan birlashtirishingiz mumkin. Bu qarzni o'z vaqtida to'lash va xarajatlarni amalga oshirish va kreditlash uchun yalpi qarz olish va daromadlar, o'tkazmalar va ilgari berilgan kreditlarni qaytarish miqdoridagi pul zaxiralarining kamayishi hisobga olinadi. Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi. Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida, imtiyozli stavkalarda beriladi. Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respubliksi hukumatlari, Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi. Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni sotib olish 15 operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda, kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa - "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak. Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi. Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi. Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbai ekanligi haqiqatda qolmoqda. Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga, xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi. 16 Kamomadning oshishi moliyaviy imkoniyatlarni va ularning samarasizligini hisobga olmaydigan xarajatlarning asossiz ko'payishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin (xususan, boshqaruv xodimlarini saqlash, zarar ko'rmaydigan sohalarga subsidiyalar va boshqalar). Iqtisodiy faoliyatni cheklash va qisqartirish tendentsiyasining paydo bo'lishi tufayli irratsional soliq siyosati va oddiy soliq yukining oshib ketishi ham salbiy natijaga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligi va shu bilan bog'liq ravishda davlat qarzining o'sishi va unga xizmat ko'rsatish va to'lash xarajatlari byudjet taqchilligi zarurligini asoslovchi nazariyalarga e'tiborni kuchaytirish va byudjet taqchilligidan foydalangan holda davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirishning Keynscha kontseptsiyalarini tanqid qilish sabablaridan biriga aylandi. . Shunga qaramay, Yevropa mamlakatlarida haqiqiy vaziyatni hisobga olgan holda, ular kamomadsiz byudjetni shakllantirishni maqsad deb e'lon qilmaydilar va taqchillikni iqtisodiy o'sish omili deb bilishadi. 70-90-yillarda. o'tmishda va bu asrning boshlarida byudjet taqchilligi Evropa mamlakatlari uchun odatiy hodisadir. Maastrixt kelishuvlari shartlariga ko'ra, byudjet taqchilligining maqbul darajasi YaIMning 3% ni tashkil qiladi. 90-yillarda O’zbekiston byudjeti taqchilligining asosiy sabablari. yalpi ichki mahsulotning qisqarishi, xarajatlarni qisqartirishdagi qiyinchiliklar va mablag‘larning sezilarli darajada noto‘g‘ri ishlatilishi tufayli byudjet daromadlarining keskin kamayishi kuzatildi. 90-yillarda ishlab chiqarishning chuqur inqirozi va pul tizimining buzilishi. davlat moliyasining parchalanishi bilan yonma-yon bordi. 1992 yilda narxlarni liberallashtirish talab va taklifni muvozanatlashga urinish edi. U bemalol amalga oshirilgach, keng ko‘lamli inflyatsiyani keltirib chiqardi va boshqa omillar bilan birgalikda chuqur moliyaviy- iqtisodiy inqirozga olib keldi. Moliyalashtirish operatsiyalariga banklardagi davlat pul mablag‘lari qoldig‘i va pul zaxiralaridagi o‘zgarishlarning kiritilishi, chunki bu operatsiyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ssuda operatsiyalariga o‘xshashdir. Ilgari to'plangan resurslardan foydalanish qarz mablag'larini jalb qilish bilan birga bo'lmasa-da, bu iqtisodiyotda umumiy talabning oshishiga olib keladi, chunki 17 markaziy bankdan kreditlar olish kabi, chunki har ikkala holatda ham boshqa tarmoqlar ehtiyojlari. iqtisodiyotning moliyaviy resurslari joriy davrda kamaymaydi. Xuddi shunday, boshqa tarmoqlardan mablag'larni jalb qilish orqali davlat banklari qoldiqlarining ko'payishi ma'lum bir davrda resurslarga bo'lgan umumiy talabni kamaytiradi, xuddi markaziy bank oldidagi qarzni to'lash kabi. Yuqoridagi vositalar bilan bir qatorda, valyuta kursining oʻzgarishi natijasida chet el valyutasi va oltinni qayta baholashdan olingan operatsion boʻlmagan foyda (zarar)ni ifodalovchi markaziy bank oʻtkazmalari byudjet taqchilligini moliyalashtirish omillari boʻlishi mumkin. Bunday o'tkazmalar markaziy bankdan kredit olishga o'xshaydi, garchi ular hukumatning markaziy bank oldidagi qarz majburiyatlarini oshirmasa ham. Faoliyatdan tashqari foyda - buxgalteriya hisobi bo'yicha xorijiy valyuta zaxiralari yoki oltin zahiralarini milliy valyutada qayta baholash natijasida yuzaga keladigan buxgalteriya yozuvi. Faoliyat bilan bog'liq bo'lmagan foydaning bunday hisoblanishi chet eldan biron-bir mablag'ni olishni anglatmaydi va mamlakat ichidagi boshqa iqtisodiy bo'linmalarning moliyaviy resurslarga bo'lgan talablari hajmini kamaytirmaydi. Shu sababli, qayta baholash bilan bog'liq bo'lmagan operatsion foydaning har qanday o'tkazmalari markaziy bankning davlat mablag'lari tarkibiga kiritilishi kerak. Hukumat tomonidan etkazilgan operatsion bo'lmagan qayta baholash yo'qotishlari markaziy bankdan olingan moliyalashtirishda salbiy yozuv sifatida aks ettiriladi. Ushbu turdagi moliyalashtirish operatsiyasi o'zgaruvchan valyuta kursi sharoitida muhim ahamiyatga ega. "Valyuta koridori" sharoitida ushbu turdagi moliyalashtirish operatsiyalarining roli kamayadi. Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish tashqi qarzlar hisobidan ham, mamlakat ichidagi qarzlar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakat moliyaviy resurslari miqdori, to’lov balansi va iqtisodiy faollikning o’sishiga ichki va tashqi qarzlarning ta’siri har xil. Shu nuqtai nazardan, ichki va tashqi qarzlarni farqlash muhim ahamiyatga ega. 18 O’zbekiston Respublikasitomonidan kredit tashkilotlaridan o’zbek valyutasida olingan kreditlar; O’zbekiston Respublikasinomidan qimmatli qog'ozlarni chiqarish orqali amalga oshiriladigan davlat kreditlari; O’zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetlaridan olingan byudjet ssudalari. Tashqi manbalar: O’zbekiston Respublikasi nomidan qimmatli qog'ozlarni chiqarish yo'li bilan xorijiy valyutada berilgan davlat kreditlari; xorijiy hukumatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliya tashkilotlarining chet el valyutasida berilgan kreditlari. Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ektlarining byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari sifatida Byudjet kodeksi Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ekti tomonidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan ichki davlat kreditlari, O’zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajalaridan olingan byudjet ssudalari bilan ta'minlanadi. O’zbekiston Respublikasiva kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar. Byudjet kodeksiga muvofiq, Federatsiya sub'ektlari O’zbekiston Respublikasiqonunchiligida belgilangan tartibda tashqi kreditlarni ham jalb qilishlari mumkin. Mahalliy byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari shahar hokimiyati nomidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladigan munitsipal kreditlar va kredit tashkilotlarining kreditlari bo'lishi mumkin. Davlat byudj etining daromadlari va xaraj atlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro‘y beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Byudjet taqchilligining o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat bo‘ladi. Davlat ichki qarzi - bu davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa qimmatli qog‘ozlarini chiqarish, turli nobyudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik 19 bo‘yicha sug‘urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi qarzlari. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti - davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi. Moliyaviy resurslami davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli - bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ulami joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi. Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan birga bormaydi. Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni foiz to‘lovlari shaklida tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari o‘sish sharoitida davlat qarzlarini to‘lash vaqtini imkon darajada cho‘zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini ancha yuqori foiz bo‘yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini yengillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o‘sishi bilan bog‘liq. Xo‘jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o‘sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o‘ziga zarur bo‘lgan moliyaviy resurslami jalb qilish uchun bo‘sh pulmablag‘larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi. 20 Davlat tashqi qarzi - xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy va yuridik shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz. Tashqi qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar mamlakat tovar va xizmatlari eksportidan tushumning ahamiyatli qismi, masalan, 20-25 foizdan oshib ketsa, bu holat mamlakatning kredit bo‘yicha reytingini pasaytirib yuboradi. Natijada, chetdan yangi qarz mablag‘larini jalb etish mushkullashadi. Shunga ko‘ra, davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish chora-tadbirlarini amalga oshirib boradilar. Bular qatoriga mamlakat oltin-valyuta zaxirasi hisobidan qarzlarni to‘lab borish; kreditorlarning qarz to‘lov muddatlarini o‘zgartirishlari, ayrim hollarda ularning ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni mamlakatdagi ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar, kapitalda ishtirok etish va boshqa huquqlami sotish hisobiga to‘lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlardan yordam olish va h.k. