Deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. Oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat.

Yuklangan vaqt

2025-01-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

29,5 KB


Deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. Oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Reja: 1. Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari. 2. Ijtimoiy pedagogning oilalar bilan olib boradigan ishlari shakl, metod va vositalari. 3. Bola asrab olgan oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat. 5. Me’yor va me’yordan og‘ish: tushuncha va tavsif. Me’yordan og‘ish turlari. 6. O‘smirlarda deviant xulq-atvorning kelib chiqish sabablari. 7. Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar Oila va uning asosiy vazifalari Jamiyatda oilaning roli o‘zining kuchi bo‘yicha boshqa hech bir institutlar bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Aynan oilada insonning shaxsi shakllanadi va rivojlanadi bola jamiyatda qiyinchiliklarsiz moslashib ketishi uchun u ijtimoiy vazifalarini egallaydi. Oila birinchi tarbiyaviy institut sifatida ishtirok etadi, u bilan bog‘liqlikni inson o‘zining butun hayoti davomida xis etadi. Oilada insonning ma’naviyligiga asos solinadi xulqi qoidalari yuzaga keltiriladi shaxsning ichki dunyosi va individual sifatlari ochib beriladi. Statistika ko‘rsatishicha, xo‘jalik yuritish bozor siyosatiga o‘tish ijtimoiy institut sifatida oila holatiga ancha yomon og‘ir ta’sir ko‘rsatdi. Demograflar tug‘ilish kamayganini qayd etadilar sotsiologlar asotsial oilalar sonini o‘sib borishini qayd etadilar va turmush darajasining pasayishini taxmin qiladilar. Deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. Oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Reja: 1. Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari. 2. Ijtimoiy pedagogning oilalar bilan olib boradigan ishlari shakl, metod va vositalari. 3. Bola asrab olgan oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat. 5. Me’yor va me’yordan og‘ish: tushuncha va tavsif. Me’yordan og‘ish turlari. 6. O‘smirlarda deviant xulq-atvorning kelib chiqish sabablari. 7. Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar Oila va uning asosiy vazifalari Jamiyatda oilaning roli o‘zining kuchi bo‘yicha boshqa hech bir institutlar bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Aynan oilada insonning shaxsi shakllanadi va rivojlanadi bola jamiyatda qiyinchiliklarsiz moslashib ketishi uchun u ijtimoiy vazifalarini egallaydi. Oila birinchi tarbiyaviy institut sifatida ishtirok etadi, u bilan bog‘liqlikni inson o‘zining butun hayoti davomida xis etadi. Oilada insonning ma’naviyligiga asos solinadi xulqi qoidalari yuzaga keltiriladi shaxsning ichki dunyosi va individual sifatlari ochib beriladi. Statistika ko‘rsatishicha, xo‘jalik yuritish bozor siyosatiga o‘tish ijtimoiy institut sifatida oila holatiga ancha yomon og‘ir ta’sir ko‘rsatdi. Demograflar tug‘ilish kamayganini qayd etadilar sotsiologlar asotsial oilalar sonini o‘sib borishini qayd etadilar va turmush darajasining pasayishini taxmin qiladilar. Hamma davrlarda ham oila o‘zining farzandlarini tarbiyalashda yordam olishga talabni xis etgan. Tarix ko‘rsatishicha, odamlar katta oilalar bilan yashaganlarida oilaviy hayotning zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalari avloddan avlodga tabiiy ravishda va oddiy kundalik o‘tib kelgan. Zamonaviy industrial jamiyatda avlodlar o‘rtasidagi oilaviy aloqalar buzilmoqda. Shuning uchun, jamiyat oila tashkil etish va bolalarni tarbiyalash haqidagi zarur bilimlarni yetkazish bo‘yicha ishlarni o‘z zimmasiga oladi. Hozirgi paytda ota-onalarga mutaxassis psixologlar, ijtimoiy ishlar xodimlari, ijtimoiy pedagoglar va bolalarni tarbiyalash bo‘yicha boshqa mutaxassislarning yordamlari zarur. Ana shu mutaxassislarning yordamiga faqatgina notinch, yomon oilalar emas, bugungi kunda tinch yaxshi oilalar ham muhtojlar. Oila haqida bir necha xil tushunchalar mavjud: Birinchidan, oila – bu nikoh va (yoki) qonqarindoshchilikka asoslangan kichik ijtimoyi gurux, uning a’zolari birgalikda yashaydilar va uy ishlarini bajaradilar, bir-biriga nisbatan o‘zaro majburiyatlar bilan birlashganlar. Ikkinchidan, oila – bu ijtimoiy institut bo‘lib, unda odamlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar barqaror mustahkam shaklda bo‘ladi. Ana shu o‘zaro munosabatlar doirasida odamlarning kundalik hayoti asosiy qismi amalga oshiriladi: jinsiy munosabatlari, farzand ko‘rish, bolalaning boshlang‘ich ijtimoiylashishi, tarbiyalash, ta’lim berish, tibbiy xizmat ko‘rsatish va boshqalar. Oila-nikoh munosabatlari insoniyatga qadim davrlardan ma’lum. Neolit davridayoq (15-20 ming yil ilgari) ongli inson paydo bo‘lganda, odamlar jamoasi mavjud bo‘lgandayoq ularning birgalikda xo‘jalik yuritishdagi va bola tarbiyalashdagi vazifalari tabiiy jinsiyligi, yoshiga qarab (erkak, ayol) ajratilishiga asoslangan. Tarixda qayd etilgan oilaviy munosabatlarda farqlar bo‘lishiga qaramay, hamma oilalarni birlashtiradigan qandaydir umumiylik bor. Bu oilaviy tarzda hayot kechirishdir, bunda insoniyat yashashning yagona imkoniyatini topgan. Olimlar oilaning turli vazifalarini ko‘rsatadilar. Biz birinchi navbatda, bolani tarbiyalash va rivojlantirishga taalluqlilarinigagina to‘xtalib o‘tamiz. Reproduktiv vazifasi (productio lot, so‘zidan - o‘zini qayta ishlab chiqish, Hamma davrlarda ham oila o‘zining farzandlarini tarbiyalashda yordam olishga talabni xis etgan. Tarix ko‘rsatishicha, odamlar katta oilalar bilan yashaganlarida oilaviy hayotning zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalari avloddan avlodga tabiiy ravishda va oddiy kundalik o‘tib kelgan. Zamonaviy industrial jamiyatda avlodlar o‘rtasidagi oilaviy aloqalar buzilmoqda. Shuning uchun, jamiyat oila tashkil etish va bolalarni tarbiyalash haqidagi zarur bilimlarni yetkazish bo‘yicha ishlarni o‘z zimmasiga oladi. Hozirgi paytda ota-onalarga mutaxassis psixologlar, ijtimoiy ishlar xodimlari, ijtimoiy pedagoglar va bolalarni tarbiyalash bo‘yicha boshqa mutaxassislarning yordamlari zarur. Ana shu mutaxassislarning yordamiga faqatgina notinch, yomon oilalar emas, bugungi kunda tinch yaxshi oilalar ham muhtojlar. Oila haqida bir necha xil tushunchalar mavjud: Birinchidan, oila – bu nikoh va (yoki) qonqarindoshchilikka asoslangan kichik ijtimoyi gurux, uning a’zolari birgalikda yashaydilar va uy ishlarini bajaradilar, bir-biriga nisbatan o‘zaro majburiyatlar bilan birlashganlar. Ikkinchidan, oila – bu ijtimoiy institut bo‘lib, unda odamlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar barqaror mustahkam shaklda bo‘ladi. Ana shu o‘zaro munosabatlar doirasida odamlarning kundalik hayoti asosiy qismi amalga oshiriladi: jinsiy munosabatlari, farzand