DOIMIY KATTA OZIQ TISHLARNING ANATOMIYASI: UMUMIY TASNIFI, CHIQISH VAQTI, XAR BIR TISH TUZILISHINING XUSUSIYATLARI. TOJ QISMINING TASNIFI: YUZALARI, RELEFI, SHAKLI, O‘LCHAMLARI. TOJ BO‘SHLIG‘I, ILDIZ KANALLARI. Yuqori va pastki jag‘dagi molyar tishlarning o‘zaro farqlari, tishlarning rivojlanish anomaliyalari. Katta oziq tishlar (molyarlar) –dentes molaris - har bir jag‘ suyagida oltitadan bo‘ladi. Molyarlar premolyarlarga nisbatdan distal joylashgan. CHaynash jarayonida asosiy bosim shu tishlarga tushadi, shuning uchun chaynov Yuzalari to‘rturchak shakliga ega, uch va undan ortiq do‘mboqcha (bo‘rtiq)si bo‘ladi. Bu tishlar ko‘p ildizli. YUqori jag‘dagi katta oziq tishlarda uchta ildiz bo‘lsa, pastki jag‘da joylashgan katta oziq tishlarda ikkitadan ildiz bo‘ladi. Yuqorgi katta oziq tishlarning chaynov Yuzasida qo‘yidagi dumboqlarni farqlash mumkin: - lunj-mezial dumbog‘i yoki parakonus (cuspis mesiobuccalis); - tanglay-mezial dumbog‘i yoki protokonus (cuspis mesiopalatinalis); - lunj-distal dumbog‘i yoki metakonus (cuspis distobuccalis). - tanglay-distal dumboq yoki gipokonus (cuspis distopalatinalis). Yoridagi 3ta dumboqlar trigonum xosil qiladi. Lunj-distal dumbog‘i yoki metakonus eng o‘zgaruvchang dumboq bo‘lib xisoblanadi. Yuqorgi birinchi katta oziq tish eng katta tish xisoblanadi. Katta oziq tishlarining chaynov Yuzasi rombsimon yoki to‘rturchak shaklda bo‘lib, uch va undan ortiq dumboqlar mavjud. Dumboqlarni “N” shaklidagi egatlar bo‘ladi, o‘z navbatida egatlar chaynov Yuzasi markazida botiqni (markaz chuqurchasi – fossa centalis) hosil qiladi. Dumboqlardan eng kattasi - tanglay-mezial (protokonus), eng kichik esa - tanglay-distal dumboq (gipokonus) xisoblanadi. Tanglay-mezial dumbog‘ida qo‘shimcha dumboq – tuberculum anomale carabelli (Karabel dumbog‘i) paydo bo‘lishi mumkin. Vestibulyar (lunj) Yuzasi ikkinchi premolyarga o‘xshash, to‘rtburchak shaklda, o‘rtasidan uni medial va lateral qismlarga bo‘ladigan markaziy egat o‘tgan. Bu egat tishning ildiz qismigacha davom etadi. Vestibulyar (lunj) Yuzasida 2ta dumboqni ko‘rishimiz mumkin: parakonus (medial) va metakonus (lateral), ular belbog‘ – cingulum orqali tutashgan. Tanglay Yuzasini xuddi lunj Yuzasiga uxshab markaziy egat 2 ta dumboqqa (protokonus va gipokonus) bo‘ladi. Kontakt Yuzalari lunj va tanglay Yuzalariga nisbatan kengroq. YUqorgi birinchi molyar tishda toj qismida egrilik belgisi aniq. Bu tish uchta ildizli: 1ta tanglay ildizi - radix palatinalis va 2 ta lunj – oldingi, lunj-mezial - radix mesiobuccalis va orqa, lunj-distal - radix buccodistalis ildizlari bor. Lunj-mezial tish ildizi eng katta va uzun, ba’zida 2 ta kanalli bo‘lish mumkin. Tish ildiz belgisi yaqqol