DAVLAT KUCH-QUDRATI VA GEOSIYOSAT Reja: 1. Siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik 2. Fridrix Ratsel va geosiyosat 3. Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida R.Chellen va K.Xausxofer ishlarining ahamiyati 4. X.Makinder va A.Mexenning geosiyosiy qarashlari 5. N. Spaykmen va klassik “Atlantizm” Geosiyosiy tahlilning muhim elememti davlatning kuch-qudrati hisoblanadi. Davlatning kuch-qudrati deganda ikki narsa tushuniladi: birinchidan, davlatning o’z maqsadiga boshqa davlat siyosatiga tashqi siyosat orqali ta’sir ko’rsatish yo’li bilan erishishi; ikkinchidan, uning o’z manfaatlarini o’zining imkoniyatlari vositasida himoya qila olish imkoniyatlari tushuniladi. Har qanday davlatning kuch-qudratini quyidagi omillar belgilab beradi: davlatning geografik o’rni; tabiiy resurslar; sanoat salohiyati; qurolli kuchlarning miqdor va sifat ko’rsatkichlari; inson resurslari; milliy xususiyat; milliy ma’naviyati; diplomatiya sifati; davlat boshqaruvi darajasi. Davlatni kuch-qudratini aniqlab beruvchi bunday yondashuv atributli yondashuv deb ataladi. Chunki mazkur yondashuvda asosiy e’tibor kuch-qudratning eng muhim jihatlarini o’rganishga qaratiladi. Qadimdan kuchli hisoblangan davlatlar nisbatan bo’sh (kuchsiz) davlatlarni bo’ysundira olmaganligi gaqida juda ko’p misollar mavjud. Masalan, milotdan avvalgi V asrda benihoya qudratli Fors davlati yarim asrlik urush natijasida erksevar Yunon shaharlari-polislari tomonidan nag’lub qilingan. XX asrning ikki buyuk davlati – AQSH va sobiq Ittifoq ham maqsadiga erisha olmadi. AQSH Vyetnam urushida, sobiq Ittifoq qurolli kuchlari Afg’onistonda mag’lub bo’ldi. Shu munosabat bilan hozirgi geosiyosat nazariyasi davlatlar o’rtasidagi kuchlar nisbatini baholash masalasiga e’tibor bermoqda. Ushbu muammo xalqaro hamjamiyatda kuchlar muvozanatini aniqlash bilan bog’langan. Geosiyosiy raqobat gorizontal (yuzalama) va vertikal (bo’ylama) xususiyatga ega. Gorizontal raqobat quruqlik va dengiz yuzasida vujudga kelib, suvdagi va quruqlikdagi raqobatga bo’linadi. XX asrning 60-90-yillari va hozirgi paytda harbiy havo kuchlarining kuchayishi bilan vertikal raqobat ham vujudga keldi. Raqobat cheklangan xususiyatga ham ega bo’lishi mumkin. Bunday raqobat cheklangan hududda vujudga kelishi va chuqurlashishi mumkin. Masalan, Kuba, Yaqin Sharq bunga misol bo’la oladi. Raqobatda geosiyosiy yo’nalishlar muhim vazifani bajaradi. Ular juda muhim quruqlik, dengiz va havo yo’llari hamda komunikatsiyalar bilab bog’langandir. Mazkur yo’nalishlarga neft va neft mahsulotlarini Yaqin Sharqdan Yevropa va AQSHga yetkazib beruvchi asosiy yo’llar va quvurlar kiradi. Geosiyosiy yo’nalishlar jahon geosiyosiy xaritasini shakllantiruvchi, unda mintaqalarni birlashtiruvchi vosita rolini bajaradi. Shu vaqtning o’zida davlatlar hamda ularning o’zaro aloqadorligi va ta’sirini tartibga solib turadi. Shunday qilib, geosiyosiy yo’nalishlar (chiziqlar) – bu geosiyosiy makonni tashkil etuvchi jarayonlarning elementlaridir. Geosiyosiy makon (siyosiy makon) deyilganda davlay yoki davlatlar ittifoqi tomonidan nazorat qilib turiladigan makon tushuniladi. 1. Siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik Qadimgi davrlardanoq olimlar geografik muhitning inson siyosiy hayotiga ta’sirini o’rganishga qiziqqanlar. Arastu o’zining “Siyosat” deb nomlangan asarida quyidagi fikrni aytib o’tgan: “Iqlimi sovuq bo’lgan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi kishilar dovyurak bo’lishadi, ammo ularda xayoliy orzular va ixtirolar qilishga moyillik yo’q. Shuning uchun ham ular boshqa xalqlarga nisbatan ko’proq vaqt ozodlikni saqlab turishadi, biroq o’z qo’shinlariga boshchilik qilish va ularni boshqarish qobiliyatiga ega emas, ular siyosiy rahbarlikka muhtojdirlar. Janubiy xalqlar, aksincha, chuqur o’ylaydigan va qiyin holatlardan chiqib ketishga ustadirlar. Ammo ular g’ayratli emaslar. Shuning uchun ham qullik va tobelik ularga xos “tabiiy holatdir”. Oraliq mintaqalarda istiqomat qiluvchi yunonlar esa o’zlarida Shimol hamda Janub xalqlariga xos bo’lgan eng yaxshi xislatlarni jo qilganlar”. Bunday siyosiy nazariyada geografik determinizm an’analariga yo’l ochib berilgan edi. Mazkur yondashuv Jan Boden tomonidan rivojlantirildi. U insonning rivojlanishiga geografik muhit xalq xarakteri va ruhiyati orqali ta’sir ko’rsatadi, degan xulosaga kelgan. Uning fikricha, inson hayoti uchun eng qulay va yaxshi sharoitlar mo’tadil mintaqada, 40–50° shimoliy kengliklar oralig’ida mavjud. Aynan mana shu hududlarda qudratli davlatlar vujudga kelganligini ko’rsatib o’tadi. Jan Boden mustaqil davlatlarning kuch-qudrati va taraqqiyoti ularni o’rab turgan tabiiy sharoitning ta’siriga bevosita bog’liq, deb hisoblagan. Sh. Monteske ijtimoiy hayot shakllarining rivojlanishida iqlim hal qiluvchi ahamiyatga ega, deb hisoblagan hamda mamlakat qonunlari uning geografik sharoitlariga mos bo’lishi zarurligini asoslab bergan. Geografik determinizm (lotincha “determino” – aniqlayman) g’oyasiga binoan mamlikatning geografik joylashishi va tabiiy sharoiti belgilab beradi. Geografik determinizm g’oyasi vakillarining fikricha, kishilik jamiyatining rivojlanishini geografik sharoitning xususiyatlari belgilab beradi. Masalan, Ritter dunyoni ikki qismga bo’ladi – suvlik (okeanlar) va quruqlikka. U quruqlik Shimoliy yarimsharda, suvlik esa Janubiy yarimsharda asosiy maydonni tashkil qilishini ta’kidlaydi. Shimolda joylashgan quruqlikni “Eski dunyo” (Yevropa, Osiyo) va “Yangi dunyo” (Shimoliy va Janubiy Amerika)ga bo’ladi. Uning fikricha, “Eski dunyo” ga’rbdan katta masofaga cho’zilganligi sababli iqlimiy jihatdan bir xillikka ega. “Yangi dunyo” esa shimoldan janubga tomon katta masofaga cho’zilganligi tufayli iqlimiy farqlari juda katta. Mazkur iqlimiy farqlar Ritterning fikricha, mintaqada istiqomat qiluvchi xalqlar xarakteriga katta ta’sir ko’rsatadi. 2. Fridrix Ratsel va geosiyosat XIX asrning ikkinchi yarmida nemis olimi Fridrix Ratsel (1844 – 1904) birinchi bo’lib dunyoga geosiyosiy nigohning (qarashning) asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqdi. Uning fikricha, makon – siyosiy resurs, taraqqiyot omili bo’lib hisoblanadi. Ratsel o’zining asosiy geosiyosiy g’oyalarini “Antropogeografiya” va “Siyosiy geografiya” nomli asarlarida yoritib beradi. Uning fikricha, mamlakatning mustaqil davlat sifatida “oyoqqa” turishida tarixiy taraqqiyot nazariyasi geografik sharoitning ahamiyatini hisobga olmagan. Shuning uchun ham u davlat tashqi va ichki