ko‘rish, bolalaning boshlang‘ich ijtimoiylashishi, tarbiyalash, ta’lim berish, tibbiy xizmat ko‘rsatish va boshqalar. Oila-nikoh munosabatlari insoniyatga qadim davrlardan ma’lum. Neolit davridayoq (15-20 ming yil ilgari) ongli inson paydo bo‘lganda, odamlar jamoasi mavjud bo‘lgandayoq ularning birgalikda xo‘jalik yuritishdagi va bola tarbiyalashdagi vazifalari tabiiy jinsiyligi, yoshiga qarab (erkak, ayol) ajratilishiga asoslangan. Tarixda qayd etilgan oilaviy munosabatlarda farqlar bo‘lishiga qaramay, hamma oilalarni birlashtiradigan qandaydir umumiylik bor. Bu oilaviy tarzda hayot kechirishdir, bunda insoniyat yashashning yagona imkoniyatini topgan. Olimlar oilaning turli vazifalarini ko‘rsatadilar. Biz birinchi navbatda, bolani tarbiyalash va rivojlantirishga taalluqlilarinigagina to‘xtalib o‘tamiz. Reproduktiv vazifasi (productio lot, so‘zidan - o‘zini qayta ishlab chiqish, ko‘payish, avlod ishlab chiqarish) inson zotini davom ettirish zaruriyatini sababini asoslaydi. Oxirgi paytlarda 2-3 odamdan tashkil topgan oilalar soni ortib bormoqda. Bunday oilalarning aytishlaricha bolalar ota-onalarning erkinliklarini cheklaydi: ta’lim olishda, ishda, malakasini oshirishda, o‘zining qobiliyatlarini amalga oshirishda. Bola ko‘rmaslik afsuski faqatgina mavjud bo‘lmay, ular bolaga ega bo‘lish yoshidagi er-xotinlar orasida keng tarqalmoqda, bu evropa davlatlari uchun xosdir. Oila kattaligini qisqarishi quyidagi omillar sababli sodir bo‘lmoqda: tug‘ilishning kamayishi, yosh oilalarning ota-onalaridan ajralib chiqishlari, ajralishlarning o‘sib borishi natijasida bir ota yoki onalik oilalar soni ortib bormoqda. Aholining sog‘lig‘i sifati va mamlakatda sog‘liqni saqlash rivojlanish darajasi. Ekspertlarning baholashlari bo‘yicha yomon ekologik sharoit, axloqsiz hayot kechirishi, kasalligi yomon ovqatlanish va boshqalar sababli yoshi katta aholining 10-15% sog‘lig‘i holati sababli bolaga ega bo‘lishi mumkin emas. Iqtisodiy va xo‘jalik-turmush vazifalari azaldan oilasi har doim jamiyatning xo‘jalik boshlang‘ich tashkiloti bo‘lib kelgan. Ov qilish va don etishtirish, hunarmandchilik va savdo oilada har doim vazifalar taqsimlangan bo‘lgani uchun mavjud bo‘la olgan. Azaldan ayollar butun uy ishlari bilan mashg‘ul bo‘lganlar, erkaklar kasb-hunar bilan shug‘ullanganlar. Ilmiy texnik revolyusiya asriga kelib odamlar hayoti yumushlarining ko‘plari (ovqat tayyorlashq Kir yuvish, uy tozalash, kiyim tikish va boshqalar) qisman maishiy xizmat sohasiga yuklatildi. Iqtisodiy vazifasi oila a’zolari uchun boylik to‘plash bilan bog‘liq bo‘lgan: kelin uchun sovg‘alar, kuyov uchun qalin, avlodlarga qoldiriladigan buyumlar, to‘yga, voyaga etish yoshiga sug‘o‘rta qilish, pul mablag‘lari to‘plash. Bizning jamiyatimizda sodir bo‘layotgan ijtimoiyiqtisodiy o‘zgarishlar oilaning mol-mulk to‘plash, xususiy mulkka ega bo‘lish, turar joyini xususiylashtirish, meros qilib qoldirish va shu kabi masalalardagi iqtisodiy vazifasi yana faollashib bormoqda. Boshlang‘ich ijtimoiylashtirish vazifasi Oila bolaning shaxsi shakllanishiga faol ta’sir ko‘rsatadigan birinchi va asosiy ijtimoiy guruxdir. Oila ijtimoy mikromuhitdir. Ijtimoiy ta’sir ko‘rsatish omillaridan biridir. U bolaning jismoiny, ko‘payish, avlod ishlab chiqarish) inson zotini davom ettirish zaruriyatini sababini asoslaydi. Oxirgi paytlarda 2-3 odamdan tashkil topgan oilalar soni ortib bormoqda. Bunday oilalarning aytishlaricha bolalar ota-onalarning erkinliklarini cheklaydi: ta’lim olishda, ishda, malakasini oshirishda, o‘zining qobiliyatlarini amalga oshirishda. Bola ko‘rmaslik afsuski faqatgina mavjud bo‘lmay, ular bolaga ega bo‘lish yoshidagi er-xotinlar orasida keng tarqalmoqda, bu evropa davlatlari uchun xosdir. Oila kattaligini qisqarishi quyidagi omillar sababli sodir bo‘lmoqda: tug‘ilishning kamayishi, yosh oilalarning ota-onalaridan ajralib chiqishlari, ajralishlarning o‘sib borishi natijasida bir ota yoki onalik oilalar soni ortib bormoqda. Aholining sog‘lig‘i sifati va mamlakatda sog‘liqni saqlash rivojlanish darajasi. Ekspertlarning baholashlari bo‘yicha yomon ekologik sharoit, axloqsiz hayot kechirishi, kasalligi yomon ovqatlanish va boshqalar sababli yoshi katta aholining 10-15% sog‘lig‘i holati sababli bolaga ega bo‘lishi mumkin emas. Iqtisodiy va xo‘jalik-turmush vazifalari azaldan oilasi har doim jamiyatning xo‘jalik boshlang‘ich tashkiloti bo‘lib kelgan. Ov qilish va don etishtirish, hunarmandchilik va savdo oilada har doim vazifalar taqsimlangan bo‘lgani uchun mavjud bo‘la olgan. Azaldan ayollar butun uy ishlari bilan mashg‘ul bo‘lganlar, erkaklar kasb-hunar bilan shug‘ullanganlar. Ilmiy texnik revolyusiya asriga kelib odamlar hayoti yumushlarining ko‘plari (ovqat tayyorlashq Kir yuvish, uy tozalash, kiyim tikish va boshqalar) qisman maishiy xizmat sohasiga yuklatildi. Iqtisodiy vazifasi oila a’zolari uchun boylik to‘plash bilan bog‘liq bo‘lgan: kelin uchun sovg‘alar, kuyov uchun qalin, avlodlarga qoldiriladigan buyumlar, to‘yga, voyaga etish yoshiga sug‘o‘rta qilish, pul mablag‘lari to‘plash. Bizning jamiyatimizda sodir bo‘layotgan ijtimoiyiqtisodiy o‘zgarishlar oilaning mol-mulk to‘plash, xususiy mulkka ega bo‘lish, turar joyini xususiylashtirish, meros qilib qoldirish va shu kabi masalalardagi iqtisodiy vazifasi yana faollashib bormoqda. Boshlang‘ich ijtimoiylashtirish vazifasi Oila bolaning shaxsi shakllanishiga faol ta’sir ko‘rsatadigan birinchi va asosiy ijtimoiy guruxdir. Oila ijtimoy mikromuhitdir. Ijtimoiy ta’sir ko‘rsatish omillaridan biridir. U bolaning jismoiny, psixik va ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Oilaning vazifasi bolani u dunyoga kelgan mamlakat madaniyatiga va bola tabiatiga mos ravishda rivojlanib borishi uchun uni astasekin jamiyatga kiritib borishdan iboratdir. Insoniyat to‘plagan ijtimoiy tajribalariga, u tug‘ilib o‘sayotgan mamalakat madaniyatiga, uning ma’naviy-axloq qoidalariga, xalq an’analariga bolani o‘rgatish – ota-onalarning majburiy vazifasidir. Tarbiyaviy vazifa Boshlang‘ich ijtimoiylashish jarayonida bolani oilada tarbiyalash muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ota-onalar bolaning birinchi tarbiyachilari bo‘lganlar va shunday bo‘lib qoladilar. Bolani oilada tarbiyalash murakkab ijtimoiy-pedagogik jarayondir. Oiladagi muhit va sharoit bolaning shaxsi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ota va ona o‘z bolasini ardoqlaydi, erkalaydi, tashvishini qiladi, hayot tashvish va qiyinchiliklaridan asraydi. Ota- onalarning shaxsiy ibratlari – bolaning tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatish muhim vositasidir. Uning tarbiyaviy ahamiyati bolaning taqlid etishga qiziqishi, havas qilishiga asoslangan. Bilim va tajribalarga ega bo‘lmay bola kattalar qilganini