DEFEKTOLOGIYA ASOSLARI FANINING UMUMII MASALALARI. . Reja: 1.Defektologiya fani va uning vazifalari. 2.Defektologiya faning rivojlanish bosqichi. 3.Maxsus yordamga muhtoj bolalarga differensial va integratsiyalashgan ta’limni tashkil etish. 4.Defektologiya fanining tarmoqlari. Tayanch iboralar: Korreksiya- tuzatish, nuqsonni ta’lim- tarbiya orqali bilinmaydigan holga keltirish (yumshastish) Kompensatsiya-yuklash, o’rnini qoplash. Biror psixik funksiya qisman yoki to’la ishdan chiqqanda, uning vazifasini boshqa kuchli rivojlangan sog’ funksiyalar bajaradi. Defekt – nuqson , kamchilik. Jamiyatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri buyuk Vatanimizning kelajagini yaratuvchi yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Bu ishni amalga oshirishda, ya’ni sog’lom avlodni shakillantirish ishlarida ta’lim-tarbiya asosiy o’rinni egallaydi. O’zbekiston Respublikasining nogironlarga nisbatan olib boriladigan davlat siyosati “O’zbekiston Respublikasida nogironlarining ijtimoiy himoyalanishi to’g’risidagi”gi qonuni bilan belgilandi. Bu qonun aholining mazkur guruhi boshqa fuqarolar bilan teng asosda to’la qonli hayot kechirish, jamiyat fuqorolik majburiyatlarini bajarishga yordam beradigan imkoniyat va shart-sharoitlar yaratish maqsadida huquq va manfaatlarini himoya qilish bo’yicha tadbirlar tizimini ko’zda tutadi. Bu qonun aholi sog’ligini himoya qilish, nogironlikning oldini olish va nogironlarning jamiat hayotiga singib ketishi uchun shart-sharoitlar yaratishga safarbar qilingan ijtimoiy jamiatlar o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yadigan dastlabki jiddiy huquqiy hujjatlardan biri hisoblanadi. Nogironlikni oldini olish maqsadlarining ijobiy hal qilinishi nogironlarning ijtimoiy tiklash bo’yicha Davlat dasturini ishlab chiqish va hayotga tadbiq qilish bilan chambarchas bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 11- noyabrdagi 433-son qarori bilan nogironlar ijtimoiy tiklanishining 1996- 2000 yilgacha mo’ljallangan Davlat dasturi qabul qilindi, ayni vaqtda shu maqsad bilan “Sog’lom avlod” , “Ulug’bek”, “ Bolalik”, “Ekosan” va shu kabi jamg’armalar tashkil etildi. “Oila” ilmiy amaliy markazi o’z dasturlarini ishlab chiqdi. Uning maqsadi nogiron bolalarning ota-onalariga va ularning farzandlariga ilmiy amaliy yordam ko’rsatishni o’z dasturiga kiritdi. Bular qo’yidagilardan iborat: - muhtoj oilalarni qo’llab quvvatlash, ya’ni ota - onalarning bolalar oldidagi asosiy majburiyatlarini amalga oshirishda yordam berish; - bolalarga g’axo’rlik qiluvchi ommaviy tadbirlarni yana ham samarali o’tkazish ishlarini amalga oshirish; - bolalar imkoniyatlarini samarali va muvoffaqiyatli rivojlantirish maqsadida dasturlar , tavsiyalar , qo’llanmalar yaratish; - bolalarni ta’minlash tizimida iqtisodiy o’zgarishlarni aniqlash bo’yicha boshqaruv tashkilotlar bilan ishlash. 1989- yil bolalar Konvensiyasi BMT tomonidan qabul qilingan. 