siyosatning geografik sharoitga bog’liq ekanligini isbotlash bo’yicha muhim ilmiy ishlar olib bordi. F. Ratsel davlatning asosiy xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritgan: mamlakat hududining kattaligi; geografik o’rni va chegaralari; o’simlik dunyosi; boshqa hududlarga bo’lgan munosabati. F. Ratsel tomonidan geosiyosat sohasida juda muhim bo’lgan quyidagi qonuniyatlar ishlab chiqilgan: - davlat makoni (madaniyat rivojlangan sari kengayib, o’sib boradi); - davlat siyosati (g’oyalar, savdo, diniy targ’ibot va boshqalarning rivojlanishi bilan bir paytda amalga oshadi); - davlatning taraqqiyoti va kengayishi kichik davlatlarni qo’shib olish va bosib olish hisobiga amalga oshadi; - davlat chegarasi uning o’sishini ta’minlashi, qudrati yoki zaif tomonlari o’zgarishining asosiy sbabchisi bo’lishi mumkin; - davlat rivojlanishi davomida o’zini o’rab turgan eng muhim tabiat elementlari – qirg’oq chiziqlari, daryo vodiylari, tog’lar, tekisliklar va resurslarga boy mintaqalarni qo’shib olishga doimo harakat qiladi; - sodda (kuchsiz) davlatlarga hududini kengaytirish haqidagi dastlabki turtki tashqaridan, yuqori darajali madaniyat markazlaridan keladi. Davlatlar vujudga keladi, o’sadi, taraqqiy etadi, vaqti-soati kelganda tirik jonzotlar kabi barham topadi. Davlatning kengayishi yoki torayishi uning ichki hayotida ro’y beradigan jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. F. Ratsel katta davlatlarda geografik ekspansiya (bosib olishga intilish)ga moyillik mavjudligini va bu xususiyat asta-sekin sayyoraviy (plnetalar) miqyosda kengayib borishini aniqlagan. Bundan tashqari, u har bir xalq va davlat o’zining hududiy taraqqiyot konsepsiyasiga ega ekanligini asoslab berdi. F. Ratsel tadqiqotlarining asosiy va eng muhim jihatlaridan biri – uning “Geografik makon siyosiy kuch sifatida geosiyosatning asosini tashkil etadi”, degan xulosasidir. 3. Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida R.Chellen va K.Xausxofer ishlarining ahamiyati Geosiyosat fanining rivojlanishiga R.Chellen va K.Xausxofer juda katta hissa qo’shgan. R.Chellen birinchi bo’lib davlat inson kabi sezuvchi, his qiluvchi va o’ylovchi mavjudoddir, degan fikrni aytgan. Davlat Yer yuzasida o’zining kuchiga bog’liq holda mavjuddir. U kurash holatida bo’lib, tirik mavjudodlarga o’xshab so’ladi va halok bo’ladi, deb ta’kidlaydi R.Chellen. Yashash uchun kurash, R.Chellen fikriga ko’ra, har qanday davlat organizmining mohiyatini tashkil etadi. Urush geografik makonni egallash maqsadida olib borilayotgan ushbu kurashning aniq bir shaklidir. Kuch-qudrat davlatni ushlab turish va qo’llab-quvvatlash bo’yicha qonunga nisbatan muhimroq asosdir. Chunki qonunning o’zi faqat kuch orqali ushlab turiladi. Qonun davlatga ma’naviy-axloqiy elementlarni olib kirsa, kuch-qudrat uning faoliyatini ta’minlaydi, deb ta’kidlaydi. R.Chellen davlat o’z nomi bilan maqsaddir, u fuqarolari faravonligini yaxshilashga xizmat qiluvchi organism emas, degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer (1896-1946) jahonda birinchi geosiyosatchilar maktabining asoschisi va tashkilotchisi hisoblanadi. Uning ilmiy izlanishlari “hayotiy makon” kategoriyasiga katta e’tibor berilgan. “Hayotiy makon” tushunchasi (kategoriyasi) ning