ДИДАКТИКА ТАЪЛИМ НАЗАРИЯСИ СИФАТИДА. ТАЪЛИМ МАЗМУНИ, ДАВЛАТ ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИ. Режа: 1.Дидактика ҳақида тушунча 2.Ўқитиш қонуниятлари ва принциплари 3.Таълим мазмуни моҳияти ва тарихий хусусиятлари 4.Давлат таълим стандартлари Таянч иборалар! Дидактика, таълим, ўқитиш, дитактика категориялари, ўқитиш қонуниятлари, ўқитиш принциплари, таълим мазмуни, ўқув режа, ўқув дастури, дарслик, давлат таълим стандартлари. 1. Дидактика ҳақида тушунча. Дидактиканинг предмети ва вазифалари. Дидактиканинг ташкил топиши ва ривожланиши. Таълим барча даврларда ҳам ижтимоий ҳодиса саналади. Унинг ёрдамида шахс ва ижтимоий муҳитнинг ўзаро таъсири мустаҳкамланади. Таълим шахс томонидан ижтимоий тажрибаларнинг ўзлаштирилиш жараёнини тезлаштиради, уни зарур кўникма ва малакалар билан қуроллантиради. Дидактика (таълим назарияси: юнонча “didaktikos” ўргатувчи, “didasko” эса ўрганувчи) таълимнинг назарий жиҳатлари (таълим жараёнининг моҳияти, тамойиллари, қонуниятлари, ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти мазмуни, таълим мақсади, шакл, метод, воситалари, натижаси, таълим жараёнини такомиллаштириш йўллари ва ҳоказо муаммолар)ни ўрганувчи фан Бу тушунчани буюк чех педагоги Ян Амос Коменский (1592-1670 йиллар) “Буюк дидактика” (1657 йил) номли машҳур асарида тилга олади. Айни ўринда педагог “дидактика бу фақат таълимгина эмас, балки тарбиялаш ҳам” эканлигини алоҳида қайд этади. Дидактиканинг предмети, функциялари ва вазифаси. Дидактика предметини аниқлаш бўйича турли қарашлар илгари сурилган. Кўпчилик олимлар таълим объекти деб ўқитиш жараёнининг мақсади, мазмуни, қонуниятлари, методлари ва тамойилларини кўрсатадилар. Дидактика таълимни ижтимоий тажрибани бериш воситаси сифатида эътироф этилади. Таълимий фаолиятни ташкил этишда ўқитувчи – ўқувчи, ўқувчи – ўқув материали, ўқувчи – бошқа ўқувчилар ўртасидаги муносабатлар юзага келади.Ўқиш, ўрганиш таълим жараёнининг ажралмас хусусиятидир. Ижтимоий тажрибани ўргатиш жараёни сифатида таълим икки шахс (ўқувчи ва ўқитувчи) ўртасидаги муносабатларга асосланади. Дидактикага таълимнинг мазмунли ва жараёнли жиҳатларини биргаликда ўрганиш хосдир. Амалиётни қайта ташкил этиш ва такомиллаштириш масалаларини назарда тутган ҳолда дидактика таълимни фақатгина ўрганиш объекти сифатидагина эмас, балки илмий асосланган лойиҳалаштириш объекти сифатида қарайди. Дидактиканинг вазифалари қуйидагилардан иборат: Дидактика (таълим назарияси)нинг предмети ўқитиш (ўқитувчи фаолияти) ва билим олиш (ўқувчининг ўрганиш фаолияти)нинг ўзаро боғлиқлиги ва алоқадорлиги жиҳатларини ўрганишдан иборат Вазифалар Таълим жараёнлари ва уларни амалга ошириш шартларини таърифлаш ва тушунтириш Таълим жараёнини янада мукаммал ташкил этиш, таълим тизимлари ва технологияларини ишлаб чиқиш Дидактиканинг илмий-назарий вазифаси таълимнинг мавжуд жараёнларини ўрганиш, унинг турли жиҳатлари ўртасидаги боғлиқликлар, уларнинг моҳиятини очиб бериш, ривожланиш тенденциялари ва келажагини аниқлашдан иборатдир. Ўзлаштирилган назарий билимлар таълим амалиётини йўналтириш, таълимни жамият томонидан қўйилаётган ижтимоий талабларга мувофиқ такомиллаштиришга имкон беради. Таълим мазмунини англаб олиш, таълим тамойиллари, таълим метод ва воситаларини қўллаш меъёрларини аниқлаш асосида дидактика амалий-меъёрий ҳамда ташкилий-технологик вазифани бажаради. Дидактиканинг асосий категориялари ва дидактик тушунчалар тизими. Муайян фанга хос бўлган тушунчаларда ижтимоий тараққиёт жараёнида тўпланган билимлар акс этади. Мавжуд илмий тушунчалар икки асосий гуруҳга ажратилади: 1) фалсафий тушунчалар; 2) хусусий илмий, яъни, муайян фангагина хос бўлган тушунчалар. Дидактика учун “умумий”, “алоҳида”, “моҳият”, “ҳодиса”, “қарама- қаршилик”, “боғлиқлик” каби фалсафий тушунчалар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Дидактикада қўлланиладиган умумий-илмий тушунчалар орасида “тизим”, “тузилма”, “вазифа”, “элемент” кабилар алоҳида ўрин тутади. Педагогикага хос дидактик тушунчалар сирасига қуйидагилар киради: Дидактиканинг асосий категориялари қуйидагилардан иборат: Таълим ўқувчиларга назарий билимларни бериш асосида уларда амалий кўникма ва малакаларни шакллантириш, уларнинг билиш қобилиятларини ўстириш ва дунёқарашларини тарбиялашга йўналтирилган жараён Дарс бевосита ўқитувчи раҳбарлигида муайян ўқувчилар гуруҳи билан олиб бориладиган таълим жараёнининг асосий шакли Билим олиш идрок этиш, ўрганиш, машқ қилиш ва муайян тажриба асосида хулқ- атвор ҳамда фаолият кўникма, малакаларнинг мустаҳкамланиб, мавжуд билимларнинг такомиллашиб, бойиб бориш жараёни Таълим жараёни ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида ташкил этилувчи ҳамда илмий билимларни ўзлаштиришга йўналтирилган педагогик жараён Ўқув фани таълим муассасаларида ўқитилиши йўлга қўйилган ҳамда ўзида муайян фан соҳаси бўйича умумий ёки мутахассислик билим асосларини жамлаган манба Таълим мазмуни давлат таълим стандартлари асосида белгилаб берилган ҳамда маълум шароитда муайян фанлар бўйича ўзлаштирилиши назарда тутилган илмий билимлар, шунингдек, шахснинг ақлий ва жисмоний қобилиятини ҳар томонлама ривожлантириш, дунёқараши, одоби, хулқи, ижтимоий ҳаёт ва меҳнатга тайёрлик даражасини шакллантириш жараёнининг моҳияти Билим шахснинг онгида тушунчалар, схемалар, маълум образлар кўринишида акс этувчи борлиқ ҳақидаги тизимлаштирилган илмий маълумотлар мажмуи Кўникма олинган билимларга асосланиб қўйилган вазифалар ва шартларга биноан бажариладиган ҳаракатлар йиғиндиси Малака онгли хатти-ҳаракатнинг автоматлаштирилган таркибий қисми Таълим тизими ёш авлодга таълим-тарбия бериш йўлида давлат тамойиллари асосида фаолият юритаётган барча турдаги ўқув-тарбия муассасалари мажмуи Таълимни бошқариш таълим муассасаларининг фаолиятини йўлга қўйиш, бошқариш, назорат қилиш ҳамда истиқболларини белгилаш Таълим мақсади (ўқиш, билим олиш мақсади) таълимнинг аниқ йўналишини белгилаб берувчи етакчи ғоя Таълим тизими ёш авлодга таълим-тарбия бериш йўлида давлат тамойиллари асосида фаолият юритаётган барча турдаги ўқув-тарбия муассасалари мажмуи Таълим жараёнини ташкил этиш ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида ташкил этилувчи ҳамда илмий билимларни ўзлаштиришга йўналтирилган педагогик жараённинг ташкилий-методик жиҳатдан тўғри уюштирилиши Таълим турлари мазмуни, ташкил этилиш ўрни, босқичи, қўлланиладиган асосий воситалари ва жалб этиладиган таълим олувчиларнинг ёшига кўра фарқланувчи таълим кўринишлари Таълим шакли таълим жараёнининг ташкилий қурилиши Таълим методлари таълим жараёнида қўлланилиб, унинг самарасини таъминловчи услублар мажмуи Таълим тамойилларли таълим назариясининг асосий етакчи қоидалари Таълим воситалари таълим самарадорлигини таъминловчи объектив (дарслик, ўқув қўлланмалари, ўқув қуроллари, харита, диаграмма, плакат, расм, чизма, диопроектор, магнитафон, видеомагнитафон, ускуна, телевизор, радио, компьютер ва бошқалар) ва субъектив (ўқитувчининг нутқи, намунаси, муайян шахс ҳаёти ва фаолиятига оид мисоллар ва ҳоказолар) омиллар Асосий дидактик категориялар сирасига таълимнинг дидактик тизими ва таълим технологияси каби тушунчаларни ҳам қайд этиш мумкин. Дидактик назария (концепция)лар ва уларнинг фалсафий асослари. Таълим жараёни психологик-педагогик концепциялар (улар аксарият ҳолларда дидактик тизимлар ҳам деб аталади) асосида ташкил этилади. Дидактик тизим таълимнинг мақсади, тамойиллари, мазмуни, шакли, метод ва воситаларининг бирлиги асосида ташкил этилган тузилмаларнинг ички яхлитлигини ифодалайди. Дидактик