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga to’xtaladigan bo’lsak, 2021 yilda iqtisodiyotni bosqichma-bosqich tiklanishi Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi 37 534,2 mlrd so‘m miqdorida prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 5,4%). Jami davlat qarzi 2021 yil yakunida 28,3 mlrd AQSh dollari miqdorida bo‘lishi prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 45,3%). O‘sish dinamikasiga qaramay davlat qarzi mo‘’tadil bo‘lib, makroiqtisodiy barqarorlikka xavfsiz darajada qolmoqda. 2021 yil yakuniga davlat tashqi qarzi 25,7 mlrd AQSh dollari hisobida prognoz qilinmoqda, shundan 18,6 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi nomidan (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati) va 7,1 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida jalb qilingan. Shunday sharoitda, davlat byudjetining daromadlar qismini xarajatlar qismiga nisbatan ko’paytirish va bu bo’yicha iqtisodiy-siyosiy dasturlar ishlab chiqish, uni bosqichma-bosqich amalga oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining yanada 21 rivojlanishiga dasturilamal xizmat qiladi va bu borada ko’pgina yutuqlarga erishishimiz uchun poydevor vazifasini o’taydi. 1.2.1:rasm byudjetdan ajratilgan xarajatlar Shu bilan bir qatorda, 2021-yilda byudjet xarajatlarida ta’lim sohasida Davlat dasturlarini amalga oshirish xarajatlariga salkam 2,2 trillion so’m, shu jumadan, ilk bor chin yetim va ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni uy-joy bilan ta’minlash xarajatlari uchun 30 milliard so’m mablag’ ajratish ko’zda tutilgan. Yana bir muhim jihat, nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’i kengaytirilganligini hisobga olgan holda, Davlat byudjetidan Nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalariga 600 milliard so’m, ya’ni 2020-yilga nisbatan 2 barobar ko’p subsidiyalar ajratish rejalashtirilgan. 2021-yil 26-noyabr ma’lumotiga ko’ra 2021-yil O’zbekiston Respublikasi tovarlari va xizmatlari eksporti mamlakatlar bo’yicha yanvar-oktabr oylarida jami summa 12 434 994 200 AQSH dollarni tashkil qilgan 1.2.2:rasm 22179243,4 6520361,2 2989729,3 4452738,8 1032303,7 302193,3 747894,2 1068928,9 210 499,00 6793884,9 551881,4 358453,9 67264668,1 1 BYUDJETDAN AJRATILGAN XARAJATLAR O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi 22 Yuqoridagi diagrammaga ko’ra, mamlakatimiz o’z Tovar va xizmatlarini Afg’onistonga eng ko’p eksport qilgan va eng katta summa ham aynan shu davlatda aks etgan. Keyingi o’rinlarda esa Albaniya, Aljir, Samoa va Angola hisoblanadi. Bu haqida batafsil ma’lumot quyidagi jadvalda aks ettirilgan 1.2.3-jadval: Mamlak at nomi yanvar -mart yanva r- aprel yanva r-may yanva r-iyun yanva r-iyul yanva r- yanvar- sentabr yanvar - oktabr A F G ' ONI S TON A LB A NI Y A A LJI R A M E R I K A S A M OA A NG OLA 58 142,5 173,2 0,0 0,0 0,4 107 474,1 343,1 119,0 0,0 1,0 165 359,7 750,3 123,9 0,1 2,4 234 014,5 750,3 141,3 0,1 2,4 296 297,9 976,3 150,6 0,1 3,6 350 514,1 1 397,1 157,9 0,1 3,9 404 612,6 1 599,6 508,0 0,1 4,5 441 875,4 1 796,7 517,5 0,1 4,3 486 732,7 1 992,7 528,3 10,5 4,9 521 607,2 2 185,6 539,5 12,8 5,5 2021-YIL UCHUN O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI TOVARLARI VA XIZMATLARI EKSPORTI MAMLAKATLAR BO'YICHA yanvar yanvar-fevral yanvar-mart yanvar-aprel yanvar-may yanvar-iyun yanvar-iyul yanvar-avgust yanvar-sentabr yanvar-oktabr 23 avgus t Afg'onist on 165 359,7 234 014,5 296 297,9 350 514,1 404 612,6 441 875,4 486 732,7 521 607,2 Albaniya 750,3 750,3 976,3 1 397,1 1 599,6 1 796,7 1 992,7 2 185,6 Aljir 123,9 141,3 150,6 157,9 508,0 517,5 528,3 539,5 Amerika Samoa 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 10,5 12,8 Angola 2,4 2,4 3,6 3,9 4,5 4,3 4,9 5,5 Jami: 2 398 099,2 3 482 030,0 5 734 276,6 7 055 450,7 8 117 495,9 9 277 902,9 10 329 206,3 12 434 994,2 Shu bilan bir qatorda, asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar 2021-yil 1-noyabrholatiga ko’ra quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettirgan 1.2.3-jadval: Asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar (o’sish surati foizlarda) 2018 2019 2020 2021 yil yanvar- sentabr O`zbekiston Respublikasi 129,9 138,1 95,6 105,0 Qoraqalpog`iston Respublikasi 169,9 100,3 69,9 100,6 viloyatlar: Andijon 113,7 129,0 110,6 111,5 Buxoro 60,6 95,9 104,7 125,1 Jizzax 158,1 194,9 147,4 98,2 24 Qashqadaryo 112,4 131,2 76,5 67,9 Navoiy 188,0 144,3 77,1 84,7 Namangan 178,1 131,1 88,0 102,9 Samarqand 131,4 134,5 128,8 119,4 Surxondaryo 164,2 144,0 77,4 124,2 Sirdaryo 131,0 186,0 111,2 100,4 Toshkent 139,9 158,5 92,2 117,8 Farg`ona 145,9 132,0 113,5 103,1 Xorazm 111,7 150,7 92,7 135,2 Toshkent sh. 138,2 145,8 108,6 119,1 Ushbu holatni tahlil qiladigan bo’lsak, mamlakatimiz 2018-yilda 29,9%, 2019-yil 38,1 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan, 2020-yil esa koronavirus pandemiyasi sababli 4,4% ga pasaygan va 2021-yil yanvar-sentabr hisobiga ko’ra 5 % ga o’z holatini tiklagan va yana 5 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan. 2021 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 165 879 mlrd so‘m miqdorida tasdiqlangan, bu YaIMning 24,1 foizi miqdori tashkil etib, 2020 (20,1 foiz) yilga nisbatan qariyb 4 foizga ko‘p. Sog‘liqni saqlash sohasiga – 19 648 mlrd so‘m ajratilgan, 2021 yilda koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish va vaksina sotib olish uchun. COVID-19 pandemiyasi inqirozi barcha mamlakatlarda ijtimoiy himoya muammolarini kuchaytirdi. Aholini qo‘llab-quvvatlash choralarida ijtimoiy zaif toifalarni qo‘llabquvvatlash byudjet xarajatlarining dolzarb masalalariga aylandi. Ijtimoiy himoya xarajatlari – 10 244,7 mlrd so‘m. 2021 yilda oilalarni ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab olishning o‘sishi davom etadi. Ijtimoiy nafaqa oladigan kam ta’minlangan oilalar soni 2020 yil boshiga nisbatan 2 baravarga ko‘payadi. Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida Nazorat- taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil 25 etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. II.BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI. 2.1.Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish sabablari. Byudjet taqchilligi - yillik byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketadigan miqdor. Davlat qarzi - bu davlatlarning o'z yoki xorijiy jismoniy yoki yuridik shaxslarga qarzi. Bunga qarab ichki va tashqi davlat qarzlari farqlanadi. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi o'zaro chambarchas bog'liqdir. Yillik kamomadni davlat qarzini oshirish yoki pul emissiyasi hisobidan qoplash mumkin. Agar davlatning katta qarzi bo'lsa, hatto kamomadsiz davlat byudjeti ham 26 iqtisodiyotning sog'lig'ini ko'rsata olmaydi. Shuning uchun davlat byudjeti taqchilligiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Ushbu bobda men byudjet taqchilligining asosiy turlarini muhokama qilaman. Quyidagi turlar tahlil qilinadi: Byudjetning tsiklik taqchilligi o'rnatilgan stabilizatorlar ta'sirining natijasidir. Byudjetning tarkibiy taqchilligi - bu to'liq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari va daromadlari o'rtasidagi farq. Operatsion byudjet taqchilligi - bu davlat byudjetining umumiy taqchilligidan davlat qarziga xizmat ko'rsatish bo'yicha foizlar to'lovlarining inflyatsion qismini olib tashlagan holda. Birlamchi byudjet taqchilligi umumiy taqchillik va qarz to'lovlarining umumiy summasi o'rtasidagi farqdir. Davlat byudjetining kvazifiskal taqchilligi - davlatning kvazfiskal faoliyati natijasida yuzaga keladigan davlat byudjetining yashirin taqchilligi. Davlat byudjetining tsiklik taqchilligi. Davlat byudjetining tsiklik taqchilligi (profisiti) iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasidir. "O'rnatilgan" (avtomatik) stabilizator - bu iqtisodiy siyosatda tez-tez o'zgarishlarga murojaat qilmasdan, bandlik va ishlab chiqarish darajasidagi tsiklik tebranishlar amplitudasini kamaytirishga imkon beruvchi iqtisodiy mexanizm. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bunday stabilizatorlar odatda progressiv soliq tizimi, davlat o'tkazmalari tizimi (shu jumladan ishsizlik sug'urtasi) va foydani taqsimlash tizimini o'z ichiga oladi. "O'rnatilgan" iqtisodiy stabilizatorlar ixtiyoriy fiskal siyosatda uzoq vaqt kechikishlar muammosini nisbatan yumshatadi, chunki bu mexanizmlar hukumatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi". Iqtisodiy fiskal siyosatga muvofiq, iqtisodiy faoliyatning pasayishi davrida yalpi talabni rag'batlantirish uchun hukumat bandlik va ishlab chiqarish darajasini oshirishga qaratilgan maxsus qarorlar qabul qiladi. Ushbu qarorlarni amalga oshirish jarayonida davlat xarajatlarining ko'payishi (masalan, yangi ish o'rinlari yaratish 27 dasturlarini moliyalashtirish) yoki soliqlarni qisqartirish tufayli hukumat ataylab davlat byudjeti taqchilligini keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra, tiklanish davrida inflyatsiya tendentsiyalarini jilovlash maqsadida maqsadli ravishda byudjet profitsiti yaratilmoqda. Hukumatning ixtiyoriy siyosati sezilarli vaqt ichida ichki kechikishlar bilan bog'liq, chunki davlat xarajatlari yoki soliq stavkalari tarkibidagi o'zgarishlar parlamentda ushbu chora-tadbirlarni uzoq muhokama qilishni talab qiladi. Diskretsiya bo'lmagan fiskal siyosatda byudjet taqchilligi va profitsiti iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasida avtomatik ravishda yuzaga keladi, chunki bu mexanizmlar davlatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi". Barqarorlashtirish siyosatining ob'ektiv qiyinchiliklari tegishli soliq, pul- kredit va boshqa makroiqtisodiy boshqaruv mexanizmlarining yo'qligi bilan uyg'unlashgan o'tish davridagi mamlakatlar uchun progressiv soliqqa tortish va bandlikni sug'urtalashning samarali tizimlarini yaratish ustuvor vazifa hisoblanadi. Tsikllik taqchillik (ortiqchalik) miqdori soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining “tik” darajasi bilan belgilanadi. T soliq funksiyasining qiyaligi soliqning marjinal stavkasi t bilan, davlat xarajatlari funksiyasining G qiyaligi esa olingan transfert summasining o‘zgarishi bilan summaning o‘zgarishi o‘rtasidagi munosabatni tavsiflovchi qiymat bilan belgilanadi. daromaddan. Daromad darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, to'lanadigan soliq shunchalik yuqori bo'ladi va hukumatdan olinadigan o'tkazma shunchalik kam bo'ladi. Davlatning barcha xarajatlari G joriy daromad dinamikasiga bog'liq bo'lmagan doimiy qiymat sifatida soddalashtirilgan taqdirda ham, soliq stavkalari darajasi t va T chizig'i qanchalik baland bo'lsa, o'rnatilgan barqarorlik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti T2 pozitsiyasiga qaraganda kattaroqdir va shuning uchun o'rnatilgan stabilizatorlar yalpi talabning o'sishi yoki pasayishiga kuchli ta'sir qiladi. Boshqa barcha narsalar teng bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi qanchalik yuqori bo'lsa va davlat transfertlari miqdorining o'zgarishi bilan milliy 28 daromadning o'zgarishi o'rtasidagi nisbat qanchalik yuqori bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi. Shu bilan birga, iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorlik darajasini oshirish soliq-byudjet siyosatining boshqa, uzoq muddatli maqsadiga - ishlab chiqarish omillari taklifini kengaytirish va iqtisodiy salohiyatni oshirishni rag'batlantirishni kuchaytirishga ziddir. Investitsiya qilish, tadbirkorlik tavakkalchiligini qabul qilish va ishlash uchun rag'batlar nisbatan kuchliroq, chunki marjinal soliq stavkalari asta- sekin pasayadi. Biroq, bu pasayish davriy byudjet taqchilligi va profitsiti hajmining qisqarishi va natijada iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi darajasining pasayishi bilan birga keladi. Fiskal siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli ta'siri o'rtasida ustuvorliklarni tanlash sanoat va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun murakkab makroiqtisodiy muammodir. O'rnatilgan stabilizatorlar muvozanatli YaIMning potentsial darajasi atrofida tsiklik tebranish sabablarini bartaraf etmaydi, faqat bu tebranishlarning amplitudasini cheklaydi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib, soliq-byudjet siyosati choralarining samaradorligini baholash mumkin emas, chunki tsiklik muvozanatsiz byudjetning mavjudligi iqtisodiyotni resurslar bilan to'liq bandlik holatiga yaqinlashtirmaydi, lekin har qanday vaqtda sodir bo'lishi mumkin. ishlab chiqarish darajasi. Shuning uchun, o'rnatilgan stabilizatorlar odatda ixtiyoriy moliyaviy siyosat choralari bilan birlashtiriladi. Davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi. Davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (profisiti) to‘liq bandlik sharoitidagi xarajatlar va byudjet daromadlari o‘rtasidagi farqdir. Tsikllik taqchillik ko'pincha byudjetning haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchilligi o'rtasidagi farq sifatida baholanadi. 29 Tarkibiy taqchillikni baholash asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo'llaniladi, bu erda byudjet taqchilligi hajmi hukumatning ixtiyoriy harakatlaridan ko'ra ko'proq davriy tebranishlar bilan belgilanadi. Resurslarning to‘liq bandlik darajasini, ishsizlikning tabiiy darajasi va potentsial ishlab chiqarish hajmini aniqlashdagi qiyinchiliklar davlat byudjetining tarkibiy profitsiti va taqchilligini hisoblashni qiyinlashtirmoqda, garchi bu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi asosida samarali bo‘lsa ham. uzoq muddatli istiqbolda soliq-byudjet siyosati chora- tadbirlari baholanadi. O'tish davri iqtisodiyotida davlat byudjeti taqchilligi muammosi, qoida tariqasida, uning hajmini manipulyatsiya qilish - sun'iy ravishda ko'paytirish yoki ko'pincha byudjet taqchilligi hajmini kamaytirish keng qo'llanilishi tufayli yanada murakkablashadi. joriy yilda. Ushbu manipulyatsiya, masalan, quyidagi vositalar yordamida amalga oshirilishi mumkin: Ilgari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlagan soliq to‘lovchilarga yig‘imning umumiy summasining ma’lum qismiga teng bo‘lgan barcha summani bir vaqtning o‘zida to‘lash imkonini beruvchi “soliq amnistiyasi”; muddati o'tgan soliq to'lovlarini undirish bo'yicha faoliyat; vaqtinchalik yoki qo'shimcha soliqlarni joriy etish; etkazib beruvchilarga to'lovlarni kechiktirish; davlat sektori xodimlarining ish haqini kechiktirish; inflyatsiya darajasi dinamikasiga muvofiq ish haqini majburiy indeksatsiya qilishni kechiktirish; davlat mulkini xususiylashtirish, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tadqiqot ishlariga bo‘lgan huquqlarni sotish amaliyoti kengaytirildi. Iqtisodiyotning o‘tish davridagi mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligi iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlarga qaraganda ko‘proq davlat tomonidan joriy tartibga solish choralari bilan belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlarning ta'sirini va umumiy iqtisodiy tebranishlarning ta'sirini hisobga olgan holda joriy byudjet 30 taqchilligini to'g'irlashdan keyingina, ba'zan asosiy byudjet taqchilligi sifatida tavsiflanadigan o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lgan tarkibiy taqchillikni olish mumkin. 2.2. Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari. Defitsitni monetizatsiya qilishda (ya'ni, ichki bank moliyalashtirish) ko'pincha senyoraj paydo bo'ladi - pulni chop etishdan davlat daromadi. Senyoraj - bu pul massasining o'sish sur'atining real YaIMning o'sish sur'atlaridan oshib ketishi oqibatidir, bu esa o'rtacha narxlar darajasining oshishiga olib keladi. Natijada barcha xo’jalik sub’ektlari o’ziga xos inflyatsiya solig’ini to’laydilar va ularning daromadlarining bir qismi narxlarni oshirish orqali davlat foydasiga qayta taqsimlanadi. Inflyatsiyaning o'sishi sharoitida "Tanzi effekti" deb ataladigan narsa paydo bo'ladi - soliq to'lovchilar tomonidan davlat byudjetiga soliq to'lovlarini to'lashni ataylab kechiktirishi, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyoti uchun xosdir. Inflyatsiya keskinligining kuchayishi soliqlarni to'lashni "kechiktirish" uchun iqtisodiy rag'batlarni keltirib chiqaradi, chunki "kechikish" paytida pul qadrsizlanadi, buning natijasida soliq to'lovchi foyda oladi. Natijada davlat byudjeti taqchilligi va moliya tizimining umumiy beqarorligi kuchayishi mumkin. Davlat budjeti taqchilligini monetizatsiya qilish bevosita naqd pul chiqarish bilan birga bo‘lishi mumkin emas, balki boshqa shakllarda, masalan, Markaziy bankning davlat korxonalariga imtiyozli stavkalar bo‘yicha kreditlarini kengaytirish shaklida yoki shaklda amalga oshiriladi. kechiktirilgan to'lovlar. Kechiktirilgan to'lovlar - bu byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bir usuli bo'lib, bunda davlat tovarlar va xizmatlarni o'z vaqtida to'lamasdan sotib oladi. Agar xaridlar xususiy sektorda amalga oshirilsa, ishlab chiqaruvchilar mumkin bo'lgan to'lovlardan sug'urta qilish uchun narxlarni oldindan oshiradilar. Bu umumiy narxlar darajasi va inflyatsiya darajasining oshishiga turtki beradi. Agar kechiktirilgan to'lovlar davlat sektori korxonalariga nisbatan to'planib qolsa, u holda bu kamomadlar ko'pincha bevosita Markaziy bank tomonidan 31 moliyalashtiriladi yoki to'planadi.Monetizatsiyadan farqli o'laroq, ular rasman byudjet taqchilligini moliyalashtirishning inflyatsion bo'lmagan usuli hisoblanadi, amalda bu