DIDAKTIKA - PEDAGOGIK TA’LIM NAZARIYASI. O’QITISH JARAYONI YAXLIT TIZIM SIFATIDA Reja: 1. Didaktika pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. 2. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. 3. Zamonaviy ta’lim paradigmalari. 4. O’qitish jarayoni mohiyati va uning vazifalari. 5. O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. 6. Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari. Tayanch tushunchalar: didaktika, o’qitish, o’qitish jarayoni, didaktikaning asosiy kategoriyalari, ta’ lim paradigmalari, ta’ lim qoninuyatlari, ta’lim tamoyillari. 1. Didaktika pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. 1. Didaktika pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. Insoniyatning butun faoliyati davomida o’qitish har doim ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Uzoq vaqt davomida ko’plab olimlarning ilm olamidagi faoliyati natijasida maktablar tashkil etildi, asarlar yaratildi va o’zlaridan o’chmas iz qoldirdilar, biroq ta’limni nazariy tahlil qilish va o’rganish orqali ta’lim qonuniyatlari ishlab chiqilmadi, XVII asrda esa bunga aloxida e’tibor qaratilgan holda tarixda birinchi marotaba ta’limning asoslangan tizimiga asos solindi uning nomini DIDAKTIKA deb atashdi. Pedagogikaning eng asosiy tarmoqlaridan biri bu Didaktika bo’lib Didaktika «grekcha» so’zdan olingan bo’lib, «didaktos» - o’rgatish, «didasko» o’rganish ma’nosini bildiradi. Didaktika pedagogika nazariyasining mustaqil qismi bo’lib, unda o’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Didaktika - ta’lim jarayoni, mazmuni, qonuniyat va tamoyillari, shakl, metod va vositalarini ilmiy asoslab beruvchi ta’lim nazariyasi, pedagogikaning alohida sohasi hisoblanadi. “Didaktika” atamasini 1571-1635 yy yashab ijod etgan nemis pedagogi Volfgang Ratke tomonidan ilk bor 1613 yilda “Didaktika yoki ta’lim san’ati” deb nomlangan ma’ruzasida qo’llagan. Didaktika nomi ostida fanni nazariy va metodologik asoslarini tadqiq qiladigan ilmiy fanni tushundi. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor 1592-1670 yy yashab ijod etgan chex pedagogi Yan Amos Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan. U 1657-yilda chex tilida «Buyuk didaktika» asarini yozdi. Didaktikani Komenskiy «Hammani hamma narsaga o’rgatish san’ati» deb tushuntirdi. Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o’qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o’qitish qonuniyatlari, o’qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. Pedagog olimlar yillar davomida ta’lim tizimida Nega o’qitamiz? Nimani o’qitamiz? Qanday o’qitamiz? Qaerda o’qitamiz? kabi savollarga javob izladilar. Bu savolga javobni Komenskiy tomonidan Buyuk Didaktika asarida yoritib berdi. Didaktikaning ob’ekti - o’sib kelayotgan avlodga ijtimoiy tajribalarni, milliy va umuminsoniy madaniyatni tarkib toptirishga yo’naltirilgan ta‘lim berish jarayoni hisoblanadi. Didaktikaning predmeti sifatida o’rgatish (o’qituvchi faoliyati) va o’rganish (o’quvchilarning bilish faoliyati), ularning o’zaro harakati aks etadi. Didaktikaning vazifalari;- ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va tushuntirish; - ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish;- ta’lim jarayoni uchun xos bo’lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash omillarini taxlil qilish va ta’riflash. 2. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: o’rgatish, o’rganish, o’qitish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, kompetensiya, maqsad, mazmun, tashkil etish, shakl, metod, vosita, natija. O’rgatish - o’qitish maqsadini amalga oshirish bo’yicha pedagogning tartiblangan faoliyati. O’rganish - anglash, mashq qilish, va egallangan tajribalar asosida xulq- atvor va faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o’zgaradi. O’qitish - qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan pedagog bilan o’quvchilarning tartiblangan o’zaro harakati. Ta’lim - o’qitish jarayonida egallanadigan bilim, ko’nikma, malakalar, kompetensiya va fikrlash usullari tizimi. Bilim - ma’lum bir fanni nazariy o’zlashtirishni aks ettiradigan inson g’ oyalari yig’ indisi; Ko’nikma - egallangan bilimlarning aniq xatti-harakatdagi ifodasi, o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga qo’llash usullarini egallash. Malaka - avtomatlashgan, biror bir usul bilan bexato bajarish, ko’nikmaning takomillashgan darajasi. Kompetensiya - egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni kundalik va kasbiy faoliyatda qo’llay olish layoqati. Maqsad - o’ qitishning nimaga qaratilganligi, uning kuchlari kelgusida qay yo’sinda safarbar etilishi. Mazmun - o’qitish jarayonida egallanishi lozim bo’lgan ilmiy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar, faoliyat, fikrlash usullari tizimi. Tashkil etish - qo’yilgan maqsadni samarali amalga oshirish uchun unga zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo’yicha tartiblangan didaktik jarayon. Shakl - o’quv jarayonining tashqi ifodasi, uning ichki mohiyati, mantig’i, mazmuni uchun qobiq. Metod - o’ qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo’li. Vosita - o’quv jarayonining predmetli qo’llab-quvvatlanishi, yangi materialni o’zlashtirish jarayonida o’qituvchi va talabalar tomonidan foydalaniladigan ob’ ekt. Natija - o’quv jarayonining so’nggi mahsuli, belgilangan maqsadlarning amalga oshganlik darajasi. 1. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. 2. Zamonaviy ta’lim paradigmalari. 3. O’qitish jarayoni mohiyati va uning vazifalari. 4. O’qitish jarayoni bosqichlari. 5. O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. 6. Ta’lim tamoyillari va qonuniyatlari. 3. Zamonaviy ta’lim paradigmalari. Paradigma yunoncha, “paradeigma” so’zidan olingan bo’lib misol, namuna ma’nosini anglatadi. Pedagogika fani rivoji va ma’lim bosqichida ta’lim va tarbiya muammolarini hal etish namunasi (modeli, standarti) sifatida e’tirof etilgan nazariy va metodologik ko’rsatmalar to’plami hisoblanib, konseptual model sifatida qo’llaniladi. Ayni vaqtda ta’lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondoshuv mavjud bular quydagilar 1-qadriyatli (aksiologik) yondoshuv- madaniyat inson hayotining mazmuni sifatida tushuniladi. 2-Faoliyatli yondoshuv asosat madaniyat moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga yo’naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi. 3-Shaxsiy yondoshuv –madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon bo’ladi. Har bir paradigma muayyan ta’lim muammolarini hal etishga yo’naltiriladi. Hususan - ijtimoiy institut sifatida o’quv muassasalarining vazifalari; - ta’limning samarali tizimi; - o’quv yurtlari oldida turgan eng muhim ustuvor masala; - ta’limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari; - muayyan bilim, ko’nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi. Zamonaviy pedagogik paradigmalar quydagi besh qismda farqlanadi. An’anaviy –konservativ (bilimga yo’naltirilgan) paradigma; J.Majo, L.Kro, J.Kapel va boshqalar ijod etishgan An’anaviy –konservativ (bilimga yo’naltirilgan) paradigma; Ratsionalistik (bixevioristik, xulq- atvorga doir) paradigma; Gumanistik (yunoncha phainomenon fenomenologik hisoblangan, alohida nodir odan, mashxur) paradigma: Texnokratik (aniq bilimlarni berish) ilmiy- texnik paradigma: Ezoterik (yunoncha esoterikos, ichki, sirli, yashirin, ) paradigma: Yosh avlodning individual rivojlanishi, madaniy meroslarimizning muhim elementlari bilim, ko’nikma-malaka, va qadriyatlarni saqlab qolgan holda avloddan- avlodga o’tkazish. Ratsionalistik (bixevioristik, (inglizcha bexavior xulq) xulq- atvorga doir) paradigma; P.Blum, R.Ganye, B,Skinner va boshqalar ijod etishgan Bu paradigmaning diqqat markazida ta’lim mazmuni emas balki o’quvchilar tomonidan turli bilimlarni o’zlashtirishini ta’minlovchi samarali usullar haqida aytilgan. Insonga hos hamma ta’sirlanishlar uning fikrlari, sezgi va harakatlarida ifodalanadi deb (R.Tayler). O’quvchilar faqat o’zlashtirib qolmasdan balki muvofaqiyatli o’qishlari mumkin (P.Blum) Qachonki ta’lim jarayoniga mos ta’limiy usullar qo’llanilsa degan. Gumanistik (yunoncha phainomenon fenomenologik hisoblangan, alohida nodir odan, mashxur) paradigma: A.Maslou, A.Kombs. K.Rodjers, L.S.Vugodskiylar ijod etgan. O’quvchilarning aloxida individual-psixologik hususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan munosabad bildirish. 