takrorlaydi, ularning harakatlariga taqlid qiladi. Ba’zan bolaning oilada olgan tajribasi bolaning atrof dunyoga, odamlarga nisbatan yagona o‘lchov belgisi bo‘lib qoladi. To‘g‘ri ba’zi oilalarda ota-onalari bemor bo‘lganida, buzuq axloqli hayot kechirganlarida, pedagogik madaniyatga ega bo‘lmaganlarida va shu kabilarda tarbiya buzilishi mumkin. Albatta, bola shaxsi tarbiyasiga shunchaki o‘zining borligi bilan ta’sir ko‘rsatmaydi, balki qulay ma’naviy-psixologik muhiti, uning a’zolari o‘rtasidagi sog‘lom munosabatlar bilan ta’sir ko‘rsatadi. Rekeatsion (qayta tiklash) va psixoterapevtik vazifalari Buning mazmuni oila inson o‘zini to‘la himoyalangan deb xis etadigan, to‘la qabul qilingan, uning mavqei, tashqi ko‘rinishi, hayotdagi muvaffaqiyatlaridan moddiy ahvolidan qat’iy nazar, oila uni qabul qiladigan boshpana bo‘lishidan iboratdir. “Mening uyim – mening qasrim” iborasi sog‘lom, tinch oila – dunyodagi hamma notinchliklardan vaqtinchalik bo‘lsa ham yashirinishga, dam olib o‘z kuchlarini to‘plab olishga eng ishonchli va eng yaxshi boshpana degan ma’noni yaxshi ifoda etib beradi. Rafiqasi o‘z uyida o‘zining hokimining hamma kamsitishlari va jahllariga indamay chidab psixik va ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Oilaning vazifasi bolani u dunyoga kelgan mamlakat madaniyatiga va bola tabiatiga mos ravishda rivojlanib borishi uchun uni astasekin jamiyatga kiritib borishdan iboratdir. Insoniyat to‘plagan ijtimoiy tajribalariga, u tug‘ilib o‘sayotgan mamalakat madaniyatiga, uning ma’naviy-axloq qoidalariga, xalq an’analariga bolani o‘rgatish – ota-onalarning majburiy vazifasidir. Tarbiyaviy vazifa Boshlang‘ich ijtimoiylashish jarayonida bolani oilada tarbiyalash muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ota-onalar bolaning birinchi tarbiyachilari bo‘lganlar va shunday bo‘lib qoladilar. Bolani oilada tarbiyalash murakkab ijtimoiy-pedagogik jarayondir. Oiladagi muhit va sharoit bolaning shaxsi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ota va ona o‘z bolasini ardoqlaydi, erkalaydi, tashvishini qiladi, hayot tashvish va qiyinchiliklaridan asraydi. Ota- onalarning shaxsiy ibratlari – bolaning tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatish muhim vositasidir. Uning tarbiyaviy ahamiyati bolaning taqlid etishga qiziqishi, havas qilishiga asoslangan. Bilim va tajribalarga ega bo‘lmay bola kattalar qilganini takrorlaydi, ularning harakatlariga taqlid qiladi. Ba’zan bolaning oilada olgan tajribasi bolaning atrof dunyoga, odamlarga nisbatan yagona o‘lchov belgisi bo‘lib qoladi. To‘g‘ri ba’zi oilalarda ota-onalari bemor bo‘lganida, buzuq axloqli hayot kechirganlarida, pedagogik madaniyatga ega bo‘lmaganlarida va shu kabilarda tarbiya buzilishi mumkin. Albatta, bola shaxsi tarbiyasiga shunchaki o‘zining borligi bilan ta’sir ko‘rsatmaydi, balki qulay ma’naviy-psixologik muhiti, uning a’zolari o‘rtasidagi sog‘lom munosabatlar bilan ta’sir ko‘rsatadi. Rekeatsion (qayta tiklash) va psixoterapevtik vazifalari Buning mazmuni oila inson o‘zini to‘la himoyalangan deb xis etadigan, to‘la qabul qilingan, uning mavqei, tashqi ko‘rinishi, hayotdagi muvaffaqiyatlaridan moddiy ahvolidan qat’iy nazar, oila uni qabul qiladigan boshpana bo‘lishidan iboratdir. “Mening uyim – mening qasrim” iborasi sog‘lom, tinch oila – dunyodagi hamma notinchliklardan vaqtinchalik bo‘lsa ham yashirinishga, dam olib o‘z kuchlarini to‘plab olishga eng ishonchli va eng yaxshi boshpana degan ma’noni yaxshi ifoda etib beradi. Rafiqasi o‘z uyida o‘zining hokimining hamma kamsitishlari va jahllariga indamay chidab kelgan an’anaviy modeli endi o‘tmishda qolib ketmoqda. Ko‘pchilik ayollar ham endi ishga boradilar va uyga charchab, toliqib qaytadilar. Oilaviy sharoitda, yaqinlari bilan munosabatlarda, bolalari bilan bo‘lganida kuchlari ancha yaxshi tiklanadi. Oilaning ijtimoiy mavqei va uning turlari Oila yaxlit sistemali tashkilotdir. Hozirgi zamonda oila oldida to‘rgan muammolardan biri – bu oilaning jamiyatda moslashishidir (lotincha adapto - moslashtiraman), ya’ni oilaning zamonaviy muhitda (jamiyatda) hayot sharoitlariga moslashishi hisoblanadi. Moslashish jarayonining asosiy xarakteristikasi bo‘lib, ijtimoiy mavqei ishtirok etadi, ya’ni oilaning jamiyatda moslashish jarayonidagi holati. Oilaning ijtimoiy mavqeini aniqlash uchun uning bir qator tuzilish – funksional xarakteristikalarini hamda oila a’zolarining individual xususiyatlarini bilish kerak. Oilaning tuzilish xarakteristikalari 1. Nikohli sheriklarning mavjudligi (to‘la, rasman to‘la, to‘la emas). 2. Oilaning hayotiy sikli bosqichi (yosh, etuk, qari). 3. Nikoh tuzish tartibi (birinchi, takroriy). 4. Oiladagi avlodlar soni (bitta yoki bir necha avlodlar). 5. Bolalar soni (ko‘p bolalik, kam bolalik). Oila a’zolarining individual xususiyatlari Ularga ijtimoiy-demografik, fiziologik, psixologik, oila katta a’zolarining patologik odatlari kiradi va bolaning xarakteristikalari kiradi: - yoshi, bola yoshiga munosib nutqi rivojlanganligi, jismoniy, psixologik rivojlanish darajasi; uning qiziqishlari va qobiliyatlari; - u boradigan ta’lim tashkilotlari, munosabat va o‘qitish muvaffaqiyatlari; - o‘zini to‘tishda chetlanishlar, patologik odatlari, nutqiy va psixik buzilishlar mavjudligi. Oila a’zolarining individual xususiyatlari uning tuzilish va funksional ko‘rsatkichlari bilan birgalikda kompleks xarakteristikalarni tashkil etadi – oila mavqeini (lotincha status-holati, vaziyati). O‘smirlik yoshida deviatsiya (me’yordan og‘ishlik) holatlari. Deviatsiya tiplari O‘smirlik davrini o‘tish bosqichi deb ataydilar. Bolalar yosh ko‘rsatkichlari davrida o‘tish bosqichi eng qiyin va murakkab davrdir. Bu kelgan an’anaviy modeli endi o‘tmishda qolib ketmoqda. Ko‘pchilik ayollar ham endi ishga boradilar va uyga charchab, toliqib qaytadilar. Oilaviy sharoitda, yaqinlari bilan munosabatlarda, bolalari bilan bo‘lganida kuchlari ancha yaxshi tiklanadi. Oilaning ijtimoiy mavqei va uning turlari Oila yaxlit sistemali tashkilotdir. Hozirgi zamonda oila oldida to‘rgan muammolardan biri – bu oilaning jamiyatda moslashishidir (lotincha adapto - moslashtiraman), ya’ni oilaning zamonaviy muhitda (jamiyatda) hayot sharoitlariga moslashishi hisoblanadi. Moslashish jarayonining asosiy xarakteristikasi bo‘lib, ijtimoiy mavqei ishtirok etadi, ya’ni oilaning jamiyatda moslashish jarayonidagi holati. Oilaning ijtimoiy mavqeini aniqlash uchun uning bir qator tuzilish – funksional xarakteristikalarini hamda oila a’zolarining individual xususiyatlarini bilish kerak. Oilaning tuzilish xarakteristikalari 1. Nikohli sheriklarning mavjudligi (to‘la, rasman to‘la, to‘la emas). 2. Oilaning hayotiy sikli bosqichi (yosh, etuk, qari). 3. Nikoh tuzish tartibi (birinchi, takroriy). 4. Oiladagi avlodlar soni (bitta yoki bir necha avlodlar). 