bo'linish chiqadi. juda shartli bo'lish. O'tish davridagi iqtisodiyotlarda davlat taqchilligini monetizatsiya qilish odatda katta tashqi qarz mavjud bo'lgan va bu chet el manbalaridan imtiyozli moliyalashtirishni istisno qiladigan va ichki qarzni moliyalashtirish imkoniyatlari ham asosan tugaydigan hollarda qo'llaniladi, bu ko'pincha yuqori ichki foiz stavkalarining asosiy sababidir. Agar markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari tugasa, to‘lov balansini muvofiqlashtirish birinchi navbatdagi vazifa bo‘lib qolsa va iqtisodiyot yuqori inflyatsiyaga bardosh berishi kutilayotgan hollarda moliyalashtirishning bu usuli maqsadga muvofiqdir. Agar hukumat byudjetdan moliyalashtirishning emissiyaviy usulini tanlasa, u holda Markaziy bank odatda xususiy sektorga kredit cheklovlarini davlat korxonalari va tashkilotlariga kreditlashning tegishli limitlarini joriy etish orqali hamroh qiladi. Bunday cheklovlarsiz xususiy sektorning kredit bozoridan to'liq siqib chiqishi va investitsiya faolligining keskin pasayishi xavfi mavjud. Valyuta zaxiralari darajasining o'zgarishi bo'yicha to'lov balansiga eng kuchli salbiy ta'sir bevosita Markaziy bank tomonidan moliyalashtiriladigan davlat byudjeti taqchilligi bilan bog'liq. Natijada pul taklifi ko'payadi, ortiqcha naqd pullar aholi qo'lida to'planadi. Bu muqarrar ravishda mahalliy va import qilinadigan tovarlarga, shuningdek, turli moliyaviy aktivlarga, shu jumladan chet elga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi, bu esa o'z navbatida narxlarning oshishiga olib keladi va to'lov balansiga bosim hosil qiladi. Bunday sharoitlarda to'lov balansi muvozanatini tiklash mexanizmi valyuta zaxiralarining "infuziyasi" yordamida ortiqcha pul massasini "bog'lash" ga asoslangan bo'lib, bu pul bozorini barqarorlashtirishga imkon beradi. Davlat byudjeti taqchilligini monetizatsiya qilish ichki inflyatsiya darajasining kamroq o'sishiga olib keladi, iqtisodiyot qanchalik ochiq bo'lsa va Markaziy bank milliy 32 valyutaning nisbatan qat'iy belgilangan kursini qo'llab-quvvatlash va valyutadagi muvozanatni tiklash uchun sarflashi mumkin bo'lgan ko'proq valyuta zaxiralari. to'lov balansi. Byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish natijasida inflyatsiyaning o'sishi, rasmiy valyuta zaxiralari xarajatlari nisbatan qisqargan bo'lsa-da, moslashuvchan valyuta kursi rejimida muhimroqdir. Inflyatsiyaning eng katta o'sishi valyuta kursining mutlaqo erkin o'zgarishi sharoitida sodir bo'ladi, buning natijasida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Oxirgi holatda, Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari darajasi deyarli o'zgarishsiz qolmoqda Tashqi qarzni moliyalashtirish Byudjet taqchilligini tashqi imtiyozli moliyalashtirishning muqobil imkoniyatlari (masalan, chet eldan tekin subsidiyalar yoki uzoq muddatli to'lov muddati bilan past stavkalarda imtiyozli kreditlar olish) eng jozibador hisoblanadi, chunki bu holda taqchillik nafaqat salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. iqtisodiyot, lekin bunday moliyalashtirish resurslardan unumli foydalanish bilan bog'liq bo'lsa ham juda foydali bo'lishi mumkin. Biroq, ko'pincha, o'tish davridagi mamlakatlarda imtiyozli moliyalashtirish imkoniyatlari katta tashqi qarz tufayli cheklangan yoki hukumatlar tomonidan birinchi navbatda samarasiz maqsadlarda - iste'molchi subsidiyalari, pensiya to'lovlari, davlat apparatini kengaytirish va boshqalar uchun foydalaniladi. Kafolatlangan ichki qoplash manbalari yo‘qligi sababli tashqi subsidiyalar to‘xtatilsa, budjetning bunday qo‘shimcha xarajatlarini tezda qisqartirib bo‘lmaydi, bu esa byudjet va soliq sohasidagi umumiy keskinlikni kuchaytiradi. Byudjet taqchilligini tashqi qarz bilan moliyalashtirishdan foydalanish ichki foiz stavkalari darajasi jahon o‘rtacha darajasidan yuqori bo‘lganda va valyuta kursini nisbatan barqarorlashtirish mumkin bo‘lganda nisbatan samarali hisoblanadi. Hukumatning ekspansion fiskal siyosati inflyatsiyani pasaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan pul massasini cheklash bilan birga olib borilganda ichki foiz stavkalari ayniqsa sezilarli darajada oshadi. Bunday sharoitda ma'lum bir 33 mamlakatning qimmatli qog'ozlariga tashqi talab ortadi, bu esa kapital oqimini keltirib chiqaradi. Mahalliy qimmatli qog'ozlarga tashqi talabning ortishi ularni sotib olish uchun zarur bo'lgan milliy valyutaga global talabning ortishi bilan birga keladi. Natijada, milliy valyuta kursi o'sish tendentsiyasiga ega bo'lib, bu eksportning qisqarishiga va importning ko'payishiga yordam beradi. Agar valyuta kursini nisbatan barqaror ushlab turishning imkoni bo‘lmasa, sof eksportning qisqarishi milliy iqtisodiyotga to‘xtatuvchi ta’sir ko‘rsatadi: eksport va import o‘rnini bosuvchi tarmoqlarda bandlik va mahsulot ishlab chiqarish kamayadi, ishsizlik darajasi oshadi. Shu sababli, byudjet taqchilligining dastlabki rag'batlantiruvchi ta'siri nafaqat "cheklash effekti" tufayli, balki mamlakatning joriy hisobidagi to'lov balansini yomonlashtiradigan salbiy "sof eksport effekti" tufayli ham zaiflashishi mumkin. Ammo shu bilan birga, kapital oqimi ichki resurslarni oshiradi va ichki foiz stavkalarining nisbatan pasayishiga yordam beradi. Natijada, "tashqariga chiqarish effekti" ko'lami nisbatan qisqaradi, ammo tashqi qarz ortadi. Tashqi qarzga xizmat ko'rsatish real mahsulotning bir qismini boshqa mamlakatlarga o'tkazishni o'z ichiga oladi, bu esa kelajakda milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligini tashqi moliyalashtirish uni monetizatsiya qilishdan ko'ra kamroq inflyatsion bo'lib chiqadi, chunki ichki bozorda tovarlar taklifi tashqi kreditlar importni kengaytirishga yordam beradigan darajada oshadi. Shu bilan birga, o‘tish iqtisodiyoti qanchalik ochiq bo‘lsa va uning ayirboshlash kursi qanchalik qattiq bo‘lsa, tashqi qarzni moliyalashtirish shunchalik kam inflyatsiyaga olib keladi, lekin uning to‘lov balansiga ta’siri shunchalik kuchli bo‘ladi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun xorijiy manbalardan mablag'larni jalb qilish quyidagi hollarda o'tish davri iqtisodiyoti uchun nisbatan jozibador variant bo'lishi mumkin: 34 konsession moliyalashtirishni tashkil etishga rahbarlik qiladi; ichki bozorda yuqori rentabellik darajasiga ega kapitalning etishmasligi; savdo balansi nisbatan sog'lom, bozorni kengaytirish uchun qulay istiqbollar mavjud; tashqi qarzning dastlabki summalari ahamiyatsiz; Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiya darajasini pasaytirishdir. Ichki qarzni moliyalashtirish Agar davlat moliyalashtirish maqsadida davlat obligatsiyalarini chiqarsa, u holda kredit resurslariga talab ortadi, bu esa barqaror pul massasi bilan o'rtacha bozor foiz stavkalarining oshishiga olib keladi. Agar ichki foiz stavkalari erkin harakatlansa, o'sish bank kreditini xususiy sektordan chalg'itish uchun etarlicha katta bo'lishi mumkin. Natijada xususiy ichki investitsiyalar, sof eksport va qisman iste'mol xarajatlari qisqaradi, bu esa soliq-byudjet siyosatining rag'batlantiruvchi salohiyatini sezilarli darajada zaiflashtiradigan "tashqariga chiqarish effektini" keltirib chiqaradi. Agar ichki kapital bozori yomon rivojlangan bo'lsa, foiz stavkalari nisbatan qat'iy bo'lsa va aholiga obligatsiyalar chiqarish imkoniyati cheklangan bo'lsa, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lsa, u holda mamlakat ichida o'sib borayotgan xususiy sektor odatda xorijiy aktivlarga talabni oshiradi, kapital hisobidagi to'lov balansini muqarrar ravishda buzadi. Qolaversa, davlat byudjet taqchilligining muhim qismini obligatsiyalar sotish hisobiga moliyalamoqchi bo'lsa, u bir vaqtning o'zida foiz stavkasini kutilayotgan inflyatsiya darajasidan past darajada ushlab turgan holda qat'iy fiskal siyosatni olib bora olmaydi. Obligatsiyalar daromadlilik darajasi etarlicha jozibador bo'lgan taqdirdagina talabga ega bo'ladi. Agar bu ko'rsatkich past (yoki salbiy) bo'lsa, ichki kapital bozorining rivojlanish darajasidan qat'i nazar, byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish imkoniyati sezilarli darajada kamayadi. 