shakllanishida F. Maltus ishlari va g’oyalari muhim o’rin tutadi. F. Maltus aholi o’sishi biologik qonunlar asosida geometrik progressiya bo’yicha, ozuq-ovqat mahsulotlari esa arifmetik progressiya bo’yicha o’sadi, degan g’oyani olg’a surgan. Shuning uchun aholining ko’payishi oziq-ovqat mahsulotlarining ko’payishiga nisbatan tezroq bo’ladi. Demak, u aholisi eng zich va eng ko’p mamlakat – Germaniyada urushlarning oldini olib bo’lmaydi, shunday sharoitda tirik qolish uchun “Hayotiy makon”ni kengaytirish zarur, degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer boshqa milliy g’oya tarafdorlari kabi, nemis davlatining kuch- qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maqsadga esa o’z-o’zidan, mamlakat industrial qudrati va madaniyatini ko’tarmasdan geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi uni tabiiy holda g’arbiy dengiz mamlakatlari – Angliya, Fransiya va kelajakda AQSHga qarshi qilib qo’ymoqda edi. Shuning uchun ham Germaniyaning “Atlantika mamlakatlari” bilan siyosiy ittifoq tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda Fransiya va Angliyaning hududiy e’tirozlari ham muhim o’rin egalladi. Mana shunday fikr-mulohazalar K.Xausxofer geosiyosiy qarashlarining asosi bo’lib xizmat qildi. Katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi yutuqli jihatlari to’g’risidagi Ratsel g’oyasini o’ziga asos qilib olib, K.Xausxofer Germaniyaning qo’shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gap-so’zsiz hukumronlik qilishini mutloq haqiqat deb, Germaniyaning iqtisodiy jihatdan Rossiyani o’ziga tobe qilib olishini esa asosiy vazifalardan biri deb hisoblardi. 4. X.Makinder va A.Mexenning geosiyosiy qarashlari Geosiyosiy g’oyalarning rivojlanishida ikki yo’nalish muhim o’rin egallaydi. Birinchi yo’nalish Angliya-Amerika yo’nalishi deb ataladi. Mazkur yo’nalishda asosiy e’tibor dunyoviy (global) geostrategik konsepsiyalar tuzishga qaratiladi. Mazkur konsepsiyada dengiz va quruqlik hududlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari tahlil qilinadi. Ikkinchi yo’nalish – kontinental (quruqlik) yo’nalishi deb ataladi. XX asrning 40-50-yillarida Germaniya va Fransiya o’zining eng yuqori darajadagi rivojlanihs nuqtasiga yetdi. Mazkur yo’nalish Yevropa-sentrizm, regional (mintaqaviylik) xususiyatlari bilan ajralib turadi va Yevropa davlatlari ichidagi integratsiya muammolarini o’rganishga alohida e’tibor beradi. Birinchi dunyoviy (global) model Angliyada X.Makinder (1861-1947) yomonidan ishlab chiqilgan. U 1914-yilda Buyuk Britaniya Qirollik geografiya jamiyatida “Tarixning geografik o’qi” deb nomlangan ma’ruzasida “Jahon siyosatining o’q mintaqalari” g’oyasini ilgari surdi. Davlat uchun eng qulay geografik o’rin o’rtada, markazda, planetar nuqtayi nazaridan esa dunyo markazida joylashganligi bilan asoslanadi. Dunyo markazida Yevrosiyo kontinenti mavjudligi ilmiy jihatdan isbotlab berilgan. Yevrosiyo jami dunyo ustidan nazorat qilish uchun juda qulay kontinentdir. Makinder o’zining 1919-yilda nashr qilingan “Demokratik ideal va reallik” nomli kitobida “O’q-mintaqa”ni Xardled deb atadi. Bu “O’q-mintaqa”ga Rossiyani, g’arbda Sharqiy Markaziy Yevropa, sharqda esa Tibet va Mo’g’ulistonni kiritdi. Makinder fikriga ko’ra, dengizning