5. Bolalar soni (ko‘p bolalik, kam bolalik). Oila a’zolarining individual xususiyatlari Ularga ijtimoiy-demografik, fiziologik, psixologik, oila katta a’zolarining patologik odatlari kiradi va bolaning xarakteristikalari kiradi: - yoshi, bola yoshiga munosib nutqi rivojlanganligi, jismoniy, psixologik rivojlanish darajasi; uning qiziqishlari va qobiliyatlari; - u boradigan ta’lim tashkilotlari, munosabat va o‘qitish muvaffaqiyatlari; - o‘zini to‘tishda chetlanishlar, patologik odatlari, nutqiy va psixik buzilishlar mavjudligi. Oila a’zolarining individual xususiyatlari uning tuzilish va funksional ko‘rsatkichlari bilan birgalikda kompleks xarakteristikalarni tashkil etadi – oila mavqeini (lotincha status-holati, vaziyati). O‘smirlik yoshida deviatsiya (me’yordan og‘ishlik) holatlari. Deviatsiya tiplari O‘smirlik davrini o‘tish bosqichi deb ataydilar. Bolalar yosh ko‘rsatkichlari davrida o‘tish bosqichi eng qiyin va murakkab davrdir. Bu davrni yana shu sababli ham o‘tish davri deb hisoblaydilarki, bu o‘sish bosqichida inson bolalikdan kattalik davriga, bola xarakteridan, etuk inson bo‘lib shakllanadigan bir, o‘ziga xos jarayonlar davriga o‘tiladi. O‘smirlik yoshida o‘smirning yaxlit hayoti va faoliyati jiddiy o‘zgaradi va uning psixikasi qayta shakllanishiga olib keladi, o‘z tengdoshlari bilan o‘zaro faoliyatda, munosabatlarining yangi shakllari vujudga keladi. O‘smirning jamiyatdagi mavqei, jamoadagi vaziyati, holati almashinadi, unga kattalar yuqoriroq talablar qo‘ya boshlaydilar. Bu yosh davrida jinsiy etilish faollashadi, biroq ijtimoiy shakllanishi orqada qoladi. Bu esa jinsiy tarbiyada ijtimoiypsixologik muammolarni vujudga keltiradi. O‘smirlik yoshida bolada o‘z- o‘zini anglashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. “Men kimman?”- savoliga javob berish uni tez-tez bezovta qiladi. Unda o‘z-o‘ziga qiziqish paydo bo‘ladi. U yoki bu faktlarga unda shaxsiy qarash, mulohaza yuritish, o‘z bahosini berish kabi xususiyatlar shakllanadi. Bu yoshda vaqtinchalik oila va maktabdan psixologik uzoqlashish holatlari bo‘lib turadi. O‘smir shaxsining shakllanishida tengdoshlarining ta’siri kuchayib e’tibor maktab, oilaning ahamiyatiga kamaygandek bo‘ladi. Ko‘pincha, o‘smir haqiqiy rasmiy jamoa va norasmiy guruh bilan muloqot qilishning qay biri afzal ekanligi to‘g‘risidagi tanlov oldida turadi. O‘smir o‘zini erkin sezadigan, uni hurmat qiladigan insonlar bo‘lgan guruh va muhitni ko‘proq xush ko‘radi. Bunday muhit va jamoaga sport seksiyalari va texnikaga oid to‘garaklar bo‘lishi yoki o‘smirlar yig‘ilib, muloqot qiladigan, chekadigan va ichadigan va h.k erto‘lalar ham bo‘lishi mumkin. Bu yoshda ayrim o‘smirlarning kattalar, ayniqsa ota-onalari bilan muammoli vaziyatda bo‘ladilar. Ota-onalar ularga yosh bolaga, go‘dakka g‘amxo‘rlik qilgandek, munosabatda bo‘lishni davom ettiradilar. O‘smir esa bu sharoitdan chiqib ketishga intiladi. Shu sababli kattalar bilan o‘zaro munosabatda janjalli vaziyatlar ko‘payadi. O‘smirda kattalik hissi shakllanadi. Bu yoshda o‘smir mustaqil, erkin harakat qiladi, kattalarning “o‘rgatish”lariga qarshi e’tiroz paydo bo‘ladi. O‘smir bu yoshda kumir (havas qiladigan insoni), ya’ni film 39 qahramonlari, kuchli katta yoshdagi inson, ko‘rsatuv qahramoni, mashhur sportchi va boshqalarga taqlid davrni yana shu sababli ham o‘tish davri deb hisoblaydilarki, bu o‘sish bosqichida inson bolalikdan kattalik davriga, bola xarakteridan, etuk inson bo‘lib shakllanadigan bir, o‘ziga xos jarayonlar davriga o‘tiladi. O‘smirlik yoshida o‘smirning yaxlit hayoti va faoliyati jiddiy o‘zgaradi va uning psixikasi qayta shakllanishiga olib keladi, o‘z tengdoshlari bilan o‘zaro faoliyatda, munosabatlarining yangi shakllari vujudga keladi. O‘smirning jamiyatdagi mavqei, jamoadagi vaziyati, holati almashinadi, unga kattalar yuqoriroq talablar qo‘ya boshlaydilar. Bu yosh davrida jinsiy etilish faollashadi, biroq ijtimoiy shakllanishi orqada qoladi. Bu esa jinsiy tarbiyada ijtimoiypsixologik muammolarni vujudga keltiradi. O‘smirlik yoshida bolada o‘z- o‘zini anglashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. “Men kimman?”- savoliga javob berish uni tez-tez bezovta qiladi. Unda o‘z-o‘ziga qiziqish paydo bo‘ladi. U yoki bu faktlarga unda shaxsiy qarash, mulohaza yuritish, o‘z bahosini berish kabi xususiyatlar shakllanadi. Bu yoshda vaqtinchalik oila va maktabdan psixologik uzoqlashish holatlari bo‘lib turadi. O‘smir shaxsining shakllanishida tengdoshlarining ta’siri kuchayib e’tibor maktab, oilaning ahamiyatiga kamaygandek bo‘ladi. Ko‘pincha, o‘smir haqiqiy rasmiy jamoa va norasmiy guruh bilan muloqot qilishning qay biri afzal ekanligi to‘g‘risidagi tanlov oldida turadi. O‘smir o‘zini erkin sezadigan, uni hurmat qiladigan insonlar bo‘lgan guruh va muhitni ko‘proq xush ko‘radi. Bunday muhit va jamoaga sport seksiyalari va texnikaga oid to‘garaklar bo‘lishi yoki o‘smirlar yig‘ilib, muloqot qiladigan, chekadigan va ichadigan va h.k erto‘lalar ham bo‘lishi mumkin. Bu yoshda ayrim o‘smirlarning kattalar, ayniqsa ota-onalari bilan muammoli vaziyatda bo‘ladilar. Ota-onalar ularga yosh bolaga, go‘dakka g‘amxo‘rlik qilgandek, munosabatda bo‘lishni davom ettiradilar. O‘smir esa bu sharoitdan chiqib ketishga intiladi. Shu sababli kattalar bilan o‘zaro munosabatda janjalli vaziyatlar ko‘payadi. O‘smirda kattalik hissi shakllanadi. Bu yoshda o‘smir mustaqil, erkin harakat qiladi, kattalarning “o‘rgatish”lariga qarshi e’tiroz paydo bo‘ladi. O‘smir bu yoshda kumir (havas qiladigan insoni), ya’ni film 39 qahramonlari, kuchli katta yoshdagi inson, ko‘rsatuv qahramoni, mashhur sportchi va boshqalarga taqlid qilib: uning tashqi qiyofasi, xulq-atvoriga o‘xshashlik uchun harakat qilishi holatlari ko‘p uchraydi. Tashqi qiyofa o‘smir uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ajoyib soch turmagi, ba’zan ikki yoki uch ziraklar, yirtiq jinsi, jidu yorqin rangdagi kosmetika va boshqa vositalar o‘smirga o‘zini boshqalardan ajralib turishiga imkon beradi hamda bolalar guruhlarida o‘zini tan olishlariga harakat qiladi. Shu tariqa, o‘smirlik yoshida ajralib turadigan xarakter xususiyatlari haqida quyidagilarni aytish mumkin; hissiy noetuklik o‘z shaxsiy xulq atvorini etarli darajada nazorat qila olmaslik, o‘z ehtiyojlarini qondirish imkoniyati va istaklarini taqqoslay olmasligi, yuqori ta’sirchanligi, o‘zini tan olishlariga bo‘lgan istaklari va kattalar kabi o‘zini to‘tish. O‘smir – bu etarli darajada etilmagan va etuk aqlga ega bo‘lmagan ijtimoiy inson. Bu bosqich bolalik va o‘spirinlikning chegarasidir. Katta deb hisoblanishi uchun etarli darajada rivojlanmagan, biroq shu bilan bir vaqtda atrofdagilar bilan ongli ravishda muloqotga kirisha oladigan hamda o‘z xulq-atvori va harakatlari