ko‘rinadi. Tishning umumiy uzunligi- 21-22 mm, toj qismi uzunligi – 6-8 mm, ildiz uzunligi – 13-16 mm, medio-distal kesimi kengligi – 11 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 11-13 mm. YUqorgi ikkinchi katta oziq tish birinchi molyar tishiga o‘xshash, faqat umumiy tish xajmi nisbatan kichikroq. Toj qismi meziodistal yo‘nalishida bir muncha toraygan. Lunj Yuzasi birinchi oziq tishining Yuzasiga o‘xshaydi. 50 % xollarda chaynov Yuzasida 4ta dumboqni ko‘rishimiz mumkin, faqat tanglay- distal dumbog‘i (gipokonus) ancha kichikroq (reduksiya xolati). 30-40% xollarda chaynov Yuza 3ta dumboqli (gipokonus to‘liq reduksiyaga uchraydi). Ba’zi xollarda chaynov Yuzasi kompression shaklida, 2ta dumboqli bo‘lishi mumkin, bunda bu tish 2chi premolyarga o‘xshash bo‘ladi. Dumboqlar orasida tanglay- mezial (protokonus) eng katta bo‘lib xisoblanadi, ammo Karabelli dumbog‘i bu tishda yo‘q. Bu tishning ham toj qismida egrilik belgisi aniq. Ikkinchi katta oziq tishining 3ta ildiz bor: lunj-mezial, lunj-distal va tanglay. Ularning joylashuvi, shakli, o‘lchamlari va tish kanallari birinchi molyarga o‘xshash. Ba’zi xolatlarda qo‘shimcha ildiz (radix accesoria) paydo bo‘lishi yoki ildizlar qo‘shilib ketishi mumkin. Tish ildiz belgisi aniqlanadi. Tishning umumiy uzunligi- 21,3 mm, toj qismi uzunligi – 6-7 mm, ildiz uzunligi – 12-15 mm, medio-distal kesimi kengligi – 8-10 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 10-12 mm. Yuqorgi uchinchi katta oziq tishi - juda kech chiqqanligidan, bu tishni "aql" tishi - dens serotinus - deb ataladi. SHakl va o‘lchamlariga ko‘ra eng o‘zgaruvchan tish xisoblanadi. Tish toj qismi kalta, toj burchak belgisi aniqlanmydi. CHaynov Yuzasidagi dumboqlarning soni o‘rtacha 3ta: 2ta lunj va 1 ta tanglay. Ba’zi xolatlarda dumboqlarning soni ko‘payishi mumkin (5-8ta gacha). CHaynov Yuzasidagi barcha dumboqlar reduksiyaga uchrashi mumkin, umumiy bir do‘mboq paydo bo‘ladi – shtiftsimon tish nomini oladi. Bu tish 3ta ildizi mavjud. Ba’zi xolatlarda barcha ildizlar qo‘shilib ketadi. Bunga qaramasdan tish kanali 3ta bo‘ladi, faqat shtiftsimon tish bir ildizli va bitta kanalga ega. Tishning umumiy uzunligi 13-16 mm, toj qismi uzunligi – 5-6 mm, ildiz uzunligi – 9-10 mm. Pastki katta oziq tishlarning toj qismi kubsimon shaklida, chaynov Yuzasi assimetrik, 4-5 ta do‘mboq joylashadi. Odatda bu tishlar ikkita (medial va distal) ildizi bor. Birinchi pastki katta oziq tishi – tish qatorida eng katta, chaynov Yuzasi assimetrik to‘rtburchak shaklda, 5 ta do‘mboq farqlanadi. Lunj qismida 3ta do‘mboq: - lunj-mezial do‘mbog‘i yoki protokonid (cuspis mesiobuccalis); - lunj-distal do‘mbog‘i yoki gipokonid (cuspis distobuccalis); - distal do‘mboq