DORI MODDALARNING FARMAKODINAMIKASI VA FARMAKOKINETIKASI Reja: 1. Dori moddalari farmako-kinetikasi 2. Dori moddalari farmako-dinamikasi Tayanch tushunchalar: 1- Dorilar farmakokinetikasi nima? 2- Dorilar farmakodinamikasi nima? 3- Ta’sir mexanizmi nima? Umumiy farmakologiya Umumiy farmakologiya-dori moddalarini qo‘llash, ular ta’sirida organizmda bo‘ladigan hamma o‘zgarishlarni , dori moddalar shakllari to‘g‘risida, dorilarni organizmga yuborish ususlari va organizmdan chiqib ketish yo‘llari, dorilarni organizmga ziyonli ta’siri, dorilarni klassifikatsiyasini, yangi dori moddalarni kashf qilish, hamda dori moddalarni ta’sir etish qonuniyatlarini o‘rganadi. Hayvonlar organizmida dori moddalar ta’sirida bo‘ladigan murakkab kompleks o‘zgarishlarni bilish uchun dorilar umumiy ta’sir qonuniyatlarini bilishni taqoza etadi. Buning uchun dorilarni farmakodinamikasi, farmakokinetikasi va ta’sir mexanizmi haqida ma’lumotga ega bo‘lish kerak. Farmakokinetika-dori moddalarni organizmga yuborish, uni so‘rilishi, taqsimlanishi, o‘zgarishi va organizmdan chiqish jarayonlarini o‘rganadi. Farmakodinamika- bu dorilar ta’sirida organizmdagi kompleks o‘zgarishlar bo‘lib, dorilarni organizmga yuborganda ta’siri boshlangandan to ta’siri yo‘qolgangacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Dorilarni ta’sir mexanizmi- bu tirik organizmni bioximik va fiziologik richaglarni jalb qilish va ularga susaytirib yoki kuchaytirib ta’sir etish. Richaglar- bu ionlar, bioximik strukturalar retseptorlar va boshqalar. Dorilarni ta’sir mexanizmi va farmakodinamikasi o‘zaro aloqada bo‘ladi va birga o‘tadi. Amaliyotda dori moddalarni qo‘llash uning farmakodinamikasi va ta’sir mexanizmiga asosan ishlatiladi. SHuning uchun dorilar ta’sir mexanizmini to‘liq bilish uni qo‘llashda yuqori bahoga egadir. Hayvonlarda dorilarni ta’sir mexanizmi organizmga tushgandan so‘ng namoyon bo‘ladi va bu jarayon 5 ta ko‘rinishda bo‘ladi. 1. Dorilarni organizm bilan birlamchi ta’sir reaksiyasi yoki fizik usulda ta’sir etish. M: ichni suradigan tuzlar shu yo‘l bilan ta’sir etadi va ichakda osmatik bosimni kuchaytirib suvni so‘rilishini to‘xtatadi, natijada ichak peristaltikasi kuchayadi. 2. Ximiyaviy o‘zgarishlar. Dorilarni shu usulda ta’sir etishiga kislota bilan ishqor misol bo‘ladi. Ular organizmda xo‘jayra komponentlari bilan reaksiyaga kiradi. 3. Bioximik o‘zgarishlar. Dorilar organizmga tushgach organizmdagi fermentlarga ta’sir ko‘rsatadi, natijada organizmdagi bioximik jarayonlarni borishi o‘zgaradi. Masalan: fizostigmin yuborilsa xolin esteraza fermenti aktivligi pasayadi. 4. Fiziologik o‘zgarishlar. Dori moddalari ba’zi hollarda organizmdagi fiziologik ahamiyotga ega bo‘lgan moddalarga antoganistik raqaboti prensipiga asosan ta’sir ko‘rsatadi. M: sulfanilamid birikmalar ba’zi mikrob xo‘jayralari hayoti uchun zarur bo‘lgan PABK bilan raqobat qiladi. 5. Klinik belgilar yuzaga chiqadi. Bunday paytda hayvonlar og‘riq sezadi, puls, nafas o‘zgaradi, shilimshiq pardalar rangi o‘zgaradi- oqaradi, sarg‘ayadi, qizaradi, og‘iz bo‘shlig‘i quriydi. Dori moddalar ta’sir turlari Dori moddalari organizmga yuborilganda organizmga xos bo‘lmagan yangi fiziologik jarayonlarni yuzaga keltirmaydi, balki mavjud jarayonlarni kuchaytirishi yoki susaytirishi mumkin. 