концепция (тизим)лар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: 1) анъанавий; 2) прогрессив; 3) замонавий. Замонавий педагогикада таълим парадигма (модели)лари. Педагогик парадигма (юнонча “paradeigma” – мисол, намуна) – педагогика фани ривожининг маълум босқичида таълимий ва тарбиявий муаммоларни ҳал этиш намунаси (модели, стандарти) сифатида эътироф этилган назарий ва методологик кўрсатмалар тўплами бўлиб, у таълимнинг концептуал модели сифатида қўлланилади. Айни вақтда таълимнинг қуйидаги парадигмалари кенг тарқалган: Таълим натижаси (таълим маҳсули) таълим якунининг моҳиятини қайд этувчи тушунча; ўқув жараёнининг оқибати; белгиланган мақсадни амалга ошириш даражаси Дидактик тизим (юнонча “systema” – яхлит қисмлардан ташкил топган, бирлаштириш) маълум мезонлар асосида таълим жараёнининг яхлит ҳолатини белгилаш, ажратиб кўрсатиш Парадигмалар Анъанавий-консерватив парадигма (билим парадигмаси) Рационалистик (бихевиористик) парадигма Гуманистик (феноменологик) Технократик 1. Анъанавий-консерватив парадигма (билим парадигмаси)га кўра таълимнинг асосий мақсади “қанчалик қийин бўлмасин билим олиш”. Яъни ёш авлодга индивидуал ривожланиши ҳамда ижтимоий тартибни сақлаб қолишга ёрдам берувчи маданий меросларнинг муҳим элементлари – билим, кўникма ва малакалар, илғор ғоялар ва қадриятларни сақлаб қолиш, уларни ёшларга етказиш зарур деган ғоя илгари сурилади. 2. Рационалистик (бихевиористик) парадигма негизида таълим мазмуни эмас, балки ўқувчилар томонидан турли билимларни ўзлаштирилишини таъминловчи самарали усуллари ётади. Таълим муассасаларининг вазифаси ўқувчиларда маънавий-ахлоқий меъёрлар, ижтимоий талаблар ва кўзлаган мақсадларига мос келадиган хулқ-атвор кўникмаларини шакллантиришдан иборат. 3. Гуманистик (феноменологик) парадигмага кўра таълим олувчи эркин шахс, ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида ўзига хос ривожланиш имкониятларига эга. Таълимнинг феноменологик (феномен юнонча “phainomenon” – ҳисобланган, яъни, машҳур, алоҳида нодир одам) модели ўқувчиларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини ҳисобга олиб, уларнинг талаб ва қизиқишларига ҳурмат билан муносабатда бўлишни кўзда тутади. Гуманистик парадигма доирасида фаолият олиб борувчи ҳар бир таълим тизими ижодий ривожланади ва ўқувчи ҳамда ўқитувчининг эркинлиги ва ижодкорлигини ёқлайди. Гуманистик парадигма ғоялари 1991 йилдан кейин республика узлуксиз таълим тизимига жорий этила бошланди. Парадигманинг диққат марказида ўқувчининг баркамол ривожланиши, унинг интеллектуал эҳтиёжлари, “эркин фикрлайдиган шахсни тарбиялаш” масаласининг ижобий ҳал этилиши ётади. Айни вақтда республика таълим муассасаларида қўйидаги ғояларга амал қилинмоқда: “Демократик жамиятда болалар, умуман ҳар бир инсон эркин фикрлайдиган этиб тарбияланади. Агар болалар эркин фикрлашга ўрганмаса, берилган таълим самараси паст бўлиши муқаррар. ... Мустақил фикрлаш – ҳам катта бойликдир”. 4. Эзотерик парадигма (юнонча “esoterikos” ички, сирли, яширин) моҳияти ҳақиқат абадий ва ўзгармас, доимий эканлигини таъкидлашдан иборат. Парадигма тарафдорлари ҳақиқатни билиб бўлмаслиги, унга фақатгина фаҳмлаш асосида эришиш мумкинлигини таъкидлайдилар. 5. Илмий-техник, технократик парадигманинг асосий мақсади амалиётни такомиллаштириш асосида таълим олувчиларга “аниқ” илмий билимларни бериш ва уларнинг ўзлаштирилишини таъминлашдир. Билим - кучдир, шу боис шахс қиммати унинг ўрганиш, билим олиш, имкониятлари билан белгиланади. Шахс муайян (ўртача, стандартлаштирилган) билим ёки хулқ-атвор эгаси бўлсагина қадрият сифатида эътироф этилади деган ғоя ушбу парадигманинг асосини ташкил этади. 6. Ноинституционал парадигма таълимни ижтимоий институтлар, яъни, мактаб ва олий таълим муассасаларидан ташқарида ташкил этиш ғоясини илгари суради. Бу таълим Internet ва компьютерлар воситасида таълим дастурларига (масофадан ўқитиш) мувофиқ ўқитишни самарали дея ҳисоблайди. Таълим жараёни яхлит тизим сифатида. Таълим тушунчаси ва моҳияти. Таълим тизимли билим олишнинг энг муҳим ва ишончли усулидир. Таълимга икки томонлама алоқа (таълим олиш ва таълим бериш), шахсни ҳар томонлама ривожлантириш ва бошқа хусусиятлар хосдир. Таълим, шунингдек, ўзига хос хусусиятлар ҳам эга. Таълим ўқитувчи томонидан бошқарилувчи ўзига хос англаш жараёнидир. Ўқитувчининг йўналтирувчи сифатидаги роли ўқувчиларнинг ақлий ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришни таъминловчи билим, кўникма ва малакаларни тўлиқ ўзлаштира олишларида кўринади.  Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент, Шарқ нашриёт-матбаа концерни, 1997, 9-бет Таълим ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқоти жараёни ҳам саналади. У ўқувчиларга ўқув материали мазмунини тушунтириб беради, савол ва топшириқлар беради, уларнинг фаолиятини назорат қилади, хато ва камчиликларини аниқлайди, йўл қўйилган хатоларни тўғрилайди, қандай ишлаш лозимлигини қайта кўрсатади. Ҳар қандай таълим ўзида ўқитувчи ва ўқувчининг фаолияти, яъни, ўқитувчининг ўргатиш ҳамда ўқувчининг ўрганишга йўналтирилган фаолияти, бошқача айтганда тўғридан тўғри, бевосита ва нисбий муносабат акс этади. Таълим жараёнининг яхлит тизим сифатидаги тавсифи. Таълим жараёнининг “яхлитлиги” “тизимлилиги” ва “мажмуавийлиги”ни бир хилда талқин этиш мумкин эмас. Бироқ, таълим жараёнининг яхлитлиги унинг тизимлилиги билан узвий боғлиқ. Таълим яхлит тизим сифатида кўплаб ўзаро боғлиқ қуйидаги элементларни ўз ичига олади: таълим мақсади, ўқув ахборотлари, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг таълимий фаолиятлари, унинг шакллари, педагогик мулоқот воситалари, шунингдек, таълим жараёнини бошқариш усуллари. Таълим жараёни яхлит тизим сифатида қуйидагича намоён бўлади: Таълим жараёнининг негизини ўқитувчи ва ўқувчиларнинг таълимий фаолиятлари ташкил этади. Таълим функциялари. “Функция” тушунчаси “таълим вазифалари” тушунчасига яқиндир. Таълим функцияси таълим жараёни моҳиятини ифода этади, вазифаси эса таълимнинг компонентларидан бири ҳисобланади. Дидактика (таълим жараёни)нинг қуйидаги учта функциясини ажратиб кўрсатади: таълим бериш, ривожлантириш ва тарбиялаш.  Дьяченко В.Д. Оганизационная структура учебного процесса и его развитие. – Москва, Педагогика, 1984. – с. 44-45 Тизим (мустақил тушунча сифатида) ўзаро боғланган кўплаб элементлар (таркибий қисмлар) ўртасидаги мустаҳкам бирлик ва ўзаро яхлитликдир Таълим жараёнининг таълим бериш функцияси ўқувчиларда билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришдан иборат Таълим натижаси сифатида билимларнинг тўлалиги, чуқурлиги, тизимлилиги, англанганлиги, мустаҳкамлиги ва амалий хусусият касб этиши муҳимдир. Бу каби ҳолатлар таълим жараёнининг методик жиҳатдан тўғри ташкил этилганлигини ифодалайди. Таълим жараёнида ўқувчиларда улар томонидан ўзлаштирилган назарий билимлар асосида ҳосил қилинган амалий кўникма ва малакаларнинг шаклланиши ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Умумий кўникма ва малакаларга оғзаки ва ёзма нутқни билиш, ахборот материалларидан фойдалана олиш, ўқиш, манбалар билан ишлаш, реферат ёзиш, мустақил ишни ташкил этиш кабилар киради. Ривожланиш қуйидаги йўналишларда содир бўлади: нутқ, фикрлаш, сенсорли-ҳаракатли ва ҳиссий-иродавий соҳаларнинг ривожланиши. Тўғри ташкил этилган таълим шахсни ҳар доим ривожлантиради. Таълим- тарбия жараёнида ўқувчини ҳар томонлама ривожлантириш, биринчи навбатда, ақлий ривожлантириш (анализ қилиш, таққослаш, турларга ажратиш, хулоса чиқариш, объектларнинг муҳим белгиларини ажрата билиш, фаолият