35 Bunda xo’jalik sub’ektlari tovar sotib olishga yoki o’z moliyaviy resurslarini xorijda sarmoya qilishga intiladilar, bu bilan davlat byudjet taqchilligini ichki bankdan tashqari manbalar hisobidan moliyalash imkoniyatini cheklaydi va to’lov balansini yomonlashtiradi. Ushbu nomutanosiblik milliy valyutaning devalvatsiyasini kutish sharoitida (ayniqsa, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonchsizlik muhitida) kuchayishi mumkin, bu joriy hisobning nomutanosibligiga yordam beradi va to'lov balansi inqirozi xavfini keltirib chiqaradi. . Shu nuqtai nazardan qaraganda, davlat byudjeti taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish, agar ichki foiz stavkalari ko'tarilgandan ko'ra nisbatan barqaror bo'lsa, to'lov balansiga kuchliroq salbiy ta'sir ko'rsatadi, garchi oxirgi holatda "siqib chiqarish effekti" sezilarliroq bo'ladi. . Xususiy tadbirkorlik sub'ektlari uchun foyda o'sishini optimistik kutgan holda, investitsiya talabining ortishi bilan ushbu "cheklash effekti" qisman yoki to'liq bartaraf etilishi mumkin. Shunday qilib, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonch muhitida bir xil mexanizm - davlat byudjeti taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish bir vaqtning o'zida siqib chiqarish effektini keltirib chiqarishi va uni qisman bartaraf etishi mumkin. O'tish iqtisodiyotida ichki ta'minot qanchalik kam elastik bo'lsa, boshqa narsalar teng bo'lsa, shunchalik ahamiyatli bo'lsa, "tashqariga chiqarish effekti" bo'lishi mumkin. Byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish ko'pincha monetizatsiyaga qarshi inflyatsiyaga qarshi alternativa sifatida qaraladi. Biroq, moliyalashtirishning bu usuli inflyatsiyaning o'sishi xavfini bartaraf etmaydi, balki faqat bu o'sishni kechiktiradi. Agar davlat zayom obligatsiyalari aholi va tijorat banklari o‘rtasida joylashtirilsa, u holda inflyatsiya tarangligi ularni Markaziy bankda joylashtirishdan ko‘ra zaifroq bo‘ladi. Biroq, ikkinchisi qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozorida ushbu obligatsiyalarni sotib olishi va shu bilan o'zining kvazi-fiskal operatsiyalarini kengaytirishi mumkin, bu esa inflyatsiya bosimining o'sishiga yordam beradi. 36 Davlat obligatsiyalarini byudjetdan tashqari jamg‘armalarga (pensiya, sug‘urta va boshqalar) past (hatto manfiy) foiz stavkalari bo‘yicha majburiy (majburiy) joylashtirishda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish mohiyatan mexanizmga aylanadi. qo'shimcha soliqqa tortish uchun. Bundan tashqari, yuqori foiz stavkalari va davlat byudjetining sezilarli taqchilligi sharoitida davlat ichki qarzining yalpi ichki mahsulotdagi ulushining keskin o'sishi vaqt o'tishi bilan, ayniqsa, iqtisodiy o'sishning past sur'atlarida muqarrar ravishda sodir bo'ladi. Ichki qarz yukining ortishi unga xizmat ko'rsatishga davlat xarajatlarining ulushini ham oshiradi, bu ham byudjet taqchilligi, ham davlat qarzining o'z-o'zidan oshishiga olib keladi. Bu fiskal keskinlikni pasaytirish va inflyatsiyani barqarorlashtirish imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Umuman olganda, o'tish davridagi mamlakatlarda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish faqat quyidagi hollarda nisbatan o'rtacha xarajatlar bilan bog'liq: xususiy sektorga kreditlar berilishini nazorat qilish qiyin; ichki ta'minot nisbatan elastik; tashqi qarzni moliyalashtirish nisbatan qimmat yoki sezilarli tashqi qarz yuki tufayli cheklangan, mavjud ichki qarz esa ahamiyatsiz; 4.o'tish davri bilan birga keladigan inflyatsiya yuqori sur'atlarga yetdi yoki mutlaqo muqarrar ko'rinadi. 2.3. Byudjet tashkilotlarida byudjet mablag’laridan foydalanishning nazorat tizimini takomillashtirish masalalari. Bugungi kunda rivоjlаngаn yirik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyоtigа glоbаl mоliyаviy- iqtisоdiy inqirоz hаli-bеri sаlbiy tа’sir kо‘rsаtmоqdа. О‘tgаn dаvr mоbаynidа аhvоlni yаxshilаsh mаqsаdidа kо‘rilаyоtgаn bаrсhа сhоrа-tаdbirlаrgа qаrаmаsdаn, аksаriyаt dаvlаtlаrdа о‘sish sur’аtlаri vа ishlаb сhiqаrishning аmаldа pаsаyishi kuzаtilmоqdа vа bundаy jаrаyоn dаvоm еtаdigаn bо‘lsа, u glоbаl miqyоsdа rеsеssiyа hоlаtigа, yа’ni iqtisоdiyоtning о‘sish о‘rnigа dаvоmli rаvishdа pаsаyib bоrishigа оlib kеlishi mumkinligi bаshоrаt qilinmоqdа. Kо‘pginа tаrаqqiy tоpgаn mаmlаkаtlаrdа vаziyаt qаndаy tus оlishini оldindаn аytib bо‘lmаydigаn vа 37 turli xаvf-xаtаrlаr sаqlаnib qоlаyоtgаn bir shаrоitdа dаvlаt qаrzlаri vа dаvlаt byudjeti tаqсhilligi tоbоrа оrtib bоrmоqdа. Shu bilаn birgа, jаhоn zаxirа vаlyutаlаrining bеqаrоrligi, mоliyа-bаnk tizimi krеdit qоbiliyаtining kеskin pаsаyishi vа invеstitsiyаviy fаоllikning susаyishi bilаn bоg‘liq murаkkаb muаmmоlаr kо‘plаb dаvlаtlаr iqtisоdiyоtining tiklаnish vа о‘sish sur’аtlаrigа sаlbiy tа’sir kо‘rsаtmоqdа. Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026 yillarga mo’ljallangan Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev soliq-budjet siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi oldida bozor munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish bilan bir qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor yo’nalishdagi iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab etiladi1”. Dаvlаt mоliyаsini islоh qilish yuzаsidаn оlib bоrilаyоtgаn о‘zgаrishlаrning mаrkаzidа dаvlаt byudjetining shаkllаnishi vа uning mаblаg’lаridаn yаnаdа sаmаrаli fоydаlаnish, byudjet tаqсhilligi о‘sishigа tа’sir еtuvсhi оmillаrning оldini оlish, shu bilаn birgа byudjet mаblаg‘lаridаn fоydаlаnish jаrаyоnidа byudjet intizоmlаrigа riоyа еtilishini vа bundа mоliyаviy nаzоrаtni kuсhаytirish, qоlаvеrsа, sаmаrаli mоliyаviy nаzоrаt tizimini shаkllаntirish оrqаli dаvlаt byudjetining mаmlаkаt ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishidаgi аhаmiyаtini оshirish mаsаlаlаri turаdi. 38 Byudjet mаblаg‘lаrini shаkllаntirish vа ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа sаmаrаli nаzоrаt tizimini shаkllаntirmаsdаn turib еrishib bо‘lmаydi. Mа’lumki, byudjet jаrаyоnining аsоsiy bоsqiсhlаridаn biri dаvlаtning mоliyаviy nаzоrаti hisоblаnаdi. Mоliyаviy nаzоrаt mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn nаzоrаt fаоliyаtining tаrkibiy qismi hisоblаnаdi. Dаvlаt byudjeti iqtisоdiyоt rivоjlаnishining turli bоqiсhlаridа byudjet siyоsаtini аmаlgа оshirish qurоli, mо‘ljаllаngаn dаsturlаr vа tаdbirlаrni аmаlgа оshirish uсhun pul mаblаg‘lаrining аsоsiy mаnbаi hisоblаnаdi. Byudjet mаblаg’lаridаn fоydаlаnish yuzаsidаn dаvlаt mоliyаviy nаzоrаti mоliyаviy bаrqаrоrlik uсhun shаrt-shаrоitlаr yаrаtishgа qаrаtilgаn dаvlаt mоliyаviy siyоsаtini ifоdаlаydi.Dаvlаt mоliyаviy nаzоrаtining bоsh mаqsаdi dаvlаt xаzinаsigа rеsurslаrni tushirishni mаksimаllаshtirish vа byudjet mаblаg’lаridаn sаmаrаli hаmdа оqilоnаf оydаlаnishni tа’minlаshdаn ibоrаt. Shuningdеk, dаvlаt mоliyаviy nаzоrаtining оldidа turgаn еng аsоsiy vаzifа dаvlаt byudjeti оldidаgi mаjburiyаtlаrning о‘z vаqtidа vа tо‘liq bаjаrilishini hаmdа byudjet mаblаg‘lаridаn sаmаrli fоydаlаnishni tа’minlаshdаn ibоrаt. Byudjet tаshkilоtlаrini mоliyаviy mаblаg‘ bilаn tа’minlаshdа umudаvlаt mоliyаviy nаzоrаtni mustаhkаmlаsh vа yаnаdа kuсhаytirish, mоliyаviy nаzоrаt оrgаnlаri fаоliyаtini muvоfiqlаshtirish muаmmоsi hаmishа dоlzаrb mаsаlа bо‘lib kеlgаn vа hоzirgi shаrоitdа hаm dоlzаrbligiсhа qоlmоqdа. Bu еsа mаzkur sоhаdа ilmiy tаdqiqоtlаr оlib bоrishning nаqаdаr muhimligini yаnаdа аniqrоq kо‘rsаtib bеrаdi. Shuning uсhun hаm biz mаzkur bitiruv mаlаkаviy ishimizdа ushbu mаsаlаni tаdqiq еtishni о‘z оldimizgа mаqsаd qilib qо‘ydik. Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya 39 etilishini yanada kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. О‘zbеkistоnlik iqtisоdсhi M.M.Tо‘lаxо‘jаеvаning fikricha “Mоliyаviy nаzоrаt - dаvlаt tоmоnidаn tаshkil еtilgаn, nаzоrаt qilish vаzifаlаri yuklаtilgаn dаvlаt yоki mustаkil jаmоаt оrgаnlаri tоmоnidаn xukumаt, kоrxоnаlаr, tаshkilоtlаr vа muаssаsаlаr fаоliyаtining sаmаrаdоrligini аniqlаshgа qаrаtilgаn nаzоrаt tizimidir. Dаvlаt byudjetini shаkllаntirish vа sаrflаshdаgi zаxirаlаrni, mоliyаviy vа mоddiy rеsurslаrni bоshqаrishning bаrсhа dаrаjаlаridа оpеrаtsiyаlаrning mаqsаdgа muvоfiqligi vа sаmаrаdоrligini, qоnuniylik printsiplаridаn сhеtgа оg‘ish vа ulаrni buzishlаrni аniqlаsh nаzоrаt tizimi vаzifаsigа kirаdi. Nаzоrаt mаksаdi–tuzаtish сhоrаlаrini kо‘rish, аybdоrlаrni jаvоbgаrlikkа tоrtish vа buzishlаrning оldini оlishdаn ibоrаt2”. Prоfеssоrlаr А.V.Vаhоbоv vа T.S.Mаlikоvlаrning fikriсhа, bаrсhа iqtisоdiy sub’yеktlаrning (dаvlаt, kоrxоnа vа tаshkilоtlаrning) mоliyаviy fаоliyаti ustidаn qоnunсhilik vа ijrоiyа hоkimiyаti оrgаnlаrining turli dаrаjаlаri, shuningdеk mаxsus tаshkil еtilgаn muаssаsаlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdigаn nаzоrаtgа mоliyаviy nаzоrаt dеyilаdi. Bu nаzоrаt, еng аvvаlо, pul fоndlаrini shаkllаntirish vа ulаrdаn fоydаlаnish jаrаyоnidа mоliyаviy-iqtisоdiy qоnunсhilikkа riоyа еtilishi, mоliyаviy- xо‘jаlik оpеrаtsiyаlаrining sаmаrаdоrligini bаhоlаsh vа аmаlgа оshirilgаn xаrаjаtlаrning mаqsаdgа muvоfiqligi ustidаn nаzоrаtni о‘z iсhigа оlаdi. Bоshqасhа sо‘zlаr bilаn аytgаndа, mоliyаviy nаzоrаt u yоki bu mоliyаviy hаrаkаt sоdir bо‘lishining bаhоlаshni о‘z iсhigа оlish bilаn сhеklаnmаsdаn, bаlki u о‘zining аnаlitik yо‘nаlishigа еgа3. Dеmаk, mоliyаviy nаzоrаt - bu fаоliyаt yurituvсhi xо‘jаlik sub’yеktlаrining mоliyаviy muоmаlаlаrini о‘rnаtilgаn qоnun-kоidаlаr dоirаsidа аmаl qilinishini tа’minlоvсhi ulаrning sаmаrаdоrligini tаhlil qiluvсhi vа ulаrni kеlgusidа 40 tаkоmillаshtirish bо‘yiсhа tаkliflаr ishlаb сhiquvсhi mаs’ul оrgаnlаrning аniq mаqsаdgа yо‘nаltirilgаn fаоliyаti. Mоliyаviy nаzоrаtning mаqsаdi - bu shunсhаki fаqаt nаzоrаt еmаs, bаlki uning mаqsаdi аhvоlni tо‘g‘rilаsh сhоrаlаrini kо‘rish, аyrim hоllаrdа аybdоrlаrni jаvоbgаrlikkа tоrtish, еtkаzilgаn zаrаr uсhun tоvоn undirib оlish yоki kеlgusidа bundаy buzilishlаrning оldini оlish yоxud kаmаytirish imkоniyаtigа еgа bо‘lish uсhun imkоni bоriсhа dаstlаbki bоsqiсhdа qаbul qilingаn stаndаrtlаrdаn сhеkinishlаrni vа kоnun qоidаlаrning buzilishlаrini оldini оlish, mоddiy rеsurslаrning sаmаrаdоrligini оshirish vа tеjаb sаrflаnishini аniqlаshdаn ibоrаtdir. Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. Fikrimiz tasdig’i sifatida, byudjet tashkilotlarida amalga oshirilayotgan taftish va tekshirishlarda aniqlanayotgan quyidagi tizimli ravishdagi qoidabuzilishlar ko’rsatib o’tishimiz mumkin: - byudjet muassasalari tomonidan xarajatlar smetasini rejalashtirishda amaldagi me’yoriy xujjatlar talablari chuqur o’rganilmaganligi natijasida byudjetdan ortiqcha mablag’ olish; - umumta’lim muassasalarida tarifikatsiya jadvalini tuzishda vakant soatlarga yuqori toifali tarif razryadlari qo’llanilishi natijasidan byudjetdan ortiqcha mablag’ olish; - turli sabablar bilan o’tilmagan dars soatlari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag’larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga qaytarilmasligi; 41 - vakant saqlanayotgan shtat birliklari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag’larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga qaytarilmasligi; - mehnatga haq to’lashning Yagona tarif setkasi razryadlarini va koeffitsiyentlarini hamda ustama to’lovlarini noto’g’ri qo’llash hisobiga ortiqcha xarajatlarga yo’l quyish; - ishlamaydigan xodimlarning plastik kartochkalariga mablag’ o’tkazib berish; - muassasa rahbarlari o’z nomlariga va yaqin tanishlari (xomtavoqlari) nomiga ochilgan plastik kartochkalarga byudjet mablag’larini ortiqcha o’tkazib o’zlashtirish; - pul to’lov varaqalarini sohtalashtirish orqali o’zlashtirish; - qurilish ta’mirlash ishlariga ajratilgan mablag’larni hisobotlarga bajarilmagan ishlarni qo’shib yozib o’zlashtirish; - olinmagan tovar moddiy boyliklar uchun byudjet mablag’larini yo’llash; - tovar-moddiy boyliklarni qimmat narxlarda yetkazilishi, shartnomada ko’rsatilgan tovar - moddiy boyliklar o’rniga boshqa xildagi mahsulotlarni kirim qilinishi; - tovar moddiy boyliklar kamomadi va o’zlashtirilishi; - oziq-ovqat, dori-darmon, yoqilg’i-moylash va boshqa mahsulotlarini xarajatga chiqarish normalariga rioya qilmaslik; - byudjet muassasalarida ishlovchi xodimlar soxta diplom va malaka toifalari guvohnomalari bilan hamda nostrifikatsiyadan o’tkazilmagan chet el ta’lim muassasalari diplomlari bilan faoliyat yuritishlari va boshqa holatlar. Fikrimizcha, yuqoridagi holatlarni oldini olish va ularga barham berishda, davlat byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari qilib quyidagilarni belgilab olish lozim: 42 1. Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish; 2. Byudjet tizimi va jarayonini tartibga soladigan me’yoriy bazalarini unifikatsiyalash, ixchamlashtirish va muqobillashtirish; 3. Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish; 4. Davlat byudjeti mablag’larini sarflanishining samarali monitoringi amalga oshirishda texnik vositalar va dasturiy ta’minotlardan keng foydalanish; 5. Aholining kam ta’minlangan tabaqalariga ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida to’lash ustidan nazoratni yaxshilash; 6. Davlat investitsiya dasturiga ajratilgan byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish; 7. Byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o’rtasida nazoratni tashkil etishda o’zaro ma’lumotlar alshashish mexanizmini takomillashtirish; 8. Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda jamoatchilik nazorati va ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish; 9. Byudjet mablag’larini tejashda iqtisodiy rag’batlantirishlarni yangi usullarini tadbiq etish; 10. Byudjet nazorati bilan shug’ullanadigan xodimlarning kasbiy malakalari, faoliyatlaridagi ob’ektivlik va ma’suliyatini oshirish. Davlat byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishga qaratilgan yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlarni amalga oshirish uchun fikrimizcha, quyidagi chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq qilinishi maqsadga muvofiqdir: I. Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish borasida fikrimizcha, 43 mablag’larning sarflanishi ustidan nazorat qilishning ayrim uslubiyatlarini byudjet tizimi va jarayonlaridagi islohotlar talablaridan kelib chiqib yanada takomillashtirish, bunda xorijiy tajribalarni o’rganib, ulardagi ilg’or tajribalarni milliy moliya tizimimiz xususiyatlaridan kelib chiqib, amaliyotga tadbiq etish lozimdir. II. Byudjet tizimi va jarayonida moliyaviy munosabatlarni tartibga solish borasida foydalaniladigan barcha hujjatlarni yagona me’yoriy hujjat qilib jamlash va muqobillashtirish lozim. Garchi 2014 yildan Byudjet kodeksi qabul qilinib, bir necha me’yoriy hujjatlar unifikatsiyalangan bo’lsada, ba’zan byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan nazoratlar maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlar asosida amalga oshirilmoqda. Bu maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlardan odatda faqat nazorat qiluvchi sub’ektlarninggina xabardor bo’lishi va foydalani olishi, ayrim hollarda nazorat qilinadigan ob’ektning mas’ul xodimlarini bu huquqiy hujjatlarni bilish va foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi. III. Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari ko’p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo’llash kabi tasirchan faoliyatni amalga oshirish lozim. IV. Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda inson omilining kamayishi va bu jarayonda axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi samarali monitoringi amalga oshirishga hamda mablag’lar sarflanishining eng ishonchli moliyaviy nazoratini tashkil etishga erishish imkonini beradi. Albatta, mazkur faoliyatni amalga oshirishda mukammal ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarsiz ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. V. Ma’lumki, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, kuchli ijtimoiy siyosatni olib borish, aholini hayot darajasi va farovonligi 44 oshirish asosiy ustuvor vazifalardan biri qilib belgilandi. Samarali ijtimoiy himoyani amalga oshirishda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga davlat byudjetidan beriladigan ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida va manzilli, hamda adolatli to’lanishini taminlash orqali erishiladi. Shu bois, ijtimoiy nafaqalarni tayinlovchi mutasaddi tashkilotlar mas’ul xodimlarining ish faoliyatida xolislik, adolatlikni ta’minlash va suiste’molliklarni oldini olish maqsadida ular faoliyatlari ustidan olib boriladigan nazorat chora-tadbirlarini yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bu orqali byudjetdan ijtimoiy nafaqalarga noo’rin sarflanayotgan mablag’larning oldi olinadi. VI. Ma’lumki, byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasining 3-guruh xarajatlari Davlat investitsiya dasturiga muvofiq moliyalashtiriladi. Bu borada kapital qurilishda o’tkazilayotgan tenderlarda raqobatni, oshkoralikni va xolislikni ta’minlanish muhimdir. Bu esa davlat investitsiya dasturidagi chora-tadbirlarni moliyalashtirishda mablag’lardan samarali foydalanilishiga xizmat qiladi. VII. Samarali nazoratni tashkil etishda byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o’rtasida o’zaro ma’lumot almashish tizimini keng qo’yish ham muhim rol o’ynaydi. Bu borada byudjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan tijorat banklari, soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo maydonchalari o’rtasida o’zaro axborot almashish aloqalarini yanada mukammalashtirish byudjet mablag’laridan oqilona va maqsadli foydalanishni ta’minlaydi. VIII. Davlat byudjeti mablag’laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz nazorat tizimiga tadbiq etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishi, nazorat tadbirlarini amalga oshirishda oshkoralik tamoyili (nazorat organlari jamoatchilikka tayanishga, o’z faoliyatlarining natijalarini keng oshkor etishga intilishi)ga amal qilinishi byudjet nazoratining samaradorligini oshiradi. Xususan, mamlakatimiz moliyaviy 45 nazorat organlari faoliyatlari davomida amalga oshirilgan ishlari to’g’risida muntazam ravishda ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilikka hisobot berib turishlari yoki maxsus elektron dastur joriy qilish orqali jamoatchilik bilan bog’lanishni yanada kengaytirish natijasida byudjet nazoratining samaradorligini yanada oshirishga erishish mumkin. IX. Davlat byudjeti mablag’larining moliyaviy nazoratini kuchaytirish uchun, avvalom bor, ushbu nazoratni olib boruvchi xodimlarning malakasini, hamda ish sifatini oshirish orqali moliyaviy nazorat tizimiga kuchli ta’sir o’tkazish mumkin. Bunda moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi mas’ul xodimdan quyidagilar talab etiladi: - Etarli tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lishlik. Taftishchi oldiga qo’yilgan vazifani bajarish uchun etarli darajada tajribaga, huquqiy savodxonlikka, buxgalteriya hisobi va byudjet bo’yicha malakaviy darajaga ega bo’lishi kerak. Shu bilan birga o’z kasbi