1.Qo‘zg‘alish- u yoki bu funksiyani kuchayishi yoki dori yuborilgangacha bo‘lgan holatini kuchayishi. Bu holat 3 turga bo‘linadi. a) Tiklanish- dori yuborilgangacha funksiya birdan susaygan bo‘lsa qo‘zg‘atuvchi dorilar bilan fiziologik normagacha aktivlashtirish tushuniladi. Bunday natijani faqat patologik jarayonni dastlabki bosqichida qo‘llaniladi. b) Stimulyasiya- bu funksional holatlarni yoki protsesslarni normada yoki fiziologik darajadan aktivlashtirish. Bunga M.N.S ni o‘sishni, sekretsiyani, to‘qimalar tiklanishini stimullash kiradi. v) Qitiqlash-organizmni dorilar yordamida fiziologik ko‘rsatkichlardan ham yanada yuqori darajada aktivlash. Bu holat yallig‘lanishlarda surunkali holatdan o‘tkir holatga o‘tkazishda yoki organizmda funksiyalarni susayish xavfini tezda bartaraf etishda qo‘llaniladi (zaharlarni chiqarish uchun diuretiklar qo‘llash). 2.Susaytirish- qo‘zg‘alishga qarama-qarshi holat bo‘lib, dori yuborilganda u yoki bu funksiyalarni pasayishi. Bu holat 3 ga bo‘linadi. a) funksiyalarni tiklash- dori yuborilganga qadar yuqori fiziologik holatda bo‘lib, keyin normaga tiklash. b) funksiyalar susaytirish- fiziologik ko‘rsatkichlardan ham yanada pasaytirish. Masalan: uyqu dorilar, neyroleptiklar. v) falajlanish- organizm funksiyalarini to‘liq to‘xtatish. Masalan:ichaklar peristaltikasini yoki bosh miya funksiyalarini falajlash. Bundan tashqari dorilar ta’sirida bir necha xil ta’sir etish turlari farqlanadi: 1.To‘g‘ridan-to‘g‘ri va alohida ta’sir. Agar dori organizmda to‘qimalarda birlamchi reaksiyaga kirishsa yoki dorini vositasiz ta’siri to‘qimalar to‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sir deyiladi . Agar dori to‘qima bilan birlamchi reaksiyaga kirishmasa alohida ta’sir deyiladi. Masalan surgi dorilarni ichakga ta’siri to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bachadonga ta’siri alohida. 2.Asosiy va noxush ta’sir. Agar dori kerakli organga aniq va kuchli ifodalangan ta’sir ko‘rsatsa- asosiy ta’sir deyiladi. Agar dori davolovchi ta’sir bilan birga zaharli ta’sir namoyon qilsa- noxush ta’sir deyiladi. Masalan: ingalyasion narkotiklar narkoz chaqirsa –asosiy ta’sir . lekin Yurakni to‘xtatsa –noxush ta’sir . 3. Umumiy va tanlab ta’sir. Agar dori biror organ yoki to‘qimaga taalluqli ta’sir etsa- tanlab ta’sir deyiladi. Masalan: Yurak glikozitlari Yurakga, narkotiklarni M.N.S ga ta’siri. Agar dori ko‘plab organ yoki to‘qimalarga ta’sir etsa umumiy ta’sir deyiladi. M: hayvonlar mahsuldorligini oshirishda qo‘llaniladigan dorilar. 4.Qaytar va qaytmas ta’sir. Dori organizmga qo‘llanilganda organizmda funksiyalar vaqtinchalik o‘zgartiradi, dori ta’siri tugasa yana tiklanadi, bu ta’sir qaytar ta’sir deyiladi. Lekin dorilar katta dozalarda organlarda qayta tiklanmaydigan o‘zgarishlar chaqiradi-bu qaytmas ta’sir. M: kislota ta’sirida to‘qima nekrozi. 