мақсади ва усулларини аниқлашни ўргатиш, натижаларни текшириш малакасини ривожлантиришга эътибор қаратиш лозим. Таълим жараёни тарбияловчи хусусиятга ҳам эга. Тарбия ва таълим ўртасидаги боғлиқлик объектив ва қонуний ҳисобланади. Бироқ шахсни таълим жараёнида тарбиялаш ташқи омиллар (оила, микромуҳит ва бошқалар)нинг таъсири туфайли қийин кечади. Таълимнинг ривожлантирувчи функцияси таълим жараёнида билимларни ўзлаштириш жараёнида ўқувчининг ривожланиши содир бўлишини ифодалайди Таълимнинг тарбиялаш функцияси турли ижтимоий тузум ҳамда шароитда ҳам яққол намоён бўлиб, таълим мазмуни, шакли ва методларининг моҳияти билан белгиланади ва ўқитувчи ҳамда ўқувчилар ўртасидаги муносабатларни ташкил этиш жараёнида етакчи ўрин тутади Таълим жараёнида шахснинг маънавий-ахлоқий ва эстетик тасаввурлари, хулқ-атвори ва дунёқараши шакллантирилади. Таълимнинг тарбияловчилик хусусияти, энг аввало, таълим мазмунида акс этади. Бироқ, барча ўқув фанлари ҳам бирдек тарбияловчилик имкониятига эга эмас. Гуманитар ва эстетик фанларнинг бу борадаги имкониятлари юқори. Таълим жараёнида тарбиянинг иккинчи омили ўқитувчи ва ўқувчиларнинг муносабатлари, синфдаги психологик муҳит, ўқиш жараёни иштирокчиларининг ўзаро муносабатлари, ўқувчиларнинг идрок этиш фаолиятларига ўқитувчининг раҳбарлиги ҳисобланади. Ўқитувчи фаолиятининг вазифаси ва тузилиши. Таълим муассасасида ташкил этиладиган таълим жараёнида ўқувчининг фаолияти ўқитувчи раҳбарлиги остида кечади. Ўқитувчи фаолиятининг вазифаси ўқувчиларнинг ижтимоий борлиқни онгли ва фаол идрок этишга йўналтирилган фаолиятларини бошқаришдан иборатдир. Таълим жараёнини бошқариш қуйидаги босқичлардан иборат: Ўқитувчи фаолиятини режалаштириш босқичи календар-тематик ёки дарслар режаларини тузиш билан якунланади. Режалар, режа-конспектлар ёки конспектларни тузиш учун узоқ, жиддий ишлаш керак бўлади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг тайёрликлари даражаси, уларнинг ўқув имкониятлари, Босқичлар Режалаштириш Таълим жараёнини бошқариш босқичлари Ташкил этиш Бошқариш (рағбатлантириш) Назорат Натижаларни баҳолаш ва таҳлил қилиш моддий база ҳолати, шахсий (касбий) имкониятларини ўрганиб чиқиши, ўқув материали мазмунини танлаб олиши, дарс олиб бориш шакли ва методини ўйлаб чиқиши керак бўлади. Ўқувчилар фаолиятини ташкил этиш ўқувчилар олдига ўқув масалаларини қўйишни ва уни бажариш учун имкониятлар яратишдан иборат бўлади. Таълим жараёнида ўқувчилар фаолиятини бошқариш уларни тўғри йўналтиришни назарда тутади. Назорат қилиш эса ўқувчилар фаолиятининг мақсадга мувофиқ, самарали ташкил этилишини таъминлайди. Натижаларни баҳолаш ва таҳлил қилиш таълим жараёнининг қандай кечганлигини билиш, ютуқлар омилларини ўрганиш ва йўл қўйилган камчиликларни бартараф этиш чораларини белгилашда муҳим аҳамиятга эга. Бужараёнларнинг барчаси шахсни шакллантириш ва ривожлантиришга хизмат қилади. Таълим жараёнида ўқувчиларнинг фаолияти. Билим олиш фаолиятнинг ўзига хос кўриниши сифатида муайян тузилиш, ривожланиш ва фаолият қонуниятларига эга. Билим олишнинг муҳим компоненти мотив, яъни, таълимий характердаги ҳаракат, фаолиятни ташкил этишга нисбатан рағбатни ҳис этиш, эҳтиёжнинг юзага келишидир. Ўқишнинг кейинги компоненти ўқув ҳаракатлари (операциялари) саналиб, улар англанган мақсадга биноан амалга оширилади. Ўқув ҳаракатлари ўқув жараёнини ташкил этишнинг барча босқичларида намоён бўлади. Ҳаракатлар ташқи (кузатиладиган) ва ички (кузатилмайдиган) кўринида бўлиши мумкин. Ташқи ўқув ҳаракатларига предметли ҳаракатлар Билим олиш борлиқни идрок этиш, ўрганиш, машқ қилиш ва муайян тажриба асосида хулқ-атвор ҳамда фаолият кўникма, малакаларининг мустаҳкамланиб, мавжуд билимларнинг такомиллашиб, бойиб бориш жараёни (ёзиш, расм чизиш, тажрибалар ўтказиш); перцептив ҳаракатлар (тинглаш, фикрлаш, кузатиш, сезиш) ҳамда нутқдан фойдаланиш киради. Ички (мнемоник, юнончадан “mnemonikon” эслаб қолиш маданияти) ҳаракатларга материални эслаб қолиш, уни тартибга солиш ва ташкил этиш, шунингдек, тасаввур ва фикрлаш ҳаракатлари киради. Ҳар қандай билимни ўзлаштиришда ўқувчилардан идрок этиш маданиятига эга бўлиш ва ўқув материалини англаб етиш талаб этилади. Педагогик жараёнда ўқувчилар томонидан илмий билимларнинг маъносини етарли даражада тушунмай, фақат товушлар бирлиги сифатида қабул қилиниши ва ёдлаб олиниши хавфилидир. Билимларни ўзлаштириш жараёнининг тузилиши. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятларини самарали бошқариш учун билимларни ўзлаштириш жараёнининг моҳияти ҳамда билимларнинг эгаллаш босқичларидан етарлича хабардор бўлиш. Билимларнинг эгаллаш қуйидаги босқичларда кечади: Билимларни эгаллашда ўзлаштирилган илмий маълумотлар босқичма- босқич бойиб ва мустаҳкамланиб боради. Бу ҳолат билимларни эгаллашнинг динамик характерини ифодалайди. Жараённи схема ёрдамида қуйидагича ифодалаш мумкин: Биринчи босқич идрок этиш ҳисобланади. Идрок этиш аниқ мақсадга йўналтирилган англаш жараёни бўлиб, у танлаш хусусиятига эга. Шу боис Босқичлар Идрок этиш Билимларни эгаллаш босқичлари Ўқув материалини англаб етиш Билимларни мустаҳкамлаш Билимларни амалиётда қўллаш ўқувчиларга мавзуни, яъни, уларнинг нимани ўрганишлари (масалани қўйиш)ни тушунтириб бериш орқали ўқув материали билан дастлабки танишиш амалга оширилади. Мазкур босқич ўқувчи қайси ҳодиса ва воқеаларни, предметларни ўрганиш ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлганида ва ўқув масаласини тушуниб етганда якунланади. Иккинчи босқич ўқув материалини англаб етиш бўлиб, у маълумотларнинг назарий жиҳатларини ажратиб олиш ва таҳлил қилишдан иборат. Бунда асосий мазмунни топиш, тушунчани ажратиб олиш, уларнинг белгиларини асослаб бериш, тушунтириш материалнинг хусусиятини аниқлаб олиш, мисоллар ва тушунтирувчи далиллар тўпламини ўрганиб чиқиши керак. Ўқувчи энг асосий, иккинчи даражали ҳамда қўшимча, тушунтирувчи элементларни ажрата олиши лозим. Ўқувчи ўқув масаласини ечиш усулини тушунса, билимлар ўртасидаги тизимни англаб етса ушбу босқич якунланган саналади. Учинчи босқич – эслаб қолиш ва мустаҳкамлаш бўлиб, ўзлаштирилган билимларни узоқ вақт давомида сақлаб қолишдан иборат. Унда идрок этиш фаолияти кўпроқ машқлар, мустақил ва ижодий масалалар хусусиятига эга бўлади. Назарий материал, тушунча, қоида, исботлар турли машқларда такрорланади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг топшириқларни тушуниб бажаришларини кузатиб бориши керак. Ўқувчилар матнларни механик кўчириб олишлари, топшириқларни бажаришлари, қоида ва тушунчаларни чуқур англаб етмай бажаришлари мумкин. Босқич якунида ўқувчилар назарий материалларни биладилар ва улардан машқларни бажариш, масалани ечиш, теоремани исботлашда фойдаланишни биладилар. Уларда ўқув малакалари ва кўникмалари шакллантирилган бўлади. Тўртинчи босқич билимларни амалиётда қўллашдан иборат. Билимларни қўллаш ўрганилаётган материалнинг мазмуни хусусиятига қараб фаолият турли шакллари ва кўринишларида амалга оширилиши мумкин. Бу ўқув машқлари, лаборатория ишлари, тадқиқот топшириқлари, мактаб ер майдонидаги ишлар бўлиши мумкин. Таълимнинг гносеологик асослари. Ўқув жараёнини мантиқий қурилиши таълим мазмунининг гносеологик хусусиятларига боғлиқ. Муҳаммад ал-Хоразмий (IХ аср) билиш назарияси ривожланишига катта ҳиссасини қўшган. У биринчи бўлиб коинот объектларининг ҳаракатлари ҳамда ердаги нуқталарининг жойлашишини жадвал кўринишида акс эттириб, тажриба-кузатиш ва тадқиқотлар методларини илмий жиҳатдан асослаб берди, ягоналикнинг бирлиги тамойили, алоҳида ва умумий, индукция ва дедукцияларнинг моҳиятини аниқлаштирди; математик масалаларни ечишнинг алгоритмик методини ишлаб чиқди. Бу методдан бугунги кунда ҳам фойдаланиб келинмоқда. Ал-Киндий (IХ аср) илмий билишнинг уч босқичли концепциясини илгари суради. Аллома инсоннинг билишини: сезгига оид ва рационал билиш тарзида иккига ажратади. Сезиб билишнинг предмети ва объекти барча жисм ва моддий нарсалар ҳисобланади. Киндийнинг фикрича, сезиб билиш ақл учун муҳим материални беради.”