kuch-qudrati jahondagi kuchlar balansida juda katta ahamiyatga ega bo’lsa ham, quruqlik va havodagi komunikatsiyalarning rivojlantirilishi dengiz kuch-qudrati samaradorligining pasayishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham Makinder: “Dunyoga hukmronlik qilishda kontinental (quruqlik) davlatlarning imkoniyatlari behisobdir”, - deb ta’kidlagan. AQSHning qudratli davlatga aylanishi Makinder konsepsiyasini qayti ko’rib chiqishga va “Atlantizm” geosiyosat g’oyasining shakllanishiga sabab bo’ldi. Bunda A.Mexen (1840-1914) g’oyalari hal qiluvchi ahamiyatga egadir. U “Tarixda dengiz kuchlari” va boshqa qator asarlarida “dengiz kuchlari” tushunchasi asosida geosiyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bunda erkin dengiz savdosi bilan shug’ullanish A.Mexen g’oyasining asosini tashkil qiladi, deb hisoblangan. A.Mexenning geosiyosiy g’oyalari to’liq holda XX asr mobaynida AQSHda hayotga tatbiq etildi va yuqori darajada o’zining samarasini berdi. 5. N. Spaykmen va klassik “Atlantizm” N.Spaykmen (1893-1943) geosiyosat nazariyasi va amaliyotiga ulkan hissa qo’shgan amerikalik tadqiqotchidir. U Xartlend potensial makon bo’lib, mustaqil g’oyalarni hal qila olmaydi, bu vazifalarni, shu jumladan, dunyoga hukmronlik qilish vazifasini Rimlend bajarishi mumkin, deb hisoblaydi. N.Spaykmen dunyoni uch qismga, ya’ni Xartlend, Rimlend va olisda joylashgan Afrika va Avstraliya qit’alariga bo’ladi. Rimlend tarkibiga G’arbiy va Markaziy Yevropa, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni, Uzoq Sharq mamlakatlari va Xitoy kiritilgan. N.Spaykmenning g’oyasiga ko’ra, kim Rimlendni nazorat qilsa, u Yevropada hukmronlik qiladi, kim Yevrosiyoni nazorat qilsa, u jahon taqdirini hal qiladi. N.Spaykmen AQSHni Xartlendga nisbatan ham, Rimlendga nisbatan ham juda qulay o’ringa ega deb hisoblaydi. U “O’rta okean tushunchasi”ni muomalaga kiritdi va Atlantika dunyosi tomonidan Rimlend ustidan o’rnatilgan nazorat quruqlik kuchlarini mag’lub bo’lishiga va Atlantika dunyosi tobe holatga tushishiga sabab bo’ldi, degan xulosaga kelgan. N.Spaykmen davlat geosiyosiy qudratini ta’minlovchi 10-ta mezonni alohida ajratib ko’rsatadi. Ular quyidagidan iborat : 1) hudud yuzasining tuzilishi ; 2) chegaralarining tabiatini ; 3) aholi soni ; 4) foydali qazilmalarning mavjudligi yoli yo’qligi ; 5) iqtisodiy va texnologik taraqqiyot ; 6) davlat moliyaviy quvvati ; 7) etnik birligi ; 8) sotsial integratsiyalashish darajasi ; 9) siyosiy barqarorlik ; 10) millat ruhi. Yuqorida keltirilgan baholash shkalasidan foydalangan holda davlatning umumiy geosiyosiy kuch-qudratini aniqlash mumkin. Agar umumiy baho uncha yuqori bo’lmasa, bunday holat o’z-o’zidan uchbu davlatni boshqa davlatlar bilan stratetik ittifoqlar tuzishga majbur qiladi. Bu esa mazkur davlat suverenitetiga ma’lum darajada putur yetkazadi. N.Spaykmen Ikkinchi jahon urushidan so’ng Yevropa davlatlari mustaqilligining pasayishini, AQSH mustaqilligining esa oshishini bashorat qilgan edi. Bu bashorat hozirda, XXI asrda o’zining aniq ifodasini topmoqda. Kuchlar nisbati borgan sari AQSH foydasiga hal bo’lmoqda. Afg’oniston, Iroq, Bosniya, Gersogovina, Kosovo va boshqa davlatlarda bo’lib o’tgan voqealar buni to’la-to’kis tasdiqlamoqda.