1992- yil O’zbekiston bolalar Konvensiyasini tan oldi. Konvensiyada kichik yoshdagi bolalar bilan ishlash 3 bo’limni o’z ichiga oladi; - bolalarning yashash va rivojlanishi asosiy huquqidir; ( 6 modda ) - ota onalarning bolalarni tarbiyalash va g’amxo’rlik qilish majburiyatlarini taqsimlashni tushunish (18 modda); - har bir tadbirning asosiy prinsipi bolalar qiziqishlari bo’lishi shart. (3 modda). Shuningdek bu Konvensiyada nogiron va yordamga muhtoj bolalarning yashash, rivojlanish , ta’lim olish, hayotga moslashish, sog’lom o’sish huquqlariga egaligi ko’rsatilgan. Defektologiya jismoniy va ruhiy kamchiliklari bor bolalarning psixofiziologik rivojlanishdagi xususiyatlarini o’rganadigan, ularning ta’lim - tarbiyasi bilan shug’llanadigan fandir. “Defekt” - lotincha kamchilik, nuqson, yunoncha, “logos”- ta’limot, fan , o’rganish degani . Defektologiyaning vazifasi anomaliyalarning kelib chiqish sabablari, turlarini, anomal bolalarning psixofiziologik rivojlanishidagi xususiyatlarini o’rganish, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanishdir. Defektologiya fanining maqsadi - nomal bolalarning psixofiziologik kamchiliklarini iloji boricha bartaraf etish, tuzatish yoki bilinmaydigan holga keltirish usullarini belgilash va amaliyotga tadbiq etish yo’llarini tarbiyachi hamda o’qituvchilarga ko’rsatib berishdan iborat. Defektologiya fanining mavzusi, bahsi anomal bolalardir. Anomaliyalar har xil bo’ladi. Ularning ba’zilari batamom bartaraf etiladi, ba’zilari bir qadar tuzatiladi, korreksiyalanadi, boshqalari esa bilinmaydigan holga keltiriladi, ya’ni kompensatsiyalanadi. Bola nutqida qo’pol kanchiliklar bo’lsa, to’g’ri tashkil etilgan logopedik choralarni o’z vaqtida ko’rish yo’li bilan batamom bartaraf etish mumkin. Boladagi nuqson organik kamchiliklar natijasida paydo bo’lsa, (masalan: oligofreniya shunday nuqson jumlasiga kiradi) uni to’liq bartaraf etib bo’lmasa ham, biroq qisman tuzatish mumkin. Defektologiya amaliyotida yana shunday anomaliyalar uchraydiki, ularni tuzatib ham korreksiyalab ham bo’lmaydi. Masalan: tug’ma ko’rlik yoki karlik. Bunda ko’rish analizatorining vazifasini sezgi organlariga, eshitish analizatorining vazifasini esa ko’rish analizatoriga yuklash ya’ni kompensatsiyalash, o’rnini bosish mumkin. Ko’rish qobiliyati zaif bolalar sezgi organlariga tayangan holda barmoqlari bilan Brayl shriftidan foydalaniladi. Bunda harf 6 ta nuqta konbinatsiyasi bilan belgilanadi. Eshitish qobiliyati zaif bolalar esa imo-ishora ya’ni daktil nutqidan , barmoqlar harakati bilan anglatiladigan nutqdan foydalanadilar. DEFEKTOLOGIYANING RIVOJLANISH TARIXI. Nuqsonli bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanadigan muassasalar tarmoqlari 1920-yillardan keyin rivojlandi. Ko’rlar, karlar aqli zaiflar, nutqi buzilganlar uchun maxsus , alohida maktablar ochila boshlandi. Maxsus o’quv rejalari, dasturlar, darsliklar, uslubiy adabiyotlar yaratildi. Aqliy va jismoniy rivojlanishida kamchiliklari bo’lgan bolalarni o’qitish, tarbiyalash va ishga joylashtirish haqidagi qarordan keyin turli nuqsonli bolalarga bo’lgan munosabot birmuncha kuchaydi. Pedagok L.I. Navoselova 20-yilda Toshkentda 18 ta o’quvchisi bo’lgan ko’r va karlar boshpanasini ochdi. Keyinchalik ayrim umumiy maktablar huzurida aqli zaif bolalar sinflari ochildi. 1929-yil Yo’ldosh Ohunboboyev tashabbusi bilan nogiron bolalar uchun alohida maktab ochildi. 