Фақатгина ақл ташқи дунё ҳақида ҳақиқий билим ва тушунчани ишлаб чиқишга қодир”, - деб ҳисоблайди Киндий. Абу Наср Форобий (Х аср) Киндий ғояларининг моҳиятини аниқлаштиради. Бирор нарсани билишга интилган инсон аввало унинг маълум ҳолатини ўрганади, мавжуд билимларини ўзлаштирилиши зарур бўлган билимларга йўналтиради. Аллома фанлар классификацияси, билиш фаолиятини ташкил этишга оид тавсияларни ишлаб чиқади. “Яхши назариётчи бўлиш учун дейди, - Абу Наср Форобий, - қайси фан билан шуғулланишидан қатъий назар қуйидаги учта шартга амал қилиш керак: 1) фан асосида ётувчи барча тамойилларни яхши билиши; 2) ушбу тамойил Гносеология (юнонча – “gnosis” (“gnoseos”) – билим, онг, ўрганиш, логия – фан, таълимот) билиш, илмий билимларнинг шаклланиши, хусусиятлари, қонуниятлари, услублари, илмий тафаккур шакллари, шунингдек, инсонга хос бўлган борлиқни англаш қобилияти ҳақидаги назария, таълимот ва маълумотлар асосида зарур хулосани чиқариши, яъни, мулоҳаза юритиш қоидаларини билиши керак; 3) хато назарияларни исботлаб бериш ва бошқа муаллифлар фикрларини таҳлил қилишни, шунингдек, ҳақиқатни ёлғондан ажратиш ва хатони тузатишни билиши зарур. Абу Райҳон Беруний Беруний (ХI аср) билишни узлуксиз, тўхтовсиз давом этадиган жараён сифатида тушунади. Алломанинг фикрича, инсоният борлиқнинг ҳақиқий моҳияти, ҳозирча номаълум бўлган жиҳатларини келажакда билиб олади. Абу Али ибн Синонинг (ХI аср) билиш назариясида сабаб ҳақидаги таълимот алоҳида ўрин олади. У сабабларни аниқ, сезиш асосида англанадиган ва яширин, ташқи ҳолатларини таҳлил этиш асосида тушуниладиган сабабларга ажратади ва ҳодисанинг моҳияти унинг юзага келиш сабабларини аниқлаш йўли билан англаниши мумкин деб ҳисоблайди. Чех педагоги Я.А.Коменский ХVII асрда таълим жараёнининг моҳиятини илмий асослашга уринди. Аллома боланинг ақлий, жисмоний ўсишини табиий қонуниятга мувофиқ келиши ғоясини асосланган ҳолда таълим жараёни, унинг тузилиши, тамойил ва методлари белгилайди. Я.А.Коменский ушбу ғояси Ғарб олимларининг таълим жараёнининг гносеологик асосларини кўрсатиш, ўқув жараёнига табиий ва ижтимоий қонуниятлар таъсирини ёритишга уринишларидан биридир. ХVIII асрда француз олими Жан Жак Руссо ҳам инсоннинг табиат ва жамиятдаги ўрни ҳақидаги фалсафий ғоялар асосида таълим моҳиятини очиб беришга уринган. Унинг фикрича, таълим жараёнининг моҳияти боланинг атроф-муҳитни билишига асосланади. Ҳозирда таълим моҳиятини тушунишга турлича ёндашув мавжуд. Яъни: 1. Социологик ёндашувга кўра таълимнинг моҳияти ижтимоий тажрибаларни ёшларга етказишдан иборат. Ўқувчилар инсониятнинг ижтимоий-тарихий тажрибаси натижалари бўлган билимларни ўрганадилар. Таълимнинг мазмуни ўқувчиларга аждодлар тажрибасини ўзлаштиришга хизмат қилувчи жараёнини ташкил этишдан иборат. Бу қоида ижтимоий- тарихий тараққиётнинг муҳим омили – шахс камолотини тушунишга илмий ёндашишни англатади. 2. Хусусий педагогик ёки дидактик ёндашув яхлит таълим жараёнининг боришини белгилаб берувчи билим олиш босқичлари (ўқув материалини ўрганишни, уни англаб етиш, мустаҳкамлаш, амалий фаолиятда билимларини қўллаш)ни ифодалайди. Мазкур ёндашувга кўра таълим мазмуни ўқувчилар томонидан билим эгаллаш босқичларининг кетма- кетлигига амал қилиш асосида фаолиятни ташкил этишдан иборат. 3. Психологик ёндашув Л.С.Выготскийнинг (1896-1934 йиллар) таълимнинг шахс ривожланишида асосий омил бўлиши ҳақидаги “яқин ривожланиш зонаси” деб юритилувчи қарашининг яратилиши билан боғлиқ. Унга кўра, таълим фақат яқин зонада қурилганда, ҳали тўла шаклланмаган, лекин ўқув жараёнини қуришга асос бўла оладиган механик ҳаракатлар асослангандагина мазмунга эга бўлади. 4. Диалектик ёндашув табиат, жамият ва фикрлашнинг ҳаракатланиши ҳамда ривожланиши борасидаги умумий қонунларни ёритувчи фалсафий таълимотга асосланади. Унга кўра таълим жараёни инсон онгининг борлиқни акс эттира олишига имкон бериши зарур. Ҳақиқатни билиш мураккаб жараён. Диалектик ёндашиш ғоясига кўра ривожланишнинг асоси қарама- қаршилик ҳисобланади. Ривожланиш қарама-қарши кучлар курашидир. Диалектик ёндашишга биноан таълим жараёнининг асосий қарама- қаршиликлари қуйидагилар саналади: 1. Ижтимоий-тарихий (илмий) билимлар ҳажми ва ўқувчи ўзлаштирган билимлар ҳажми ўртасидаги қарама-қаршилик. Бу қарама- қаршилик таълим жараёнини ҳаракатлантирувчи куч ҳисобланади. У таълим мазмунини доимий такомиллаштиришга олиб келади. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ижтимоий-техник тараққиёт даражасига яқинлаштириш зарурияти таълим мазмунини тубдан янгилаш, уни янги тамойил, шакл, метод ва воситаларини излашни муҳим ижтимоий вазифа қилиб қўймоқда. 2. Ўқувчининг билими ва у эгаллаб олиши керак бўлган шакл, метод ва воситалари) даражаси ўртасидаги қарама-қаршилик. Бу қарама-қаршиликни ҳал этиш ўқувчининг интеллектуал ривожланиши суръати ва даражасига боғлиқ. Бир хил мазмун ва ҳажмдаги ўқув материали ҳам ақлий ривожланишнинг турли кўрсаткичлари орқали намоён бўлиши мумкин. 3. Ўқувчининг мавжуд ривожланиш даражаси билан ижтимоий буюртмада кўзда тутилувчи ривожланиш даражаси ўртасидаги қарама- қаршилик. Агарда ижтимоий талаб боланинг идрок этиш имкониятидан юқори бўлса, унда жиддий қийинчилик юзага келади. 4. Аксиологик (юнонча “axios” – қимматли, логия – фан) ёндашув – қадриятлар ҳақидаги фалсафий таълимот бўлиб, унга кўра таълим жараёнида ўқувчи ҳаёт, соғлиқ, муҳаббат, оила, таълим, меҳнат, тинчлик, ишонч, гўзаллик, ижод, инсонийлик ва шу каби қадриятлар билан таништириб борилиши лозим. 2. Таълим қонуниятлари ва принциплари. Ўқув жараёнида амал қилувчи барча қонуниятлар умумий ва хусусий характер касб этишига кўра икки гуруҳга ажратилади. Амал қилинишига кўра яхлит дидактик тизимни қамраб оладиган қонуниятлар умумий, амал қилинишига кўра фақат алоҳида таркибий қисмларига тегишли бўлган қонуниятлар эса хусусий деб аталади. Таълим қонуниятлари қуйидагилардан иборат: 1) таълим омиллари, шарт-шароитлари ва натижалари ўртасида ўзаро алоқадорликнинг мавжудлиги; 2) таълим жараёнининг ижтимоий омиллар ва жамият эҳтиёжлари билан боғлиқлиги; 3) таълим, ривожланиш ва тарбиянинг ўзаро бирлиги; 4) ҳар қандай таълим жараёнида ўқитувчи, ўқувчи ва ўрганилаётган объектлар ўртасидаги ўзаро таъсирнинг талаб этилиши; 5) таълим жараёни самарадорлигининг ўқувчилар томонидан кўрсатиладиган ўқув фаоллиги асосида таъминланиши; 6) малакаларнинг муайян операция ва ҳаракатларнинг мунтазам, кўп бора такрорланиши натижасида ҳосил бўлиши; 7) ўзлаштиришнинг пухталиги такрорлашнинг изчиллигига боғлиқ эканлиги; 8) ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган мураккаб фаолият усулларининг ўқитувчи томонидан уларга энг оддий фаолият усулларини муваффақиятли ўзлаштирилиши натижаси эканлиги. Таълим қонуниятлари асосида унга қўйиладиган талаблар – таълим тамойиллари аниқланади. Таълим жараёнида қуйидаги тамойиллар устувор характер касб этади: ижтимоий-ғоявийлик; онглилик ва фаоллик; илмийлик ва тушунарлилик; кўргазмалилик; мустаҳкамлик; тарбияловчи характерга эгалик; фундаменталлик ва амалий йўналганлик (таълимнинг ҳаёт билан, назариянинг амалиёт билан боғлиқлиги); табиат билан уйғунлик; маданий тараққиёт билан уйғунлик; таълимнинг ўқувчилар ёши ва индивидуал хусусиятларига мос келиши; инсонпарварлик; оқилона талабчанлик билан бола шахсини ҳурмат қилишнинг мувофиқлилиги; педагогик ҳамкорлик. 