5.Etiotrop va patogenetik ta’sir. Etiotrop ta’sirda dori kasallikni sababchisiga ta’sir etadi. M: antibiotiklar-mikroblarga. Patogenetik ta’sirda-dorilar kasallikni paydo bo‘lishida asosiy buzilishlarni yo‘qotish uchun qo‘llaniladi. M:organizmni ximoya funksiyasi oshiruvchi dorilar. Dori moddalarni organizmga yuborish yo‘llari Dorilar hayvonlarga turli yo‘llar bilan qo‘llanishi mumkin. 1.Og‘iz orqali. Eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri bo‘lib, suyuq, yumshoq, qattiq dori shakllari hamda kuchli qitiqlamaydigan va kuydirmaydigan toza holdagi dorilar qo‘llaniladi. Suyuq dori shakllari shisha, qoshiqlar, rezina shisha yoki zondlar yordamida qo‘llaniladi . Dorilar og‘iz orqali qo‘llanilganda agar oshqozon va ichaklar shilliq pardasini qitiqlasa, ovqatdan keyin (temir, yod, kamfora), agar qitiqlash xususiyatiga ega bo‘lmasa, ovqatdan oldin (urab oluvchi, burushtiruvchi, shilliq moddalar) qo‘llaniladi. Og‘iz orqali qo‘llaniladigan dorilar organizmga mahalliy rezorbtiv va reflektor ta’sir etadi. 2. Tashqi tomonga. Bu yo‘l bilan maz, pasta, liniment, eritmalar, poroshoklar mahalliy, reflektor va qisman rezorbtiv ta’sir uchun qo‘llaniladi. Teri orqali terini yog‘larida yaxshi eriydigan dorilar tez so‘riladi. Eritma yoki emulsiya shaklida dorilar teriga puflash, yuvintirish, cho‘miltirish yoki aerozol yo‘llar bilan qo‘llaniladi. Buning uchun maxsus apparatlar pulverizatorlar, gidropultlar, avtomashinalardan foydalaniladi. 3. Shilliq pardalar orqali. Bu yo‘l bilan og‘iz bushlig‘i, ko‘z, burun, siydik yo‘llariga dorilar patologik holatlarda mahalliy ta’sir uchun va rezarbtiv ta’sir uchun qo‘llaniladi. Bu yo‘l bilan suyuq dori shakllari, qisman poroshoklar va svechalar qo‘llaniladi. 4.To‘g‘ri ichak orqali. To‘g‘ri ichak o‘zidan sekret chiqarmaydi, shuning uchun dorilar ferment va shiralar ta’siriga uchramaydi. To‘g‘ri ichak orqali dorilar qo‘llanilganda, qon tez so‘riladi va og‘iz orqali qo‘llanilganiga nisbatan ta’siri tez bo‘ladi. Lekin bu yo‘l bilan qitiqlovchi dori qo‘llanilsa, defekatsiya akti chaqirishi va shilliq pardalar yallig‘lanishi mumkin. Rektal yo‘l bilan mahalliy (svechalar), reflektor (sovunli suv va glitserin) va rezarbtiv ta’sir etish uchun qo‘llaniladi. Rektal yo‘l bilan dori Esmerx apparati yordamida antimikrob, burishtiruvchi, yallig‘lanishga qarshi dorilar qo‘llaniladi. Suyuqliklar miqdori 10 ml dan 2 litrgacha bo‘lishi mumkin. 5.Parenteral yo‘l. Bu yo‘l dorilar organizmga tushishini tezlashtiradi. Buning uchun sterillangan eritmalar kuydiruvchi va qitiqlovchi ta’sir ega emas dorilar qo‘llaniladi. Dorilar turli shirin va ignalar yordamida aseptika qoidalari asosida ine’ksiya qilinadi. a) Teri ostiga yuborish. Bu yo‘l orqali suvli, spirtli va moyli eritmalar mayda hayvonlarga 0,1-2 ml, katta hayvonlarga 2-20 ml miqdorda yuboriladi. Dorilar teri ostiga qoramollarga bo‘yin yuzasiga, quylarga-son oblasti ichki qismiga, it va mushuklarga –en qism yoki ichki son oblastiga, chuchqalarga-quloqga yoki son ichki qismiga yuboriladi. Dori ta’siri 2-15 minutdan keyin boshlanadi. b) Muskul ichiga. Bu yo‘l bilan ham dorilarni suyuq shaklidagilar muskul ichiga yuboriladi. Bu yo‘l bilan yuborilganda