1931-yilda nuqsonli bolalarni majburiy ta’limga jalb etish haqidagi qaror qabul qilindi. Tashkentda 3-pedagogika bilim yurtida o’zbek tilida maxsus mutaxasislar tayyorlana boshlandi. Hozirgi kunda Respublikamizning barcha viloyatlarida maxsus yordamga muhtoj bolalar maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab internatlari faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekistonda defektologiya fanining rivojlanishi 1967-yildan boshlab tezlashdi. Nizomiy nomli Toshkent Davlat Pedagogika institutining pedagogika va psixologiya fakulteti qoshida oligofrenopedagogika bo’limi tashkil etildi. 1973-yili surdopedagogika bo’limi qo’shildi. 1984-yili mustaqil fakultet bo’ldi. Hozirgi kunda Toshkent Davlat Pedagogika Universitetida defektologiyaning barcha yo’nalishlari bo’yicha mutaxasislar tayyorlanayapti. Bugungi kunda jamiatda nuqsonli bolalarni maxsus o’qitish, tarbiyalash, kamchliklarini korreksiyalash, psixologik- pedagogik reabilitasiya, ijtimoiy mehnatga moslashtirish va integratsiyalash , yaxshi sharoitlar yaratish muhum vazifalar sanaladi. Korreksion ta’lim va tarbiya sistemasini tashkil etish O’zbekistonda dolzarb va murakkab muammolardan iboratdir, maqsad- integratsiyalashgan o’qitishni rivojlantirish; bolalarni jamiyatga erta ijtimoiy adaptatsiyalash; psixofiziologik nuqsonli bolalar bilan ishlovchilar shu bolalar hulq atvoridagi o’zgarishlar sabablarini bilishlari; psixofiziologik nuqsonli bolalar xulq atvorini to’g’ri aniqlash. Turli jismoniy va aqliy kamchiliklarga ega bo’lgan bolalar uyda yoki maxsus muassasalarda tarbiyalanadi. Aniq nuqsonga ega bo’lgan bolalar maxsus sharoitlar yaratilgan bog’chalarga borib, maxsus dasturlar orqali kamchiliklarini bartaraf etadilar va rivojlanadilar. Agarda maxsus muassasalar bo’lmasa, ko’r, va kar boshqa nuqsonlarga ega bo’lgan bolalar normal bolalar bilan muloqotga kirishishi nafaqat ularga, balki sog’lom bolalar uchun ham foydalidir. Muloqot orqali bolalar bir- birlarini tushunishga, g’amxo’rlik qilishga o’rganadilar. Bunday bolalarni ta’lim olishga qiziqtirish, nutqiy ko’nikmalarni rivojlantirish yo’ki imo-ishorali nutqni mutaxasis yordamida o’rganadilar. Zarur vositalar (ko’z oynak, eshitish aparati) ham bunday bolalarga foydalidir. Ammo ularni zarur vaqtlardagina qo’llash mumkin . Uyda harakatsiz yotgandan ko’ra sog’lom bolalar bilan muloqotga kirishish,yaxshi natijalar beradi . Hozirgi kunda integratsiyalashgan ta’lim jahondagi 52 mamlakatning ommaviy bog’cha maktablarida joriy etilgan. Defektologiya fanining tarmoqlari. Defektologiya fanining rivojlanishi natijasida undan quyidagi tarmoqlar fan sifatida ajralib chiqdi. Surdopedagogika (lotincha “surdus”–kar, gung so’zidan olingan)- eshitish qobiliyati zaif bolalarning ta’lim–tarbiyasi bilan shug’ullanadigan fan; tiflopedagogika (yunoncha “tiflos”-ko’r, so’qir so’zidan olingan)- ko’rish qobiliyati zaif bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanadigan fan; oligofrenopedagogika (yunoncha “oligos”-kam, fren-aql), so’zlaridan olingan,-aqliy tomondan zaif bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanadigan fan; logopediya (yunoncha “logos”-so’z, “padio”-tarbiya so’zlaridan olingan)- og’ir nutq nuqsonlarni o’rganish, oldini olish, bartaraf etish yo’llari, usullarini o’rganadigan fan. Tekshirish uchun savollar. logopediya oligofrenopedagogikaaaa aaaaaaaaaa tiflopedagogika Defektologiya surdopedagogika