3. Таълим мазмуни, моҳияти ва тарихий хусусиятлари. Таълим ўқувчиларга назарий билимларни бериш асосида уларнинг билиш қобилиятларини ўстириш, уларнинг амалий кўникма, малакалари ва дунёқарашини шакллантиришга йўналтирилган жараён бўлиб, ушбу тушунча негизида шахснинг танқидий фикрлаши, яратиши, борлиқда содир бўлаётган ҳодисаларни ўзаро алоқадорлик нуқтаи назаридан баҳолай олиши ҳам акс этади. Таълим тушунчаси, шунингдек, аждодлар томонидан тўпланган ижтимоий аҳамиятли тажрибаларнинг авлодларга доимий узатилишини таъминловчи тизимли жараёни ҳам саналади. «...таълим йўналишлари ва мутахассисликларини бугунги кун талаблари нуқтаи назаридан қайта кўриб Таълим принциплари ўқитиш асосида ётадиган, таълим ва уни ташкил этиш жараёнини ташкил этиш мазмуни, шакл, метод ва воситаларини танланишини белгилайдиган бошланғич асослардир чиқиш зарур», - дейди юртбошимиз. Шахсни ижтимоийлаштириш уни жамият томонидан тан олинган хулқ- атвор меъёрлари, билим ҳамда қадриятлар тизимини ўзлаштиришдан иборат ижтимоий ҳаётга жалб этиш жараёнидир. Таълим мазмуни тизимлаштирилган билим, кўникма ва малакалар, қарашлар, ишончлар тўплами, ўқув-тарбиявий ишларни ташкил этиш натижасида эришилган амалий тайёргарликнинг маълум даражаси билан белгиланади. Таълим мазмунининг асосий таркибий қисмларидан бири бўлган билимлар муҳим ижтимоий қадрият ҳам саналади. У индивиднинг ижтимоийлашиши, одамнинг социум (ижтимоий муҳит)га киришига ёрдам беради. Ўтган асрда таълим мазмунини сиёсийлаштиришга, уринишга қаратилган ҳаракатларнинг юзага келганлиги унинг мазмунини белгилашда экстенсив ёндашиш (миқдорий – сонини кўпайтириш) етакчи ўрин эгаллади. Натижада таълим мазмуни ўқув фанлари сонининг доимий ортиб бориш ҳисобига кенгайтирилди, таълим жараёнида тайёр билимларни бериш асосида, ўқувчиларда билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришга эътибор қаратилиб, ўқувчи шахсини ривожлантириш масаласи ўз ечимини топмади. Шахсга йўналтирилган ёндошишга мувофиқ таълим мазмуни моҳиятини аниқлашда асосий қадрият билим эмас, балки одамнинг ўзи ҳисобланади. Бундай ёндошув шахснинг таълим олиш, маънавий, маданий ва ҳаётий талаб-эҳтиёжларини қондириш, ривожланаётган шахсга нисбатан самимий муносабатида бўлиши таълим мазмунини эркин танлаш имконини беради. Анъанавий педагогика деярли фақат одамнинг ижтимоий моҳиятини тан олганлиги боис, таълимнинг мақсади инсоннинг жамият аъзоси сифатида ривожланиши, унда ижтимоий аҳамиятли сифатларининг шаклланиши ҳисобланади. Мустақиллик йилларида, Ўзбекистон Республикасида таълим жамият ва давлатнинг маънавий, ижтимоий, иқтисодий, маданий ривожланиши асоси деб эълон қилинди. Таълимнинг мақсади мустақил фикрлайдиган, маънавий- ахлоқий жиҳатдан етук, ҳар томонлама ривожланган шахсни тарбиялашдан иборат. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимнинг умумий вазифалари қуйидагилардан иборат: - аҳоли миллий-маданий эҳтиёжларини қониқтириш, жисмоний ва маънавий соғлом авлодни тарбиялаш; - ўқувчилар томонидан ижтимоий ва ишлаб чиқариш талаблари билан белгиланадиган билимлар тизимини ўзлаштирилишини таъминлаш; - уларда илмий дунёқараш, сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий маданият, ижодий, эркин фикрлаш кўникмаларини шакллантириш, уларнинг мустақил билимларини ошириб бориши; - ёшларда Ватанга муҳаббат, ватанпарварлик, фуқаролик дунёқараши, инсоний қадр-қиммат, демократик ўзини бошқаришда иштирок этиш, шунингдек, ўз ҳаракатлари учун жавобгарлигини юзага келтириш. Ана шу умумий вазифалар бир қатор алоҳида масалалардан иборат бўлади. Улар ўқув фанлари мазмунида уйғунлаштирилади. Таълим турлари ва кўринишлари. Европа ва Шарқ, Осиё ва Америка мамлакатларида таълим турлари тарихий тараққиёт натижасида юзага келган. Биринчи тури мифологик таълим бўлиб, унда дунёнинг моҳияти эртак, афсона, достон, қисса ҳамда қўшиқлар шаклида ўрганилган. Кейинги тарихий тури схоластик таълим бўлган. Унинг моҳиятига кўра таълимда матн маданияти ва ер, осмон ҳақидаги билимлар сўз билан ифодаланиб, хотира ва иродани машқ қилдириш асосида ёш авлодга инсон мавжудлиги ва у томонидан ташкил этиладиган фаолият мазмуни ҳақида билимлар берилган, саводхонлик ва нутқ маданиятига ўргатилган. Таълимнинг учинчи тарихий тури - маърифатпарварлик бўлиб, у дунёвий билимлар яратилган даврда юзага келган. ХХ асрдан бошлаб эса турли таълим парадигма (модел)лари, турлари ва кўринишларининг ривожланиш жараёни кузатилди. Бугунги кунда асосларига кўра таълимнинг қуйидаги турлари, кўринишлари мавжуд: 1. илмий билимларни ўзлаштириши тури ва сифатига кўра (биологик, математик, физик, иқтисодий, филологик таълим ва шу каби); 2. устувор мазмунга кўра (назарий ва амалий, гуманитар ва бошқалар); 3. ижтимоий фаолиятларни эгаллаши тури ва маҳоратига кўра (мусиқий, бадиий, техник, технологик, педагогик-тиббий таълим ва шу кабилар); 4. маданий қадриятларни ўзлаштиришига кўра (анънавий таълим, бадиий-эстетик, диний таълим ва бошқалар); 5. кишилик жамиятининг маданий қадриятларни ўзлаштириш кўламига кўра (миллий, европа, халқаро, глобал таълим ва бошқалар); 6. таълим тизими турига кўра (университет, академик, гимназия, лицей таълими ва бошқалар); 7. таълим мазмуни йўналишининг устуворлигига кўра (формал ва моддий, илмий ва элементар, гуманитар ва табиий фанлар, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар, олий ва бошқалар); 8. таълим даражасига кўра (бошланғич, тўлиқсиз ўрта, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар, олий таълим. Ҳозирги замон босқичида таълим мазмунини белгиловчи муҳим ғоялар (асослар). Таълим мазмуни – бу жамиятнинг шахсни маънавий ривожланиши даражасига қўйилган талаблар, жамиятнинг ижтимоий тажриба ва маданиятини акс эттирган ижтимоий буюртмаси моделидир. Ижтимоий тажриба қуйидаги тўрт элемент билан тавсифланади: -инсон табиат, жамият ҳақидаги билимлари -фаолиятнинг кўникма, малака ва усуллари; -янги вазифаларни ҳал этиш бўйича ижодий фаолият тажрибаси; -атрофдагилар билан ўзаро эмоционал (ҳиссий) – қадриятли муносабатлар тажрибаси. Шуларга мувофиқ замонавий дидактика ғояларига кўра таълим мазмунининг таркибида қуйидагилар ўз аксини топади: 1) олам ҳақидаги билимлар; 2) фаолиятни амалга ошириш усуллари тажрибаси; 3) ижодий фаолият тажрибаси; 4) атроф-муҳитга ҳиссий-қадриятли муносабат тажрибаси. Илмий асосланган таълим мазмунини қандай аниқлаш мумкин? Таълим мазмунига нима таъсир кўрсатади? У нимага боғлиқ бўлади? Таълим мазмунини аниқловчи асосий омиллар қуйидагилардан иборат бўлади: 1. фан, техника, маданиятнинг жамиятда ривожланганлиги даражаси; 2. таълимнинг мақсад ва вазифалари; 3. ўқувчиларнинг ёши хусусиятлари; 4. ўқувчи шахсининг эҳтиёжлари. Умумий ўрта ва ўрта махсус таълим мазмуни ўқувчиларда атроф-муҳит ҳақида умумий тасаввурларни ҳосил қилиши, уларни ўзларининг амалий фаолиятлари учун зарур бўлган билимларни излашг ва бу билимларни ҳаётий муаммоларни ҳал этишда қўллашга ўргатиши керак. Таълим мазмуни ўқув режалари, ўқув дастурларида, дарсликларда акс эттирилади. «Шуни унитмаслигимиз керакки, келажагимиз пойдевори билим даргоҳларида яратилади», - деб таъкидлайди Президентимиз. Умумий ўрта ва ўрта махсус таълим мазмунини танлаб олиш тамойил ва мезонлари. Мактаб таълими мазмунини шакллантириш қуйидаги умумий тамойилларга мувофиқ амалга оширилади: 1. Таълим мазмунининг барча элементлари барча босқичларда жамият, фан, маданият ва шахс ривожланиши талабларига мос бўлиши тамойили. Бу тамойил таълим мазмунига анъанавий бўлган билим, кўникма ва малакалар билан бирга жамиятнинг ривожланганлиги, илмий билим, маданий ҳаёт даражаси ва шахснинг ривожланиш имкониятларини акс эттирувчи фанларни киритишни талаб этади. 