jamiyat me’yor va qoidalariga javob berishida katta e’tibor talab etadigan bosqich o‘smir shaxsidir. Qonun bu yoshdagi bolalarni voyaga etmagan, biroq o‘z xulq- atvori va hattiharakatlariga axloqiy hamda huquqiy jihatdan mas’uliyatli bo‘lishga layoqatli deb hisoblaydi. Shu sababli o‘smirlar uchun o‘z hatti-harakati va xulq- atvoriga cheklangan huquqiy javobgarlik o‘rnatilgan. Deviatsiya tiplari me’yordan og‘ish jamiyatda qabul qilingan qoida va xulq- atvor me’yorlaridan og‘ishgan o‘smirlar og‘ir tarbiyalilar deb ataladi. Og‘ir tarbiyali o‘smir jamiyatda o‘rnatilgan qoida va me’yorlarga rioya qilmaydi. Bunday holat ilmda deviatsiya deyiladi (lotin tilida deviation - og‘ishlik). Masalan, fizikada kompas magnit strelkasining og‘ishi, biologiyada organizm rivojlanishida og‘ishlik uchraydi. Deviyasiya (og‘ishlik) – bir tomondan uni o‘rab to‘rgan inson va atrofmuhitga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik hodisasidir. O‘zgaruvchanlik ijtimoiy muhitda inson xulq-atvori bilan bog‘liq. Ilgari aytib o‘tilgandek, xulq me’yordagidek yoki og‘ishgan bo‘lishi mumkin. Me’yoriy xulq o‘smirning rivojlanishidagi ehtiyojlari va imkoniyatlari, uning ijtimoiylashuviga to‘la javob beruvchi, unga adekvat monand keluvchi mikrosotsium bilan uning o‘zaro faoliyatidir. Agar bolaning atrofidagi muhit qilib: uning tashqi qiyofasi, xulq-atvoriga o‘xshashlik uchun harakat qilishi holatlari ko‘p uchraydi. Tashqi qiyofa o‘smir uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ajoyib soch turmagi, ba’zan ikki yoki uch ziraklar, yirtiq jinsi, jidu yorqin rangdagi kosmetika va boshqa vositalar o‘smirga o‘zini boshqalardan ajralib turishiga imkon beradi hamda bolalar guruhlarida o‘zini tan olishlariga harakat qiladi. Shu tariqa, o‘smirlik yoshida ajralib turadigan xarakter xususiyatlari haqida quyidagilarni aytish mumkin; hissiy noetuklik o‘z shaxsiy xulq atvorini etarli darajada nazorat qila olmaslik, o‘z ehtiyojlarini qondirish imkoniyati va istaklarini taqqoslay olmasligi, yuqori ta’sirchanligi, o‘zini tan olishlariga bo‘lgan istaklari va kattalar kabi o‘zini to‘tish. O‘smir – bu etarli darajada etilmagan va etuk aqlga ega bo‘lmagan ijtimoiy inson. Bu bosqich bolalik va o‘spirinlikning chegarasidir. Katta deb hisoblanishi uchun etarli darajada rivojlanmagan, biroq shu bilan bir vaqtda atrofdagilar bilan ongli ravishda muloqotga kirisha oladigan hamda o‘z xulq-atvori va harakatlari jamiyat me’yor va qoidalariga javob berishida katta e’tibor talab etadigan bosqich o‘smir shaxsidir. Qonun bu yoshdagi bolalarni voyaga etmagan, biroq o‘z xulq- atvori va hattiharakatlariga axloqiy hamda huquqiy jihatdan mas’uliyatli bo‘lishga layoqatli deb hisoblaydi. Shu sababli o‘smirlar uchun o‘z hatti-harakati va xulq- atvoriga cheklangan huquqiy javobgarlik o‘rnatilgan. Deviatsiya tiplari me’yordan og‘ish jamiyatda qabul qilingan qoida va xulq- atvor me’yorlaridan og‘ishgan o‘smirlar og‘ir tarbiyalilar deb ataladi. Og‘ir tarbiyali o‘smir jamiyatda o‘rnatilgan qoida va me’yorlarga rioya qilmaydi. Bunday holat ilmda deviatsiya deyiladi (lotin tilida deviation - og‘ishlik). Masalan, fizikada kompas magnit strelkasining og‘ishi, biologiyada organizm rivojlanishida og‘ishlik uchraydi. Deviyasiya (og‘ishlik) – bir tomondan uni o‘rab to‘rgan inson va atrofmuhitga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik hodisasidir. O‘zgaruvchanlik ijtimoiy muhitda inson xulq-atvori bilan bog‘liq. Ilgari aytib o‘tilgandek, xulq me’yordagidek yoki og‘ishgan bo‘lishi mumkin. Me’yoriy xulq o‘smirning rivojlanishidagi ehtiyojlari va imkoniyatlari, uning ijtimoiylashuviga to‘la javob beruvchi, unga adekvat monand keluvchi mikrosotsium bilan uning o‘zaro faoliyatidir. Agar bolaning atrofidagi muhit o‘smirning u yoki bu xususiyatlari, uning xulq-atvoriga doimo (yoki deyarli doim) o‘z vaqtida va adekvat (monand) bo‘lsa, o‘smirda xulq-atvor me’yoriy bo‘ladi. Bu fikrdan xulqi og‘ishganlikning tavsifi ham kelib chiqadi, biroq bolaning mikrosotsium bilan o‘zaro faoliyati sifatida uning rivojlanishini buzuvchi va ijtimoilashuvida va yuzaga keluvchi xulqi, jamiyatda o‘rnatilgan axloqiy hamda huquqiy og‘ishganlik ijtimoiy dezadaptatsiyaning (bola uchun ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashishga to‘siqlik qiladigan hodisa) ko‘rinishlaridan biridir. Bolalik - o‘smirlik dezadaptatsiyada quyidagi patologiyalar o‘z tasdig‘ini topgan: Maktab yoshidagi bolalar, maktabga bormaydilar, Yetim-bolalar, ijtimoiy Yetimlar, giyohvandlik va zaharli (toksinli) vositalarni qabul qiluvchi o‘smirlar; jinsiy ahloqsiz o‘smirlar, huquqbuzarlik faoliyatlariga berilgan o‘smirlar. Deviatsiyaning tarkibiga deviantlik, delinkvent va kriminal xulq-atvorlilar kiradi. Deviant xulq-atvor-xulqiy og‘ishganlikning bir turi bo‘lib, o‘smirning yoshiga muvofiq bo‘lmagan ijtimoiy xulq-atvor me’yor va qoidalarining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan mikrosotsium munosabatlar (oilaviy, maktabdagi) va kichik jinsiy yosh ijtimoiy guruhlari uchun xarakterli bo‘ladi. Ya’ni xulq-atvorning bu tipini intizomsizlik deb atash mumkin. Deviant xulq-atvor ko‘rinishlariga o‘smirning namoyishkorlik, agressvilik, o‘ziga erk berish, o‘qish va mehnat faoliyatidan tizimli og‘ishlik, uydan ketib qolish, daydilik, ichkilikbozlikka berilish, alkogolizmga berilish, giyohvandlik va u bilan bog‘liq assotsial faoliyatlar, jinsiy xarakterdagi jamiyatga qarshi faoliyatlar, suitsid9 . Delinkvent xulq-atvori – deviantlikdan farqli ravishda bolalar va o‘smirlarning assotsial xulq- atvori bilan xarakterlanadi. Bu xulqiy harakatlarda huquqiy me’yorlarni bola buzib o‘tsada, biroq huquqiy, jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Sababi cheklangan ijtimoiy xavfli yoki bola jinoiy javobgarlikka tortilish yoshiga etmagan hisoblanadi. Delinkvent xulq-atvorda: asosan inson shaxsiga qarshi agressiv- zo‘ravonlik xulqi, haqorat, janjalkashlik, o‘t qo‘yish, sadistlik harakatlari ajralib turadi. Delinkvent (lotin tilidan delinqveng-huquqbuzar)-xulqiy og‘ishgan sub’ekt, o‘z harakatlarida jinoiy jazolanadigan faoliyatlarni amalga oshiradi. - arazli xulq-atvor, o‘zida mayda o‘g‘rilik, bosqinchilik, talonchilik, avtotransportni o‘g‘irlash va boshqalarni amalga oshirib, moddiy manfaat ko‘rinishning ilinjida o‘smirning u yoki bu xususiyatlari, uning xulq-atvoriga doimo (yoki deyarli doim) o‘z vaqtida va adekvat (monand) bo‘lsa, o‘smirda xulq-atvor me’yoriy bo‘ladi. Bu fikrdan xulqi og‘ishganlikning tavsifi ham kelib chiqadi, biroq bolaning mikrosotsium bilan o‘zaro faoliyati sifatida uning rivojlanishini buzuvchi va ijtimoilashuvida va yuzaga keluvchi xulqi, jamiyatda o‘rnatilgan axloqiy hamda huquqiy og‘ishganlik ijtimoiy dezadaptatsiyaning (bola uchun ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashishga to‘siqlik qiladigan hodisa) ko‘rinishlaridan biridir. Bolalik - o‘smirlik dezadaptatsiyada quyidagi patologiyalar o‘z tasdig‘ini topgan: Maktab yoshidagi bolalar, maktabga bormaydilar, Yetim-bolalar, ijtimoiy Yetimlar, giyohvandlik va zaharli (toksinli) vositalarni qabul qiluvchi o‘smirlar; jinsiy ahloqsiz o‘smirlar, huquqbuzarlik faoliyatlariga berilgan o‘smirlar. Deviatsiyaning tarkibiga deviantlik, delinkvent va kriminal xulq-atvorlilar kiradi. Deviant xulq-atvor-xulqiy og‘ishganlikning bir turi bo‘lib, o‘smirning yoshiga muvofiq bo‘lmagan ijtimoiy xulq-atvor me’yor va qoidalarining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan mikrosotsium munosabatlar (oilaviy, maktabdagi) va kichik jinsiy yosh ijtimoiy guruhlari uchun xarakterli bo‘ladi. Ya’ni xulq-atvorning bu tipini intizomsizlik deb atash mumkin. Deviant xulq-atvor ko‘rinishlariga o‘smirning namoyishkorlik, agressvilik, o‘ziga erk berish, o‘qish va mehnat faoliyatidan tizimli og‘ishlik, uydan ketib qolish, daydilik, ichkilikbozlikka berilish, alkogolizmga berilish, giyohvandlik va u bilan bog‘liq assotsial faoliyatlar, jinsiy xarakterdagi jamiyatga qarshi faoliyatlar, suitsid9 . Delinkvent xulq-atvori – deviantlikdan farqli ravishda bolalar va o‘smirlarning assotsial xulq- atvori bilan xarakterlanadi. Bu xulqiy harakatlarda huquqiy me’yorlarni bola buzib o‘tsada, biroq huquqiy, jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Sababi cheklangan ijtimoiy xavfli yoki bola jinoiy javobgarlikka tortilish yoshiga etmagan hisoblanadi. Delinkvent xulq-atvorda: asosan inson shaxsiga qarshi agressiv- zo‘ravonlik xulqi, haqorat, janjalkashlik, o‘t qo‘yish, sadistlik harakatlari ajralib turadi. Delinkvent (lotin tilidan delinqveng-huquqbuzar)-xulqiy og‘ishgan sub’ekt, o‘z harakatlarida jinoiy jazolanadigan faoliyatlarni amalga oshiradi. - arazli xulq-atvor, o‘zida mayda o‘g‘rilik, bosqinchilik, talonchilik, avtotransportni o‘g‘irlash va boshqalarni amalga oshirib, moddiy manfaat ko‘rinishning ilinjida mulkiy tajovuz qilishdan iborat. - Giyohvand moddalarni tarqatish va sotish. Kriminal (jinoiy) xulq-atvor (lotin tilidan, criminalis-jinoyatchilik) huquqbuzarlik harakati bo‘lib, jinoiy javobgarlik yoshiga etguncha, jinoiy ish ochishda asos bo‘lib xizmat qiluvchi va Jinoyat kodeksining belgilangan moddalari 161 bilan asoslanadigan xulq-atvor. Nazorat uchun savollar: 1. Oilaning ijtimoiy mavqei va uning turlarini xaqida nimalarni bilasiz? 2. Diviatsiya tiplari deganda nimani tushunasiz? 20 – mavzu: Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o‘ Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar Deviant xulq-atvorga ega o‘smirlar bilan ishlashning reabilitatsiya dasturlarini tuzishda quyidagilar inobatga olinadi: 1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy hislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. U uchun muvaffaqiyat vaziyatini yaratish orqali uning xulq-atvorida ijobiy hislatlarni topish kerak va ijtimoiy pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim. 2. Hayotiy intilishlarni shakllantirish. Odatda maktabdagi surunkali muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng o‘smirlar umidsizlikka tushishadi, o‘z kuchlariga ishonch yo‘qoladi. Bunday o‘smir uchun keyingi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish muhim bo‘lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish muhimi bo‘lib bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi kasbini aniqlashga qaratiladi. 3. Uning keyingi kasbiy taqdiri bilan bog‘liq faoliyatdan tashqari deviant xulq-atvorli bolani u uchun ahamiyatli bo‘lgan ijtimoiy faoliyatga jalb qilish ham lozimdir. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda bu holatda nafaqat u yoki bu faoliyat turiga nisbatan o‘zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Amaliyotning guvohlik berishicha qiyin tarbiyalanadigan bolalarda boshqa o‘quvchilarga qaraganda bo‘sh vaqti 4 marta ziyoddir. 4. O‘smir bilan o‘zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptatsiya bo‘lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo‘qligi sababli har qanday tarbiyaviy ta’sir mulkiy tajovuz qilishdan iborat. - Giyohvand moddalarni tarqatish va sotish. Kriminal (jinoiy) xulq-atvor (lotin tilidan, criminalis-jinoyatchilik) huquqbuzarlik harakati bo‘lib, jinoiy javobgarlik yoshiga etguncha, jinoiy ish ochishda asos bo‘lib xizmat qiluvchi va Jinoyat kodeksining belgilangan moddalari 161 bilan asoslanadigan xulq-atvor. Nazorat uchun savollar: 1. Oilaning ijtimoiy mavqei va uning turlarini xaqida nimalarni bilasiz? 2. Diviatsiya tiplari deganda nimani tushunasiz? 20 – mavzu: Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o‘ Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar Deviant xulq-atvorga ega o‘smirlar bilan ishlashning reabilitatsiya dasturlarini tuzishda quyidagilar inobatga olinadi: 1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy hislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. U uchun muvaffaqiyat vaziyatini yaratish orqali uning xulq-atvorida ijobiy hislatlarni topish kerak va ijtimoiy pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim. 2. Hayotiy intilishlarni shakllantirish. Odatda maktabdagi surunkali muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng o‘smirlar umidsizlikka tushishadi, o‘z kuchlariga ishonch yo‘qoladi. Bunday o‘smir uchun keyingi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish muhim bo‘lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish muhimi bo‘lib bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi kasbini aniqlashga qaratiladi. 3. Uning keyingi kasbiy taqdiri bilan bog‘liq faoliyatdan tashqari deviant xulq-atvorli bolani u uchun ahamiyatli bo‘lgan ijtimoiy faoliyatga jalb qilish ham lozimdir. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda bu holatda nafaqat u yoki bu faoliyat turiga nisbatan o‘zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Amaliyotning guvohlik berishicha qiyin tarbiyalanadigan bolalarda boshqa o‘quvchilarga qaraganda bo‘sh vaqti 4 marta ziyoddir. 4. O‘smir bilan o‘zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptatsiya bo‘lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo‘qligi sababli har qanday tarbiyaviy ta’sir voyaga yetmagan bola tomonidan qattiq qarshilikka duch keladi. Bunday bolalar bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab qilinadi. Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mutaxassis quyidagi vazifalarni bajaradi: -dezadaptatsiya boshlangunga qadar o‘smirda bo‘lgan ijobiy hislatlarni tiklash, -o‘smirda u yoki ijtimoiy foydali faoliyatga kirishish orqali salbiy hislatlarini to‘g‘rilash, intilishni shakllantirish, o‘smirning o‘z-o‘zini belgilab olishdagi ehtiyojini faollashtirish, -o‘smir faoliyatining ijobiy motivatsiyasini faollashtirish. Ta’lim muassasida bolalar va o‘smirlar tibbiy-pedagogik reabilitatsiyasining namunasi Ta’lim sharoitlarining tibbiy- gigiyenik optimallashuvi (ovqatlinish, jihozlash) O‘quv-tarbiya jarayonini o‘quvchilarning ruhiy-fizioligik xususiyatlarini inobatga olgan holda ratsional tashkil qilish Sog‘ligi holati bo‘yicha turli o‘quvchilar Toifalari uchun ta’lim adaptatsiyasi O‘quvchilarning tibbiy-gigiyenik ta’limi va ....... tayyorgarligi Kasalliklarning ommaviy profilaktikasi, o‘quvchilar jismoniy holatini optimallashtirish Ta’lim muassasalarida reabilitatsion faoliyat tizimi Reabilitatsion faoliyatning Bu yo‘nalishdagi faoliyat amalga Reabilitatsion dasturlarni amalga voyaga yetmagan bola tomonidan qattiq qarshilikka duch keladi. Bunday bolalar bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab qilinadi. Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mutaxassis quyidagi vazifalarni bajaradi: -dezadaptatsiya boshlangunga qadar o‘smirda bo‘lgan ijobiy hislatlarni tiklash, -o‘smirda u yoki ijtimoiy foydali faoliyatga kirishish orqali salbiy hislatlarini to‘g‘rilash, intilishni shakllantirish, o‘smirning o‘z-o‘zini belgilab olishdagi ehtiyojini faollashtirish, -o‘smir faoliyatining ijobiy motivatsiyasini faollashtirish. Ta’lim muassasida bolalar va o‘smirlar tibbiy-pedagogik reabilitatsiyasining namunasi Ta’lim sharoitlarining tibbiy- gigiyenik optimallashuvi (ovqatlinish, jihozlash) O‘quv-tarbiya jarayonini o‘quvchilarning ruhiy-fizioligik xususiyatlarini inobatga olgan holda ratsional tashkil qilish Sog‘ligi holati bo‘yicha turli o‘quvchilar Toifalari uchun ta’lim adaptatsiyasi O‘quvchilarning tibbiy-gigiyenik ta’limi va ....... tayyorgarligi Kasalliklarning ommaviy profilaktikasi, o‘quvchilar jismoniy holatini optimallashtirish Ta’lim muassasalarida reabilitatsion faoliyat tizimi Reabilitatsion faoliyatning Bu yo‘nalishdagi faoliyat amalga Reabilitatsion dasturlarni amalga vazifalari, ob’ektlari va yo‘nalishlari Oshiriladigan muassasalar oshiruvchi ishchilar toifalari 1. Ruhiy-pedagogik reabilitatsiya. Ob’ekt- ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. Vazifalari: -maktab va oilaviy kamsitishlarni engish, -etakchi faoliyatda muvaffaqiyatga erishish, -ruhiy va shaxsiy rivojlanishning uyg‘unlashuvi, -ijobiy “Men” obrazini shakllantirish, - ijtimoiy adovat profilaktikasi. Umumta’lim maktabgacha muassasalari, maktablar, oddiy guruh (sinf), korreksiya sinflari. Individual o‘qitish maktablari. O‘smirlar va bolalarga psixologik-pedagogik yordam o‘rsatish markazlari Pedagoglar. Amaliy psixologlar. ijtimoiy pedagoglar. Logopedlar. Korreksion ta’lim o‘qituvchilari 2. ijtimoiy pedagogik reabilitatsiya Ob’ekt-nizoli tarbiyaviy vaziyatda bo‘lgan dezadaptatsiya qilingan bolalar, yyetimlar, voyaga yetmagan huquqbuzarlar. Vazifalari: Go‘daklar uyi. Bolalar uyi. Maktab-internatlar, maxsus maktablar, xospislar, ijtimoiy yordam va ijtimoiy reabilitatsiya markazlari. ijtimoiy pedagoglar. ijtimoiy ishchilar. Amaliy psixolog- tarbiyachilar, bolalar huquqlarini vazifalari, ob’ektlari va yo‘nalishlari Oshiriladigan muassasalar oshiruvchi ishchilar toifalari 1. Ruhiy-pedagogik reabilitatsiya. Ob’ekt- ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. Vazifalari: -maktab va oilaviy kamsitishlarni engish, -etakchi faoliyatda muvaffaqiyatga erishish, -ruhiy va shaxsiy rivojlanishning uyg‘unlashuvi, -ijobiy “Men” obrazini shakllantirish, - ijtimoiy adovat profilaktikasi. Umumta’lim maktabgacha muassasalari, maktablar, oddiy guruh (sinf), korreksiya sinflari. Individual o‘qitish maktablari. O‘smirlar va bolalarga psixologik-pedagogik yordam o‘rsatish markazlari Pedagoglar. Amaliy psixologlar. ijtimoiy pedagoglar. Logopedlar. Korreksion ta’lim o‘qituvchilari 2. ijtimoiy pedagogik reabilitatsiya Ob’ekt-nizoli tarbiyaviy vaziyatda bo‘lgan dezadaptatsiya qilingan bolalar, yyetimlar, voyaga yetmagan huquqbuzarlar. Vazifalari: Go‘daklar uyi. Bolalar uyi. Maktab-internatlar, maxsus maktablar, xospislar, ijtimoiy yordam va ijtimoiy reabilitatsiya markazlari. ijtimoiy pedagoglar. ijtimoiy ishchilar. Amaliy psixolog- tarbiyachilar, bolalar huquqlarini -huquqlarni himoya qilish, vasiylik. -nazoratsizlikni oldini olish, - ijtimoiy zararli omillar profilaktikasi, - ijtimoiy maqomning tiklanishi, -psixofizik va shaxsiy rivojlanishsur’atlarini ushlab turish himoya qilish bo‘yicha inspektorlar, psixoterapevtlar, psixonevrologlar. 3. Tibbiy pedagogik reabilitatsiya. Ob’ekt-nogiron bolalar, tez-tez kasalga chalinuvchi bolalar, cheklangan aqliy imkoniyatlarga ega bolalar. Vazifalari: -tarbiyaviy mikromuhit gigiyenasi -sog‘lomlashtirish va davolash -tibbiy profilaktika -sog‘liqni saqlash - ijtimoiy adaptatsiya va reabilitatsiya -zaxiradagi imkoniyatlardan foydalanish -kompensatorlik funksiyalarni rivojlantirish Funksional buzilishlarga ega bolalar uchun muassasa. Korreksion maktab. Nogironlar uylari. Sog‘liq markazlari. Davolash markazlari. Terapevt pedagogika markazlari. Maktabgacha muassasalar va maktablarda logopedik guruhlar. Ruhiy sog‘lik va reabilitatsiya markazlari. Pedagog- defektolog O‘qituvchi- dektolog Tarbiyachilar Valsologlar ijtimoiy ishchilar ijtimoiy pedagoglar Tibbiy xodimlar Psixolog- defektologlar Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar. Bolaning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq ravishda reabilitatsiya dasturlarini tuzayotganda o‘smirning qaysi holatda ekanligini ham inobatga olish darkor. Bu -huquqlarni himoya qilish, vasiylik. -nazoratsizlikni oldini olish, - ijtimoiy zararli omillar profilaktikasi, - ijtimoiy maqomning tiklanishi, -psixofizik va shaxsiy rivojlanishsur’atlarini ushlab turish himoya qilish bo‘yicha inspektorlar, psixoterapevtlar, psixonevrologlar. 