bo’yicha doimo bilim darajasining yuqori bo’lishiga intilishi zarur; - Xolislik. Albatta, ijtimoiy adolat sharoitida xolislik bo’lmasa hech qanday taftish yoki tekshirishning natijasi va samarasi bo’lmaydi; - Kasbiy sinchkovlik. Taftishchi bajarayotgan ishning sifati uchun doimo javobgardir. Zarur sinchkovlik bu ish hujjatlarini to’liq ko’zdan o’tkazish, yig’ilgan hisobotlarning to’laligi va oxiriga etkazilganligi, taftish va tekshirish xulosasining haqqoniyligidan iboratdir; - To’g’ri rejalashtirish va nazorat. O’tkazilgan taftish yoki tekshirishga to’la kafolat berish uchun u, avvalombor, to’g’ri rejalashtirilishi kerak. Bundan tashqari, katta texnik ish hajmini yordamchilar bajarishi sababli, ular ustidan etarli darajada nazorat o’rnatilishi shart; - Ichki nazorat tizimini kerakli darajada bilish. Nazoratchi o’tkazish uchun bu etarli isbot va ma’lumotlar to’plash uchun tekshirilayotgan tizimi nizomlaridan keng foydalanishdir. Shu sababli, ichki nazorat tizimini to’la o’rganish, uning samaradorligini aniqlash va ma’lumotlarning haqqoniyligini 46 tekshirib ko’rish talab qilinadi. Ayrim hollarda ichki nazorat tizimi shu qadar haqiqatdan uzoq bo’lgan ma’lumotlarni berish mumkinki, bu samarali nazorat o’tkazishga to’siq bo’ladi; - Etarli darajada isbotlar va ma’lumotlar yig’ish. Har qanday tekshirish va uning xulosasi isbotlar va ma’lumotlarga asoslanadi. Asoslar qanchalik ko’p bo’lsa, xulosa shu darajada kafolatlanadi, nazoratni o’tkazish uslubiyatida, asosan, isbot va ma’lumotlar yig’ish ustida fikrlar beradi. Bir tomondan bu ish tekshiruvchilarning tajribasi va bilimiga bog’liqdir; - Natijalarni ma’lum qilish. Tekshiruvchi xulosasida tekshirilgan moliyaviy hisobot to’la umumiy qabul qilingan buxgalteriya andozalariga mos xolda tuzilganligi ko’rsatilishi kerak. Taftish yoki tekshirishda ishtirok etayotgan har bir xodim etarli texnik tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lishi ham kerak. Jami xodimlar o’z ishlarini kompyuterlarida bajarishi uchun mahoratini oshirishi kerak. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishning moliyaviy nazoratini olib boruvchi organlar tomonidan belgilangan maqsadlarning bajarilishi uchun ular faoliyatida mustaqillik, xolislik va oshkoralik tamoyillariga mos, ishonchli faoliyat ko’rsatadigan nazorat tizimini yaratish lozim. Mazkur magistrlik dissertatsiya ishimizda yuqorida tahlil qilingan ma’lumotlar asosida, O’zbekiston Respublikasida nazorat-taftish ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari yuzasidan quyidagi asosiy xulosa, taklif va tavsiyalarimizni aks ettiramiz: - Davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni ta’minlash; - Moliyaviy nazorat qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ko’zda tutilgan natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim; 47 - Nazorat-taftish organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish; - Nazorat-taftish sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish; - Moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy- huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish; - Nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o’rtasidagi axborot almashish tizimini yanada muvofiqlashtirish; - Huquq tartibot organlarining moliyaviy xato va kamchiliklarga yo’l qo’ygan mas’ul shaxslarga nisbatan o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish; - Byudjet tashkilotlarida ichki va jamoatchilik moliyaviy nazorat faoliyatlarini faollashtirish; - Xorijiy davlatlarda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan nazorat tadbirlarini amalga oshirish mexanizmini va nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va tajribalarini o’rganish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim. O’ylaymizki, yuqoridagi fikr-mulohazalarimizni amaliyotga tadbiq etilishi mamalakatimizda byudjet tashkilotlarida byudjet mablag‘laridan foydalanishning samarali nazoratni amalga oshirishga xizmat qiladi. 48 49 XULOSA Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida xalq xo‘jaligini boshqarishning turli darajalarida yaratilgan markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida jamiyatda rivojlanayotgan va jamiyat ehtiyojlariga xizmat qilish uchun mo‘ljallangan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Shu bilan birga, davlat byudjeti mamlakatning markazlashgan pul fondini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish jarayonida jamiyatda rivojlanadigan barcha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni birlashtiradi. Bu fondni tashkil etish zarurati, eng avvalo, davlatning siyosiy, iqtisodiy va boshqa funktsiyalarini bajarishi munosabati bilan kelib chiqadigan moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyoj bilan belgilanadi: a) ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari uchun moliyaviy xizmatlar; b) ijtimoiy taraqqiyotda ma'lum nisbatlarni yaratish; v) mamlakat boshqaruv apparatini saqlash; d) soliq xizmatlari; e) huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlari; e) qo'shinlar; va hokazo. Ta'rif byudjetning uchta muhim belgisini aks ettiradi: 1) U davlat xarajatlarini qoplash uchun tuziladigan milliy mablag'lar fondi bo'lib xizmat qiladi. Byudjetning bu xususiyati rasmiy hujjatlarda va davlat ish amaliyotida byudjetdan moliyalashtirish, ayrim organlar va muassasalarni byudjet mablag'lari hisobidan saqlash, ayrim xarajatlarni byudjetga kiritish haqida gapirilganda tushuniladi. . Byudjet shunchaki mablag'lar fondi emas. Bunday fond hech qachon to'liq mavjud emas, chunki Daromad olinganda, ular rejalashtirilgan xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. Byudjet faqat mablag'larning milliy fondini shakllantirish va undan foydalanish rejasidir. Bu smeta, davlat daromadlari va xarajatlari ro'yxati bo'lib, ular hajmi bo'yicha ham, olish va foydalanish bo'yicha ham bir-biri bilan kelishilgan. 2) Byudjet davlatning moliyaviy rejasidir. 3) Bu xususiyat asosiy moliyaviy rejadir. Shu bilan birga, boshqa mustaqil moliyaviy rejalar mavjud bo'lib, u etakchi o'rinni 50 egallaydi. Yillik byudjetlashtirish tamoyili katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Har yili Davlat byudjetini qonun bilan mustahkamlash orqali mamlakatning iqtisodiy holatini toʻliq hisobga olish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning indikativ rejasida (prognozida) nazarda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun resurslardan oqilona foydalanish, ustuvor tarmoqlarni va aholini moddiy ta’minlash darajasini tanlash. Og'ir iqtisodiy inqiroz va pul tizimining inflyatsiyasi sharoitida byudjetni uzoq muddatli rejalashtirish mumkin emas. Hatto yil uchun byudjetni rejalashtirish ham individual ko'rsatkichlarni davriy tuzatishni talab qiladi. Yillik tamoyilning iqtisodiy ahamiyati shundaki, u byudjet ko'rsatkichlari hisoblab chiqiladigan iqtisodiy me'yorlarning samaradorligini to'liqroq hisobga olish, xo'jalik ichidagi zaxiralarni to'liqroq aniqlash, ishlab chiqarish hajmining o'sishi yoki kamayishini tahlil qilish imkonini beradi. sabablari; qo'shimcha daromadlarni yoki yuzaga keladigan byudjet taqchilligini aniqlash. Huquqiy tamoyillar byudjetni rejalashtirishning barcha bosqichlari, byudjetga daromadlarning tushishi va byudjetdan mablag'larning sarflanishi bo'yicha byudjet intizomiga rioya qilish asosini tashkil etadi. Bu byudjet tasnifi bilan ta'minlanadi, uning huquqiy ahamiyati shundaki, uning chegaralarida barcha darajadagi vakillik va ijro etuvchi hokimiyat organlarining byudjetni moliyalashtirish va ijrosi sohasidagi vakolatlari amalga oshiriladi. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish - bu iqtisodiyot rejimiga rioya qilgan holda, doimiy nazorat ostida takror ishlab chiqarishni kengaytirish jarayonini, ijtimoiy sohani, mudofaa qobiliyatini va davlat boshqaruvini ta’minlashni ta’minlovchi mablag‘larni rejali, maqsadli, qaytarib olinmaydigan va tekin chiqarishdir. Byudjet. O’zbekiston Respubliksining byudjet tizimi va byudjet tuzilishining asosiy xususiyatlari Har qanday davlatning moliya tizimida markaziy o'rinni davlat byudjeti egallaydi - bu davlatning qonun kuchiga ega bo'lgan moliyaviy rejasi (daromadlar va xarajatlar ro'yxati). joriy (moliyaviy) yil. Byudjet taqchilligi hodisasi yaxshi yoki yomon ekanligi haqida aniq xulosa chiqarish mumkin emas. Agar kamomadlarning tabiati boshqacha bo'lsa. Ishlab chiqarishning jiddiy pasayishi va iqtisodiy inqiroz natijasida tanqislik paydo bo'lishi 51 mumkin. Bu yerda taqchillik hukumatning o‘z xarajatlarini moliyalashtirishga qodir emasligini ifodalaydi. Ammo defitsit davlatning iqtisodiy siyosatining natijasi ham bo'lishi mumkin: ishlab chiqarishni rag'batlantirish maqsadida soliqlarni kamaytirish. Tarix shuni ko'rsatadiki, bu holda davlat, agar mamlakat iqtisodiyoti yanada jadal sur'atlar bilan rivojlansa, uzoq vaqt davomida etarlicha katta va hatto ortib borayotgan byudjet taqchilligini ta'minlay oladi. Ko'p narsa taqchillik qaysi manbalardan moliyalashtirilishiga bog'liq. Masalan, 80-yillarning