2. Таълимнинг ягона мазмунли ва процессуал томони тамойили. Бу тамойил таълим мазмунини танлашда бир томонлама илмий йўналишни рад этади. У аниқ бир ўқув жараёнини амалга ошириш билан боғлиқ педагогик ҳақиқатни ҳисобга олишни кўзда тутади. Бу умумий ўрта ва ўрта махсус таълим мазмунини лойиҳалаштиришда уни бериш ва ўзлаштириш тамойиллари ҳамда технологияси, ўзлаштириш даражаси ва у билан боғлиқ ҳаракатларни ҳисобга олиш кераклигини англатади. 3. Таълим мазмунининг яхлит тузилиши тамойили. Бу тамойил таълим тизимининг турли босқичларида назарий билимларнинг берилиши, ўқув фани, ўқув материали, педагогик фаолият, ўқувчи шахси каби ташкил этувчиларининг ўзаро мослигини кўзда тутади. Охирги йилларда таълим мазмунини танлаш гуманитарлаштириш ва фундаменталлаштириш каби тамойиллар етакчи ўрин эгалламоқда. Бу умумий ўрта ва ўрта махсус таълим шахснинг инсонпарварлик маданиятини шакллантиришга йўналтирилган бўлишини англатади. Инсонпарварлик маданияти биринчи навбатда билим, ҳиссиётлар маданияти, муомала ва ижодий ҳаракатлар уйғунлигидир. 4. Таълим мазмунини инсонпарварлаштириш тамойили. Бу тамойил биринчи навбатда ўқувчиларнинг умуминсоний ва миллий маданиятни фаол ижодий ва амалий ўзлаштиришлари учун шароитлар яратиш билан боғлиқдир. Бунинг учун гуманитар ғоялар умумий таълим мазмунига сингдирилиши керак. Бу эса ўз навбатида гуманитар ва табиий-илмий фанларнинг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро муносабатлари тамойилининг ўзгартирилишини талаб этади, унинг асосини шахсга эътибор қаратиш ташкил этиши зарур. 5. Таълим мазмунини фундаменталлаштириш тамойили таълимни гуманитарлаштиришдаги тўсиқларни йўқотишга имкон беради (анъанавий педагогикада уни илмийлик, тушунарлилик ва тарихийлик тамойили сифатида қаралади). У гуманитар ва табиий-илмий билимларни бирлаштириш, кетма-кетликни ўрнатиш ва фанлараро алоқаларни ўқувчиларнинг идрок этиш ва амалий фаолият методологияси моҳиятини англаб етишларига таянишни талаб этади. 6. Таълим мазмунининг кетма-кетлиги тамойили, бу тамойил таълим мазмунини ўсиб борувчи йўналишда режалаштиришдан иборат бўлишини англатади, бунда биринчи навбатда ҳар бир янги билим аввалгисига таянади ва ундан келиб чиқади. 7. Таълимнинг мазмуни мунтазамлиги тамойили, ушбу тамойил ўрганилаётган билимлар ва шакллантирилаётган малакаларни ягона тизимдаги ўрни, умумий ўрта ва ўрта махсус таълим, барча ўқув курслари ва яхлит мазмуннинг бир-бирига ҳамда умуминсоний, миллий маданият тизимига кирувчи тизим сифатида кўришни кўзда тутади. 8. Таълим мазмунининг ўқувчилар ёшлари имкониятларига мослиги тамойили ўқувчиларнинг ёш даражаси ва тайёргарлигини кўзда тутади. Уларга ўзлаштириш учун у ёки бу билимлар ва малакалар тизими ўзлаштириш учун таклиф этилади. Умумий ўрта ва ўрта махсус таълимнинг мазмунини шакллантириш кўриб чиқилган тамойилларини замонавий ўрта мактаблар ва академик лицейлари учун танлаб олиш қуйидаги мезонлар бўйича амалга оширилади: - эркин фикрловчи шахснинг ривожланиши ва унинг маданиятини шакллантириш масалалари мазмунини яхлит акс эттириш; - илмий ва амалий аҳамияти; - таълим мазмунининг мураккаблиги, ўқувчилар имкониятларининг мавжуд ўқув дастурларига мослиги; - таълим ҳажмининг уни ўрганишга ажратиладиган вақтга мослиги; - мактаб ҳамда лицейлар базасининг замонавий талабларга жавоб бериши; - умумий ўрта таълим мазмунини қуришда халқаро тажрибаларни ҳисобга олиш. Таълим мазмунини белгиловчи меъёрий ҳужжатлар. Илмий педагогик адабиётларда таълим мазмунини шакллантиришнинг қуйидаги уч босқичи кўрсатилади: - умумий назарий босқич; - ўқув босқичи; - ўқув материалини ўзлаштириш босқичи, яъни, таълим мазмунининг ўқув режаси, ўқув дастури ва дарсликлар каби меъёрий ҳужжатларда ўз ифодасини топиши. Умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими мазмуни давлат таълим стандарти, ўқув режалари мазмунида намоён бўлади. Ўқув режалари қуйидагилардан иборат: таянч, намунавий ва мактаб ўқув режаси. Умумий ўрта ҳамда ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари (академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари) учун таянч ўқув режаси давлат таълим стандартининг ташкилий қисми ҳисобланган асосий меъёрий ҳужжат бўлиб, у намунавий ва амалий ўқув режаларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Таянч ўқув режаси давлат таълим стандарти таркибий қисми сифатида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг намунавий ўқув режалари таянч ўқув режаси асосида тузилади ва Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус таълим Вазирликлари томонидан тасдиқланади. Бу режа узоқ муддатга мўлжаллаб тузилади ва унинг асосида мавжуд шароитларни ҳисобга олиб ишчи ўқув режалари ишлаб чиқилади. Ўқув режаси – меъёрий ҳужжат ҳисобланиб (таълим муассасаси сертификати) қуйидагиларни белгилайди: - ўқув йили, чорак (семестр)лар ва таътилларнинг давомийлиги; - ушбу таълим муассасасида ўрганиладиган ўқув фанлари тартиби; - ўқиш йиллари бўйича фанларни тақсимлаш; - ҳар бир фан бўйича яхлит таълим даври ва ҳар бир синф (курс)да фанларни ўрганишга ажратилган соатлар ҳажми; - ҳар бир фанни ўрганишга ажратилган ҳафталик соатлар ҳажми; - практикумлар, ишлаб чиқариш ва педагогик амалиётлар ҳамда шу кабиларнинг давомийлиги. Ўқув режасида, яна шунингдек, аниқ бир ўқув муассаси хусусиятларини акс эттирувчи, ўқувчиларнинг эркин танлови бўйича факультатив ва мажбурий машғулотлар акс эттирилади. Ўқув дастури – муайян ўқув фани бўйича билим, кўникма ва малакалар мазмуни, умумий вақтни муҳим билимларни ўрганилиши бўйича тақсимлаш, мавзуларнинг кетма-кетлигини белгилаш ҳамда уларнинг ўрганилиш даражасини ёритувчи меъёрий ҳужжат. Дастурда ўқув материалининг таълимнинг ҳар бир йили ва ҳар бир синф, курс бўйича тақсимланиши тузилиши асослаб берилган. Дастурда кўрсатилган билим, малака ва кўникмаларни ўқувчилар томонидан тўла ўзлаштирилиши ўқитиш жараёни муваффақиятлилиги ва самаралилиги мезонларидан бири ҳисобланади. Ўқув дастурлари намунавий, ишчи ва муаллифлик бўлиши мумкин. Намунавий ўқув дастури у ёки бу таълим соҳасига нисбатан давлат таълим стандартлари талаблари асосида ишлаб чиқилади. Ўқув дастурлари қуйидагилардан иборат бўлади: - ушбу фанни ўрганиш мақсадлари, ўқувчиларнинг билим ва малакаларига асосий талаблар, ўқитиш тавсия этиладиган шакл ва методлари ҳақидаги тушунтириш хати; - ўрганилаётган материалнинг тематик мазмуни; - курснинг алоҳида саволларини ўрганишга ўқитувчи сарфлайдиган тахминий соатлари ҳажми; - дунёқарашни шакллантирувчи асосий саволлари рўйхати; - фанлараро ва курслараро боғлиқликни амалга ошириш бўйича кўрсатмалар; - ўқув ускуналари ва кўргазмали қўлланмалар рўйхати; - тавсия этиладиган адабиётлар. Намунавий ўқув дастурлари Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус таълим Вазирликлари томонидан тасдиқланади, тавсиянома хусусиятига эга бўлади. Намунавий дастур асосида мактаб, академик лицей педагогик кенгаши томнидан ишчи ўқув дастурлари ишлаб чиқилади ва тасдиқланади. Намунавий дастурдан фарқли равишда ишчи дастурда регионал компоненти таърифланади, ўқув жараёнини методик, информацион, техник таъминлаш имконияти, ўқувчиларнинг тайёргарлиги даражаси ҳисобга олинади. Муаллифлик ўқув дастурлари давлат