1991 yidan UZB da keng qo’llanila boshladi. Texnokratik (aniq bilimlarni berish) ilmiy-texnik paradigma: shaxs muayyan (o’rtacha standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi bo’lsagina jamiyat rivojlanadi o’sish amalga oshadi paradigmaning bosh g’oyasi Ezoterik (yunoncha esoterikos, ichki, sirli, yashirin) paradigma: bu paradigma haqiqatni bilib bo’lmasligi, unga faqatgina faxmlash asisuda erishish mumkin dagan asosiy g’oyasi mavjud 4. O’qitish jarayoni mohiyati va uning vazifalari. O’qitish - o’qituvchi va o’quvchilarning maqsadga qaratilgan birgalikdagi faoliyati jarayoni bo’lib, bu jarayonda o’quvchilarni rivojlantirishni amalga oshiradigan bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiyalar yuzaga chiqadi. O’qitish jarayoni uchta vazifani bajaradi: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi. O’qitish jarayonining ta’limiy vazifasi o’quvchilarda bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirishdan iborat. O’qitish natijasi sifatida bilimlarining to’liqligi, chuqurligi, tizimliligi, anglanganligi, mustahkamligi va amaliy xususiyat kasb etishi muhimdir. O’qitishning tarbiyaviy vazifasi ta’lim jarayonida shaxsning ma’naviy- axloqiy va estetik tasavvurlari, xulq-atvori va dunyoqarashi shakllantirilishida o’z ifodasini topadi. O’qitish jarayonida tarbiyaning ikkinchi omili o’qituvchi va o’quvchilarning munosabatlari, sinfdagi psixologik muhit, o’qish jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlari, o’quvchilarning idrok yetish faoliyatlariga o’qituvchining rahbarligi hisoblanadi. O’qitishning rivojlantiruvchi vazifasi o’quvchi nutqining, fikrlashi, shaxsning sensorli va harakatlanish sohalari, emotsional irodaviy, intellektual sohalarini rivojlantirishda o’z aksini topadi. O’qitish jarayonida o’quvchini aqliy rivojlantirish, aqliy faoliyat usullari, analiz qilish, taqqoslash, tasniflash, kuzatish, xulosa chiqarish, ob’ektlarning muhim belgilarini ajrata bilish, faoliyat maqsadi va usullarini aniqlashni bilishga o’rgatish, uning natijalarini tekshirishni malakasini rivojlantirishga yerishiladi. 5. O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Ta’limda o’quvchilarning faoliyati haqida gap borganda o’quvchining bilish faolligi tushunchasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bilishga qiziqish o’qishning eng muhim va eng qimmatli motivi sifatida bolani maktabga, darslarga, o’z bilish faoliyatiga nisbatan ijodiy munosabatiga ko’maklashadi. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, bilish faolligi ko’rsatkichi sifatida mo’tadillik, ishtiyoq, o’rganishning anglanganligi, ijodiy namoyon bo’lishi, nostandart o’quv vaziyatlaridagi xulq-atvor, o’quv vazifasini hal yetishdagi mustaqillik va boshqalarni aytib o’ tish mumkin 6. Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari. Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari orasidagi ob’ektiv, mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqadorlik ta’lim qonuniyati deb ataladi. Ular ikki xil ko’rinishda ya’niy quydagicha Ta’limninig umumiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi: ta’limning maqsadi; ta’lim mazmuni;ta’limning sifati; ta’lim metodlari samaradorligi; ta’limni boshqarish samaradorligi; ta’limda rag’batlantirish samaradorligi. Ta’limning xususiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi: psixologik: kibernetik: sotsiologik: tashkiliy: Ta’lim tamoyillari o’quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilab beruvchi boshlang’ich qoidalardir. Ta’lim mazmuniga aloqador tamoyillarga. Ta’limni insonparvarlashtirish. Ta’limning tabiat bilan uyg’unligi tamoyili. Ta’limning madaniyat bilan uyg’unlik tamoyili. Ta’limning ilmiylik tamoyili. Ta’limning fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi. Ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi tamoyili Ta’limda ko’rsatmalilik tamoyili Ta’limning o’quvchilarga mos bo’lish tamoyili. Ta’limda bilim ko’nikma va malakalarni puxta va mustahkam o’zlashtirish tamoyili. Ta’limning tushunarliligi tamoyili. NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 1-Didaktika nimani o’rganadi? 2-Didaktikaning pedagogikadagi o’rni. 3-Didaktikaning asosiy kategoriyalarini sanab bering. 4-Zamonaviy ta’lim paradigmalariga nimalar kiradi? 5-Ta’lim qonuniyatlari deganda nimani tushunasiz? 6-Ta’limning qanday umumiy qonuniyatlari mavjud? 7-Ta’limning xususiy qonuniyatlariga nimalar kiradi? 8-Ta’lim tamoyillari deb nimaga aytiladi? 9-Ta’limning mazmunga doir tamoyillariga nimalar kiradi?