3. Tibbiy pedagogik reabilitatsiya. Ob’ekt-nogiron bolalar, tez-tez kasalga chalinuvchi bolalar, cheklangan aqliy imkoniyatlarga ega bolalar. Vazifalari: -tarbiyaviy mikromuhit gigiyenasi -sog‘lomlashtirish va davolash -tibbiy profilaktika -sog‘liqni saqlash - ijtimoiy adaptatsiya va reabilitatsiya -zaxiradagi imkoniyatlardan foydalanish -kompensatorlik funksiyalarni rivojlantirish Funksional buzilishlarga ega bolalar uchun muassasa. Korreksion maktab. Nogironlar uylari. Sog‘liq markazlari. Davolash markazlari. Terapevt pedagogika markazlari. Maktabgacha muassasalar va maktablarda logopedik guruhlar. Ruhiy sog‘lik va reabilitatsiya markazlari. Pedagog- defektolog O‘qituvchi- dektolog Tarbiyachilar Valsologlar ijtimoiy ishchilar ijtimoiy pedagoglar Tibbiy xodimlar Psixolog- defektologlar Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar. Bolaning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq ravishda reabilitatsiya dasturlarini tuzayotganda o‘smirning qaysi holatda ekanligini ham inobatga olish darkor. Bu oiladagi yoki tengdoshlari davrasidagi janjal natijasida kelib chiqqan ijtimoiy qarovsizlik holati ham bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy pedagogning bu bolalar bilan ish olib borishi o‘smir ichki olamini ijtimoiy sog‘lomlashtirishga qaratiladi. ijtimoiy pedagog bola tushib qolgan vaziyatni shoshilinch tashxiz qo‘ya olishi va ijtimoiy-shaxsiy-emotsional xislatlarning buzilishi sabablarini ham aniqlashi lozim. Shu borada asosiy faoliyat turlariga: individual maslahat berish, salbiy emotsional ahamiyatga ega vaziyatlarni to‘g‘irlash maqsadida o‘smirlarni treyning guruhlariga qo‘shish, bola qadriyatlari tizimi bilan individual ish olib borish, ijtimoiy ko‘nikmalar paydo qilish kiradi. Bundan tashqari bola va ota-ona o‘rtasida yaxshi o‘zaro munosabatlarni tiklash uchun oila bilan ham ish yuritish lozim. Bu faoliyat oila pedagogik pozitsiyalariga tashxiz qo‘yishni, ota-onalarni treyning guruhlarga jalb etishni ko‘zda tutadi. Inqirozli holatda turgan o‘smir boshqacha yondashuvlarni talab qiladi. Odatda bunaqa xulq-atvor o‘smirning hal qilib bo‘lmaydigan vaziyatga munosabatini bildiradi. Bu toifa bolalar bilan ish olib borishda emotsional holatning shoshilinch diagnoztikasi, bu muammo sabablarini aniqlash, muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish, ijobiy “Men” konsepsiyasini shakllantirish ustida ish olib borishni ko‘zda tutadi. Ijtimoiy pedagog faolyatning boshqa bir yo‘nalishi uy-joysiz bolalarga qaratilgan. Bu bolalar bilan ishlash ikki yo‘nalishdan iborat: -bunaqa bolalarning yashab ketishlari uchun sharoitlar yaratish (tibbiy yordam ko‘rsatish, ovqat bilan ta’minlash), -o‘ziga, o‘z kelajagiga ishonchni mustahkamlash uchun o‘tgan hayotlarining salbiy tajribasidan xalos etish. Asosiy ish metodi-patroj, asosiy ish shakli “Men” konsepsiyasini shakllantirishga qaratilgan ijtimoiypsixologik treyning tashkil qilish. Bu reabilitatsiya dasturlarini quyidagi 3 shartlarni bajargandagina effektiv tarzda amalga oshirsa bo‘ladi: 1) dasturning barcha ishtirokchilarini-bola, ota-ona, ijtimoiy pedagog, mutaxassis yuqori motivatsiyasi, oiladagi yoki tengdoshlari davrasidagi janjal natijasida kelib chiqqan ijtimoiy qarovsizlik holati ham bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy pedagogning bu bolalar bilan ish olib borishi o‘smir ichki olamini ijtimoiy sog‘lomlashtirishga qaratiladi. ijtimoiy pedagog bola tushib qolgan vaziyatni shoshilinch tashxiz qo‘ya olishi va ijtimoiy-shaxsiy-emotsional xislatlarning buzilishi sabablarini ham aniqlashi lozim. Shu borada asosiy faoliyat turlariga: individual maslahat berish, salbiy emotsional ahamiyatga ega vaziyatlarni to‘g‘irlash maqsadida o‘smirlarni treyning guruhlariga qo‘shish, bola qadriyatlari tizimi bilan individual ish olib borish, ijtimoiy ko‘nikmalar paydo qilish kiradi. Bundan tashqari bola va ota-ona o‘rtasida yaxshi o‘zaro munosabatlarni tiklash uchun oila bilan ham ish yuritish lozim. Bu faoliyat oila pedagogik pozitsiyalariga tashxiz qo‘yishni, ota-onalarni treyning guruhlarga jalb etishni ko‘zda tutadi. Inqirozli holatda turgan o‘smir boshqacha yondashuvlarni talab qiladi. Odatda bunaqa xulq-atvor o‘smirning hal qilib bo‘lmaydigan vaziyatga munosabatini bildiradi. Bu toifa bolalar bilan ish olib borishda emotsional holatning shoshilinch diagnoztikasi, bu muammo sabablarini aniqlash, muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish, ijobiy “Men” konsepsiyasini shakllantirish ustida ish olib borishni ko‘zda tutadi. Ijtimoiy pedagog faolyatning boshqa bir yo‘nalishi uy-joysiz bolalarga qaratilgan. Bu bolalar bilan ishlash ikki yo‘nalishdan iborat: -bunaqa bolalarning yashab ketishlari uchun sharoitlar yaratish (tibbiy yordam ko‘rsatish, ovqat bilan ta’minlash), -o‘ziga, o‘z kelajagiga ishonchni mustahkamlash uchun o‘tgan hayotlarining salbiy tajribasidan xalos etish. Asosiy ish metodi-patroj, asosiy ish shakli “Men” konsepsiyasini shakllantirishga qaratilgan ijtimoiypsixologik treyning tashkil qilish. Bu reabilitatsiya dasturlarini quyidagi 3 shartlarni bajargandagina effektiv tarzda amalga oshirsa bo‘ladi: 1) dasturning barcha ishtirokchilarini-bola, ota-ona, ijtimoiy pedagog, mutaxassis yuqori motivatsiyasi, 2) mutaxassislar va reabilitatsion muassasalar rahbarlarining ruhiy- pedagogik kompetentliklari, 3) turli davlat xizmatlari-ta’lim sog‘liqni saqlash, - faoliyatini tartibga solish. Dezadaptatsiya bo‘lgan bolalar bilan ish olib borishning mavjud texnologiyalari deviant xulq-atvorni ijtimoiy nazorat ostiga olishga qaratilgan. Bu jarayon birinchidan eng xavfli deviant xulq-atvor shakllarini ijtimoiy foydali shakllar tomonidan siqib chiqarilishi, ikkinchidan bolaning ijtimoiy faolligini ijtimoiy ma’qullanadigan tomonga yo‘naltirish, uchinchidan daydilik, giyohvandlik, besoqolbozlik, fohishabozlik bilan shug‘ullanuvchi o‘smirlarni jinoiy yoki ma’muriy kuzatuvdan xalos etish; to‘rtinchidan maxsus ijtimoiy yordam xizmatlarini tuzishdan iborat. Nazorat savollar: 1. Deviant xulq-atvorga ega o‘smirlar bilan ishlashning asosiy texnologiyalarini sanab o‘ting. 2. Deviant xulq-atvor profilaktikasida axborot, ijtimoiy-profilaktik, tibbiy- biologik va ijtimoiy-pedagogik yondashuvlarning xususiyatlari nimadan iborat. 3. “Reabilitatsiya”, “Ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya” tushunchalariga ta’rif bering. 4. Deviant xulq-atvorli o‘smirlar uchun reabilitatsion dasturlarning asosiy tarkibiy qismlariga ta’rif bering. 2) mutaxassislar va reabilitatsion muassasalar rahbarlarining ruhiy- pedagogik kompetentliklari, 3) turli davlat xizmatlari-ta’lim sog‘liqni saqlash, - faoliyatini tartibga solish. Dezadaptatsiya bo‘lgan bolalar bilan ish olib borishning mavjud texnologiyalari deviant xulq-atvorni ijtimoiy nazorat ostiga olishga qaratilgan. Bu jarayon birinchidan eng xavfli deviant xulq-atvor shakllarini ijtimoiy foydali shakllar tomonidan siqib chiqarilishi, ikkinchidan bolaning ijtimoiy faolligini ijtimoiy ma’qullanadigan tomonga yo‘naltirish, uchinchidan daydilik, giyohvandlik, besoqolbozlik, fohishabozlik bilan shug‘ullanuvchi o‘smirlarni jinoiy yoki ma’muriy kuzatuvdan xalos etish; to‘rtinchidan maxsus ijtimoiy yordam xizmatlarini tuzishdan iborat. Nazorat savollar: 1. Deviant xulq-atvorga ega o‘smirlar bilan ishlashning asosiy texnologiyalarini sanab o‘ting. 2. Deviant xulq-atvor profilaktikasida axborot, ijtimoiy-profilaktik, tibbiy- biologik va ijtimoiy-pedagogik yondashuvlarning xususiyatlari nimadan iborat. 3. “Reabilitatsiya”, “Ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya” tushunchalariga ta’rif bering. 4. Deviant xulq-atvorli o‘smirlar uchun reabilitatsion dasturlarning asosiy tarkibiy qismlariga ta’rif bering.