стандарти талабларини ҳисобга олган ҳолда ўқув фанини қурилиши бошқача мантиқидан иборат бўлиши, у ёки бу назарияларни ўрганишга муаллифлик ёндашуви, ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларга нисбатан муаллифлик нуқтаи назарини акс эттириши лозим. Бундай дастурлар ушбу фан соҳасида педагог, психолог, методистларнинг ташқи рецензияларига эга бўлиши керак ва улар мавжуд бўлганида мактаб, академик лицей ҳамда касб-ҳунар коллежларининг Педагогик Кенгаши томонидан тасдиқланади. Муаллифлик ўқув дастурлари ўқувчиларнинг эркин танлови бўйича (мажбурий ва факультатив) курслар ташкил этишда кенг фойдаланилади. Ўқув фани таълим муассасаларида ўқувчиларнинг ёш, идрок этиш имкониятларига мувофиқ уларга муайян фан соҳаси бўйича умумий ёки мутахассислик билимларини бериш, кўникма ва малакаларни шакллантиришни таъминловчи манбадир. Ўқув фанининг мазмуни ҳар бир педагог томонидан ихтиёрий белгиланмайди, балки ижтимоий ҳодиса сифатида таълимнинг тарихий ривожланиши давомида ишлаб чиқилади. Ўрта мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи ўқув фанларини илмий билимнинг умумий тузилишига мос равишда шакллантириш керак деб ҳисобловчи нуқтаи назар энг кенг тарқалган ва тан олинган ҳисобланади. Таълим мазмуни ва ўқув дастурлари ўқув адабиётларида лойиҳалаштирилади. Бундай адабиётлар сирасига дарсликлар ва ўқув қўлланмалари киради. Ўқув адабиётлари орасида дарслик алоҳида ўрин тутади. Дарслик муайян ўқув фани бўйича таълим мақсади, ўқув дастури ва дидактик талабларга мувофиқ белгиланган илмий билимлари тўғрисидаги маълумотларни берувчи манба бўлиб, у мазмуни ва тузилишига кўра фан бўйича яратилган ўқув дастурига мос келади. Намунавий ўқув дастурлари асосида яратилган дарсликлар мақсадга мувофиқ ҳолда Республика Халқ таълими, Олий ва ўрта махсус таълим Вазирликлари томонидан барча мактаблар, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари учун тавсия этилади. /оявий ва методик жиҳатдан мукаммал бўлган дарслик таълим мазмунига қўйиладиган барча талабларга жавоб бера олиши, ўқувчилар учун қизиқарли, иложи борича қисқа, тушунарли, кўргазмалилик нуқати назаридан эстетик хусусиятга эга бўлиши керак. Дарслик бир вақтнинг ўзида ҳам барқарор, ҳам қулай таркибий тузилмага эга бўлиши керак. Дарслик барқарорлигига кўра мустаҳкам асосга эга, мобиллигига кўра эга асосий тузилмага даҳл этмаган ҳолда янги билимларни тезликда киритиш имкониятини намоён этади. Уларга қўйиладиган талаблар турли-туман ва қарама-қарши бўлиб, мукаммал дарсликларнинг етишмовчилиги доимо ҳис этилади. Иқтисодий ривожланган мамлакатларда муқобил, параллел дарсликлар нашр этилади, шу сабабли ўқитувчилар ва ўқувчилар улар орасидан энг яхшиларини танлаб олиш имкониятига эгалар. Дарслик ўқувчиларнинг таълим жараёнида, онгли равишда ва фаол иштирок этишлари, ўқув материалини тўла ўзлаштиришларини таъминлаши керак. Ана шу масалаларни ҳал этиш йўлида дарсликлар қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. мотивацион вазифа - бу вазифа ўқувчиларни ушбу фанни ўрганишга йўналтирадиган, уларда ишга позитив муносабати ва қизиқишини шакллантирувчи рағбат (сабаб)ларни ҳосил қилишдан иборат; 2. ахборот вазифаси ўқувчиларга ахборотларни етказиш, самарали усуллар ёрдамида уларнинг билимлари ҳажмини кенгайтиришга имкон беради; 3. назорат-тузатиш (машқ қилиш) вазифаси – таълим жараёни, унинг натижаларини текшириш, ўқувчиларда ўзини баҳолаш ва тузатиш лаёқати ҳамда зарур бўлган кўникма, малакаларни шакллантириш учун ўрганиш машқларини тавсия этишни назарда тутади. 4. мувофиқлаштириш вазифаси материал устида ишлаш жараёнида таълимнинг бошқа воситалари (хариталар, кўргазмали материаллар, диапозитив ва бошқалар)ни жалб этишни ифодалайди; 5. ривожлантирувчи –тарбияловчи вазифаси дарслик мазмунининг ўқувчиларга маънавий-ахлоқий таъсир кўрсатиши, китоблар билан ишлаш жараёнида улардан меҳнатсеварлик, фаол фикрлаш, ижодий қобилият каби сифатларни шакллантиришдан иборат; 6. ўқитиш вазифаси дарслик билан ишлашда мустақил билим олиш учун зарур бўлган конпект ёзиш, умумлаштириш, асосийсини ажратиб кўрсатиш, мантиқий эслаб қолиш каби малака ва кўникмаларни ривожлантиришга ёрдам беришида кўзга ташланади. Таълим мазмуни ўқув материали даражасида дарсликлар билан бир қаторда турли хил ўқув қўлланмалари: адабиёт ва тарих хрестоматиялари, справочниклар, математика, физика, химия бўйича масалалар тўпламлари, георафия, биология бўйича атласлар, тил бўйича машқлар тўпламлари ва бошқаларда очиб берилади. Ўқув қўлланмалари дарсликнинг баъзи томонларини кенгайтиради ва аниқ масалаларни ҳал этиш мақсадига эга бўлади (ахборот, машқ қилиш, текшириш). 4. Давлат таълим стандарти. Таълим мазмунининг ривожланишида кўзга ташланаётган замонавий тенденцияларидан бири уни стандартлаштириш (давлат миқёсида ягона қоидалар ва талаблар ўрнатилиши) ҳисобланади. Стандартлаштиришда қуйидаги икки омил муҳим аҳамиятга эга: 1. турли таълим муассасаларида таҳсил олаётган ёшларнинг умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар билимлар ҳажмининг бир хиллик даражасини таъминловчи мамлакатда ягона педагогик муҳитни яратиш зарурлиги; 2. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти тизимига кириши натижасида халқаро таълим амалиётида умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳунар таълими мазмунини ривожланиши тенденцияларининг ҳисобга олиниши. Давлат таълим стандарти: 1. таълим олиш шаклидан қатъий назар битирувчилар эришишлари керак бўлган таълим даражасини белгиловчи асосий ҳужжат; 2. ўқув фани бўйича якуний таълимнинг якуний натижаларини белгиловчи асосий ҳужжат; 3. таълим дастурлари мазмунининг минимуми, ўқувчилар томонидан бажариладиган ўқув ишларининг максимал ҳажми, шунингдек, битирувчиларнинг тайёргарлик даражаларига қўйилувчи талабларни белгилайди. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни билан бир қаторда таълим стандарти асосий меъёрий ҳужжат ҳисобланади. «Стандарт» инглиз тилидан таржима қилинганда «меъёр», «намуна», «андоза», «модел» маъноларини англатади. Стандарт ёрдамида, республика миқёсидаги турли таълим муассасаларида таълимнинг барқарорлик даражасини таъминлашга эришилади, ўқув ишлари нормативлари мослаштирилади, ўқувчиларнинг билимларини баҳолаш мезонлари ишлаб чиқилади. Ўқувчи давлат томонидан белгиланган таълим стандарти билан чекланишлари мумкин, ёки билимларни янада чуқурроқ эгаллаб олиш мақсадида мустақил шуғулланиш имкониятига эга. Унинг учун қийин бўлган ёки қизиқарли бўлмаган фанни ўрганишда ўқувчига стандартга киритилган норматив минимум билан чекланиш имконияти берилади. Ушбу ҳолатда, ўқувчи ўзига мос келадиган таълим йўлини англаган ҳолда ва мустақил танлаб, ўз қизиқишлари, истаги, қобилиятлари ва интилишларини амалга оширишга имкониятга эга бўлади. Шакли ва мазмуни бўйича тушунарли ифода этилган стандарт талаблари олдиндан ўқувчиларга ва уларнинг ота-оналарига етказилади. Таълимни стандартлаштириш дунёнинг ривожланган мамлакатларида, мукаммал равишда ўқув режалари ва дастурларини ишлаб чиқиш, таълимнинг маълум даражасини белгилаш билан амалга оширилади. Аммо “стандарт” термини ўзи таълимга нисбатан яқин даврлардан қўлланила бошланган. Давлат таълим стандартлари таълим сифатини оширишга имкон беради. Улар таълим мазмуни минимал ҳажмини қайд этиш ва таълим даражасининг қуйи чегарасини белгилаб беради. Давлат таълим стандартларини яратиш бўйича ишлар Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни (1992 йил) қабул қилингандан кейин бошланди. Мазкур ҳужжатнинг 6-бандида жаҳон таълими амалиёти меъёрларига мос келувчи давлат таълим стандартларини яратиш зарурлиги таъкидлаб ўтилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг IX сессиясида (1997 йил) Ўзбекистон Республикасининг янги таҳриридаги “Таълим тўғрисида”ги Қонуни қабул қилингандан сўнг таълим дастурлари янги авлоди яратилди. Жаҳон амалиёти тажрибаси асосида яратилган таълим стандартлари ҳар бир фан бўйича ўзлаштирилиши зарур бўлган билимларнинг минимал даражасини белгилашга имкон берди. Давлат таълим стандартлари таркибий тузилишига кўра қуйидагилардан иборатдир: 1. Таълимнинг янги ёки аниқлаштирилган мақсадлари, фаннинг ўрганиш объектлари ва асосий мазмунли йўналишлари кўзда тутиладиган ўқув фанининг умумий таърифи. 