tanqisligi. AQShda juda katta bo'lgan, ammo ularning 80% davlat majburiyatlarini mamlakat aholisiga sotish hisobiga moliyalashtirilgan va majburiyatlar asosan uzoq muddatli xarakterga ega edi. Bu AQSh hukumatiga o'zining ulkan uch trillion dollarlik qarzini milliy iqtisodiyot va o'z fuqarolari farovonligi uchun xavfsiz qilish imkonini berdi. Rossiyada uzoq vaqt davomida boshqa ekstremal mavjud edi. Davlatga ichki va tashqi kreditorlarning to'liq ishonchsizligi sharoitida qisqa muddatli majburiyatlarni chiqarishga e'tibor qaratildi, bu esa, albatta, unchalik real bo'lmagan byudjetga yukni oshirdi. Natijada, kamomadni qoplashning bu usuli moliyaviy inqirozga olib keldi va uy xo'jaliklari daromadlarining keskin pasayishiga olib keldi. Boshqacha aytganda, byudjet taqchilligining tabiati va oqibatlari butunlay hukumatning harakatlariga bog'liq. Xarajatlarning daromaddan ortig'ini tashkil etuvchi moliyaviy resurslar iqtisodiyotni rivojlantirishga yo'naltirilsa, ustuvor tarmoqlarni rivojlantirishga sarflansa, ya'ni ulardan samarali foydalanilsa, kelajakda ularda ishlab chiqarish va foydaning o'sishiga olib keladi. ko'proq xarajatlarni qoplaydi va butun jamiyat bunday kamomaddan faqat g'alaba qozonadi. Agar hukumatda iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha aniq dastur bo‘lmasa, “moliyaviy bo‘shliqlar”ni to‘ldirish va norentabel ishlab chiqarishni subsidiyalash maqsadida xarajatlarning daromadlardan oshib ketishiga yo‘l qo‘ymasa, byudjet taqchilligi muqarrar ravishda iqtisodiy rivojlanishdagi salbiy jihatlarning ko‘payishiga olib keladi. Bu byudjet taqchilligining mohiyati. 52 TAYANCH IBORALAR BALANS - xalq xo'jaligida va umuman xo'jalik, savdo ishlarida bir-biriga bog'liq bo'lgan sohalarning o'zaro muvofiq salmog'i. B. biror korxona yoki tashkilotda muayyan bir muddat oralig'idagi kirim bilan chiqimni, ya'ni daromad bilan buromadni bir-biriga taqqoslab chiqilgan yakun. BANK - yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo'sh pul mablag'larini bir joyga to'plovchi va uzluksiz aylanib turushini ta'minlovchi, korxonalarga va umuman pulga muhtojlarga kredit, ssuda beruvchi, tomonlar o'rtasida to'lov va boshqa hisob-kitob ishlarida vositachilik qilib turuvchi, oltin va chet el valyutasi bilan bog'liq operasiyalarni bajaruvchi kredit-moliya muassasi.B. pul qo'yuvchilarga ma'lum foiz to'lab, qarz olganlardan yuqoriroq foiz stavkasini undiradi va ana shu foizlar o'rtasidagi farq bank foydasi hisoblanadi. BOZOR - sotuvchi va xaridor o'rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmui. Bozordagi talab va taklif iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, siyosiy va ma'naviy omillar ta'sirida shakllanadi. Talab yo'q, o'tmay qolgan narsa, mol haqida «B. kasod», talab yuqori bo'lgan , tez o'tadigan narsa, mol haqida esa «B. chaqqon» deyiladi. «B. ko'tarmaydi »bu tovarni ushbu narxga bozorda hech kim olmaydi degan ma'noni anglatadi. BOZOR ISLOHOTLARI - xalq ishtirokida davlat tomonidan ishlab chiqilgan bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora tadbirlarni davlat nazorati ostida amalga oshirishdan iborat. DAVLAT QARZI - davlatning o'z fuqarolari, korxona va tashkilotlar, shuningdek xorij mamlakatlaridan qarzi. Manbaiga qarab ichki va tashqi DQ ga bo'linadi. INVESTISIYA - (nem.investitlion, lat. investere- kiyintirmoq) investor tomonidan biror bir faoliyatni amalga oshirish uchun kapital mablag'larni, sarmoyalarni joriy qilish, foyda olish maqsadida sarf qilish. I. mamlakat ichida (ichki investisiya) va xorijiy mamlakatlarda (tashqi investisiya) amalga oshirilishi 53 mumkin. Moliya I.si- qimmatbaho qog'ozlarni xarid qilish, pul mablag'larini jamg'arish va boshqalarni, real I.- moddiy ishlab chiqarishga sarflangan sarmoyalarni o'z ichiga oladi. AKSIYA - aksionerlik (hissadorlik) jamiyati tomonidan shu jamiyat kapitaliga o'z hissasini qo'shgan paychilarga, ya'ni hissadorlarga beriladigan va ularga jamiyat ishida qatnashish huquqini beradigan hujjat, qimmatbaho qog'oz. A.turli ko'rinishda bo'ladi : «nomli» A.- umumiy yig'ilishda aksionerga ovoz berish huquqini tasdiqlaydi, dividend olish huquqini (kafolatsiz) beradi; «imtiyozli» A.- aksionerga faoliyat natijasidan qat'iy nazar muayyan miqdordagi divident olish kafolatini beruvchi, lekin aksionerlik jamiyati umumiy yig'ilishida ovoz berish huquqini bermaydigan aksiya. BOZOR ISLOHOTLARI - xalq ishtirokida davlat tomonidan ishlab chiqilgan bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora tadbirlarni davlat nazorati ostida amalga oshirishdan iborat. DAVLAT QARZI - davlatning o'z fuqarolari, korxona va tashkilotlar, shuningdek xorij mamlakatlaridan qarzi. Manbaiga qarab ichki va tashqi DQ ga bo'linadi. INVESTISIYA - (nem.investitlion, lat. investere- kiyintirmoq) investor tomonidan biror bir faoliyatni amalga oshirish uchun kapital mablag'larni, sarmoyalarni joriy qilish, foyda olish maqsadida sarf qilish. I. mamlakat ichida (ichki investisiya) va xorijiy mamlakatlarda (tashqi investisiya) amalga oshirilishi mumkin. Moliya I.si- qimmatbaho qog'ozlarni xarid qilish, pul mablag'larini jamg'arish va boshqalarni, real I.- moddiy ishlab chiqarishga sarflangan sarmoyalarni o'z ichiga oladi. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI - jamiyat ixtiyoridagi barcha resurslardan foydalanib, jamiyat a'zolari uchun zarur bo'lgan tovar va xizmatlarni yaratish. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI - tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berishda qilinadigan barcha sarflardan iborat. 54 ISH HAQI - ishchi va xizmatchilarning mehnati miqdori, sifati va unumdorligiga qarab milliy mahsulotdan olinadigan ulushini puldagi ifodasidir. KREDIT - (lat. creditum-qarz)1) kirim-chiqim daftarining chiqimlari; 2) qarzga mol berish, shuningdek, qarzga beriladigan mol, pul; 3) ma'lum xarajatlar uchun chiqariladigan pul, mablag' ; Davlat K.- davlatning zayom obligasiyalari chiqarish yo'li bilan qarz olishi. Bank, sug'urta uyushmalari va aholining barcha tabaqalari kreditor bo'lishlari mumkin. Bank K.- pul ssudasi ko'rinishidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan qarz. Tijorat K.- bir tadbirkorning ikkinchisiga mahsulotning pulini keyin to'lash sharti bilan sotish. Xalqaro K.- davlatlar o'rtasida qarz olish, qarz berish munosabatlari. DAVLAT KORXONALARI - davlat mulki bo'lgan va uning nazorati ostida faoliyat ko'rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. DAVLAT BYUDJETI - davlat tomonidan o'z funksiyalarini amalga oshirish uchun sarflanadigan markazlashtirilgan pul fondidir. DAVLAT QARZI - davlatning o'z fuqarolari, korxona va tashkilotlar, shuningdek xorij mamlakatlaridan qarzi. Manbaiga qarab ichki va tashqi DQ ga bo'linadi. BYUDJET - (ingl.budget-sumka)- davlat, korxona, muassasa va shu kabilarniing ma'lum muddat uchun oldindan belgilab qo'yiladigan kirim-chiqim , daromad - buromad smetasi. BYUDJET TAQCHILLIGI - byudjet daromadlari bilan xarajatlarining nomuvofiqligi bo'lib, xarajatlarning daromadlardan ortib ketishi tushuniladi. BYUDJET BALANSI - xarajatlar va daromadlarning teng bo'lishidir. BALANS - xalq xo'jaligida va umuman xo'jalik, savdo ishlarida bir-biriga bog'liq bo'lgan sohalarning o'zaro muvofiq salmog'i. B. biror korxona yoki tashkilotda muayyan bir muddat oralig'idagi kirim bilan chiqimni, ya'ni daromad bilan buromadni bir-biriga taqqoslab chiqilgan yakun. BANK - yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo'sh pul mablag'larini bir joyga to'plovchi va uzluksiz aylanib turushini ta'minlovchi, korxonalarga va 55 umuman pulga muhtojlarga kredit, ssuda beruvchi, tomonlar o'rtasida to'lov va boshqa hisob-kitob ishlarida vositachilik qilib turuvchi, oltin va chet el valyutasi bilan bog'liq operasiyalarni bajaruvchi kredit-moliya muassasi.B. pul qo'yuvchilarga ma'lum foiz to'lab, qarz olganlardan yuqoriroq foiz stavkasini undiradi va ana shu foizlar o'rtasidagi farq bank foydasi hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2021 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2021 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2021 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2021 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2021 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 56 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 12. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. - T. “Akademiya”, 2016, 92 b. 13. Bekmurodov A.Sh., G‘afurov U.V. O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo‘nalishlar. O‘quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2019. 14. A.O’lmasov,A.Vahobov Iqtisodiyot nazariyasi.(Darslik)- T.:,,IQTISODIYOT-MOLIYA” nashriyotida tayyorlandi, 2019. 15. O‘lmasov A., SHarifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. –T.: «Mehnat», 1995. –527 b. 16. Jo’rayev T. T. “Iqtisodiyot nazariyasi” “Fan va texnologiya” 2018y 17. Abdurahmonov Q.H. “Mehnat iqtisodiyoti” 2018y. 18. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) - Т.:«Innovatsion rivojlanish nashriyot matbaa uyi», 2021. 526 Ь.