yoki mezokonid (cuspis distalis). CHaynov Yuzasining til qismida 2ta do‘mboq ko‘rishimiz mumkin: - til-mezial do‘mbog‘i yoki metakonid (cuspis mesiolingualis); - til-distal do‘mbog‘i yoki entokonid (cuspis distolingualis). Bu do‘mboqlar deyarli bir xil o‘lchamda bo‘ladi, faqat distal do‘mboq (mezokonid) eng kichik xisoblanadi. CHaynov Yuzasi markazida markaziy chuqurcha joylashgan. Tish toj egrilik belgisi aniq ko‘rinadi. Tishning 2ta konus shaklidagi ildizi bor – medial va distal. Tish ildiz belgisida medial ildiz 2 ta kanalli: lunj-mezial va til-mezial. Distal ildizda 1 ta kanal mavjud. Tishning umumiy uzunligi- 22 mm, toj qismi uzunligi – 7-8 mm, ildiz uzunligi – 13-16 mm, medio-distal kesimi kengligi – 10-12 mm, vestibulo-til kesimi – 9-10 mm. Ikkinchi pastki katta oziq tishi – birinchi oziq tishiga o‘xshash. Tish toji kubsimon shaklda, tish toji burchak belgisi aniq ko‘rinadi. Vestibulyar (lunj) Yuzasini vertikal egat ikkita do‘mboqga ajratadi. Ba’zi xolatda qo‘shimcha do‘mboq – protostilid (cuspis accessoria)ni ko‘rishimiz mumkin. Tishning ildizi ikkita, mezial ildiz distal ildiziga nisbat keng va uzun. Tish ildiz belgisi aniq. Mezial ildizi 2ta kanalli, distal ildizda odatda 1ta kanal bo‘ladi. Umumiy uzunligi- 21 mm, toj qismi uzunligi – 6-8 mm, ildiz uzunligi – 13-15 mm, medio-distal kesimi kengligi – 9-11 mm, vestibulo-til kesimi – 10 mm. Uchinchi pastki katta oziq tishi –“aql tishi”, oldingi molyar tishlardan kichikroq, lekin Yuqorgi “aql tishi”ga nisbat kattaroq. CHaynov Yuzasida 50% xolatlarda 4 chaynov dumbog‘i, 40% da – 5ta, 10%da - 3ta yoki 6ta do‘mboq bo‘lishi mumkin. Tish ildizlari 2ta, bitta ildizli tish bo‘lishi ham mumkin. Ildizlar kalta, distal tomoniga siljigan, ba’zi xolatlarda qo‘shilib ketishi mumkin. O‘rtacha tishning umumiy uzunligi- 15-16 mm, toj qismi uzunligi – 5-5,5 mm, ildiz uzunligi – 9-13 mm, medio-distal kesimi kengligi – 6-10 mm, vestibulo-til kesimi – 9 mm. Katta oziq tishlarning anomaliyalari. Birinchi va ikkinchi molyar tishlardagi anomaliyalar orasida ko‘proq toj qismi shakli va ildizlar o‘zgarishi kuzatiladi. Tishlarning toj qismi shakli o‘zgarishi ularning vazifasiga ta’sir etishi mumkin. Bu xolatda chaynov do‘mboqlar va egatlar reduksiyaga (yaxshi rivojlanmasligi) uchraydi, bunda distal joylashgan do‘mboqlar tafovut etilmaydi. Tish ildizlar anomaliya turiga – qiyshaib ketishi, qo‘shilib ketishi, sonining ko‘payishi va h.q. Katta oziq tishlar orasida eng o‘zgaruvchan – uchinchi molyar xisoblanadi. Bunda chaynov do‘mboqlarning reduksiyasi, tishning to‘liq yorib chiqmasligi – retensiya, yoki umuman rivojlanmasligi - adentiya xolati bo‘lishi mumkin. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.