2. Ўқув фанининг мазмуни, таянч (инвариант) даражасини тасвирлаш. 3. Таълимнинг мажбурий натижаларини ифодалаш, яъни ўқувчиларнинг ўқув тайёргарликлари зарур бўлган минимал даражасига талаблар. 4. Билим, кўникма ва малакаларга қўйилувчи талаблар, бу уларнинг мажбурий тайёргарликлари даражасининг “ўлчамидир”, яъни, текшириш ишлари, тестлар ва алоҳида топшириқларни бажаришларига қараб ўқувчилар томонидан талабларнинг мажбурий даражасига эришилганлиги ҳақида фикр юритиш мумкин бўлади. Назорат учун саволлар: 1. Дидактика (таълим назарияси) нима? 2. Таълим назариялари ва уларнинг асосий категориялари 3. Таълим парадигмалари” тушунчасини таърифланг. 4. Таълим мазмуни нима? 5. Таълим мазмуни қайси меъёрий ҳужжатларда акс этади? 6. ДТС қандай вазифаларни бажаради? 1. Таълим ва ўқитиш қонуниятлари, принциплари, методлари ва шаклларини ўрганадиган ва ўқитиш жараёнидаги тарбия муаммоларини ўрганадиган педагогиканинг мустақил бўлимини аниқланг? А) Психология В) Этнопедагогика *С) Дидактика Д) Диффектология 2. Нима учун ўқитишда синф-дарс шакли асосий ҳисобланади? А) Чунки таълимнинг бошқа ташкилий шакллари бор ва ҳаммаси асосий бўла олмайди В) Чунки синф-дарс шакли қолган шакллардан олдинроқ таълимга кириб келган *С) Чунки айнан дарсда қўйилган мақсадлар амалга оширилади Д) Чунки дарсни ўқитувчи бошқаради 3. Давлат таълим стандарти нима? *А) Умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим мазмунига, сифатига қўйиладиган талабларни белгилайди В) Таълим тўғрисидаги қонунларни ишлаб чиқиш С) Ўрта таълимни ташкил этиш ва ривожлантиришни белгилайди Д) Фан номзодлари ва фан докторлари илмий даражасини беришни белгилайди 4. Дидактикага “Ҳар кимга ҳар нарсани ўргатувчи универсал санъат” деб баҳо берган педагог олим ким? А) Дистерверг *В) Ян Амос Коменский С) Гербарт Д) Макаренко 5. Ўзбекистон Республикасининг биринчи таълим тўғрисидаги қонуни қачон қабул қилинган? А) 1994 йил 2 май *В) 1992 йил 2 июль С) 1991 йил 2 май Д) 1997 йил 12 май 6. Дидактиканинг луғавий маъносини белгиланг. А) “шахсни шакллантираман” *В) “ўқитаман”, “ўргатаман” С) “тарбиялайман”, “шакллантираман” D) “шахсни ривожлантираман” 7. Бу ифода таълимнинг қайси парадигмаси ғоясини ифодалайди: «... парадигмалар ўқувчини ҳаёт субъекти сифатида ўзини ривожлантириш эҳтиёжига эга эркин ва маънавий шахс сифатида, диққат марказига қўяди»? А) анъанавий (билимли); В) технократик; С) инсонпарварлик (феноменологик); Д) эзотерик; Е) рационалистик (бихевиористик). 8. “Таълим берувчи, ривожлантирувчи ва тарбияловчи” тушунчалари дидактиканинг қайси жиҳатини ёритади? А) таълим мақсади; В) таълим натижаси; *С) таълим функциялари; Д) таълим воситалари; 9. Режалаштириш, ташкил этиш, бошқариш (рағбатлантириш) назорат, натижаларни баҳолаш ва таҳлил қилиш. Бунда ниманинг босқичлари кўрсатилган? *А) таълим жараёнини бошқаришниннг; В) дарс ўтиш фаолиятининг; С) билим олиш фаолияти; Д) ўқув жараёни тузилишининг; 10. Материални қабул қилиш, тушуниб олиш, билимларини мустаҳкамлаш ва амалий қўллаш. Бу ерда ________ тузилиши тасвирланган? А) дарс ўтиш фаолиятининг; В) машқ бажариш ва масалани ечим; С) ўқиш жараёнининг натижалари; *Д) билимларни ўзлаштириш. 11. Давлат таълим стандартларини бажариш қандай таълим муассасалари учун мажбурий А) Давлат таълим муассасалари учун В) Нодавлат таълим муассасалари учун С) Хусусий таълим муассасалари учун *Д) Барча учун мажбурий 12. Таълимнинг асосий вазифалари нималардан иборат? *А) Шахснинг илмий билим, кўникма ва малакалар билан қуроллантиришдан иборат В) Таълим орқали фандаги маълумотларни етказиш С) У мақсадни кўзлаб иш юритади Д) Маълумот беради 13. Ўқув дастури нима? А) Фанларнинг таркиби, уларнинг соатлардаги хажмини белгилайдиган норматив ҳужжат В) Фан, техника, санъатнинг муайян соҳасидан олинган билимлар С) Ўқув мазмуни ва натижаларини давлат таълим стандартлари талабларига мувофиқлигини текшириш *Д) Таълим мазмуни, унинг талабалар томонидан ўзлаштирилишининг мақбул усуллари, ахборот манбалари кўрсатилган норматив ҳужжат 14. Ўқув режа нима? А) Ўқув мазмуни ва натижаларини давлат таълим стандартлари талабларига мувофиқлигини текшириш В) Таълим дастурини ўзлаштириш учун берилган муддат С) Таълим мазмуни, унинг талабалар томонидан ўзлаштирилишининг мақбул усуллари, ахборот манбалари кўрсатилган норматив ҳужжат *Д) Фанларнинг таркиби, уларнинг соатлардаги хажмини белгилайдиган норматив ҳужжат АДАБИЁТЛАР: 1. Абдуллаева Ш., Асқаров А. Умумий педагогика. Нопедагогик олий таълим муассасалари учун ўқув қўлланма. -Тошкент: Фан ва ахборот технологиялари, 2019. 2. Авлиякулов Н. Педагогик технологиялар. –Т.: “Фан ва технологиялар”, 2018 й. 3. Мавлонова Р.А.,Рахмонқулова Н.Х. ва бошқалар. Умумий педагогика//дарслик// Тошкент: 2016 й. 4. Атаева Н., Салаева М., Ҳасанов С. Умумий Педагогика //дарслик// Фан ва технология нашириёти, 2013 й. 5. Холиқов А. Педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. - Т: “Иқтисод-молия”, 2010 й.. 6. Тохтаходжаева М.Х. ва бошқалар. Педагогика. 1-қисм //дарслик//. – Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2010 й. 7. Хошимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. Дарслик. – Т: “Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона”, 2005й 8. Подласый И.П. Педагогика. В 3-х частях. Учебник. - М, изд-во “Владос”, 2008г. 9. Голованова Н.Ф. Общая педагогика. Учебное пособие. – М.: “Речь”, 2005г. Қўшимча адабиётлар: 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т: Ўзбекистон, 2018й. 11. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни /Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 12. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни / Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 13. Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги Қонун. –Т.: ЎзРҚ-406-сон. 2016 йил 14 сентябрь. 14.“2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракаталар стратегияси”. –Т.: “Адолат”, 2017 й. 15. Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш” Қонуни. ЎРҚ-419-сон. 2017 й. 16. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент, Шарқ нашриёт-матбаа концерни, 1997 17.Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаравон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. //Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи // Т: “Ўзбекистон”, 2016. – 56 б. 18. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.//Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза// –Т.: “Ўзбекистон”, 2017й. – 104 б. 19. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови //Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 07-12-2016 // -Т: “Ўзбекистон”, 2017 й. - 48 б. 20. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017 й. – 491 б. 21. Хасанбоев Ж., Тўракулов Х., Хайдаров М., Хасанбоева О., Усмонов Н. Педагогика фанидан изоҳли луғат. -Т.: “Фан ва технология”, 2009й.