teri ostidagiga qaraganda ta’sir tez bo‘ladi. v) Vena ichiga. Bu yo‘l bilan dorilar maxsus shpritslar yordamida (jane), vositasiz to‘g‘ri qonga ta’sir ko‘rsatish uchun yuboriladi. Ot va tuyalarga dorilar buyintiriq venasiga, qoramol, quy –echkilarga buyinturiq venasiga , chuchqa quloq venasiga, itlar elka yoki tirsak venasiga asosan suvli eritmalari yuboriladi. g) Arteriya ichiga. Bu yo‘l juda kam qo‘llaniladi, ko‘pincha bosh va oyoq kasalliklarida ximioterapevtik vositalar yuboriladi. 6. Ingalyasiya yo‘l bilan. Bu nafas organlari orqali dorilarni yuborish . Bu yo‘l bilan gaz, par va azrozol holatdagi dorilar yuboriladi va mahalliy, rezorbtiv, reflektor ta’sir qiladi. Dorilar o‘pkaga tushgach yaxshi va tez so‘riladi. Ingalyasiya yo‘li nafas organlarini o‘tkir va surunkali kasalliklarida, narkoz chaqirish maqsadida, yuqumli kasalliklarni davolashda ximioterapevtik dorilar individial va guruh holda qo‘llaniladi. Dori moddalarining dozalari Dorivor moddalarning hayvonlarga bir marta beriladigan miqdori doza deb ataladi. Dozaga qarab dorivor moddalar har xil ta’sir etadi, ishlab chiqarishdagi vrachlar dorivor moddalarning profilaktik va davolash dozalarini yaxshi bilish bilan bir qatorda, unga dorivor moddalarning organizmni zaharlash va o‘ldirish dozalarini ham bilish kerak. Ayniqsa bu dozalarni yaxshi bilish kerak, zaharli dorilar qo‘llanilganda, har xil dori moddalarning dozalari har xil bo‘ladi. Agar o‘lchov birligi qilib davolash dozasini olganimizda, ularning zaharlash va o‘ldirish dozasini quyidagi tablitsadan ko‘rish mumkin: Preparat Berilish dozasi Davolash Zaharli O‘ldiruvchi Flavakridina gidroxlorid 2 4 Arekolina gidrobromid 4 7 Natriya tiosulfat 8 24 Streptotsid 1000 38000 Penitsillin 800000 20000000 Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, agar dozalarni to‘g‘ri berganda penitsillindan qo‘rqmasdan foydalanishimiz mumkin. Ammo arekolin va flavakridinnig dozasini sal oshirganimizda hayvonni zaharlashimiz yoki o‘ldirishiz mumkin. Davolash dozalari bir marta 1sutkaga yoki davolash davriga mo‘ljallanib beriladi. Avval vrach diagnoz qo‘ygandan keyin davolash dozasini aniqlash zarur (bir marta qabul qilingan) dozani shunday olish kerakki, u doza davolashga yaxshi bo‘lib kasal organizmga ham zarar etkazmasligi kerak. Ko‘p maxallar davolash muddati uzok bo‘ladi, bu maxalda dori moddalarining necha kun yoki soatda organizmdan chiqishini hisobga olib, necha kundan keyin yoki soatdan keyin davolash qo‘rsini davom ettirilishi aniqlanadi. Agar dorivor moddalar organizmda uzoq vaqt saqlanadigan bo‘lsa, davolash mahalida dori berish muddati uzun bo‘lib, davolash muddati qisqa bo‘ladi. Kunlik doza – bu bir kunlik beriladigan dorining miqdoridir. Bir kunlik doza bir marta beradigan dorining 2-4 miqdoridan iborat bo‘ladi. Davolash oldidan kunlik davolashda qancha dori ketishini ham bilish kerak. Bir xil dorilarning bir marta berilishi 1kurs davolashga teng bo‘ladi (gemosporidin – piroplazmoz kasalida) ko‘p mahalda hayvonlar, yaxshi bo‘lgancha dori berishni davom ettirish kerak bo‘ladi. Bu mahalda qo‘rsavoy doza har xil bo‘ladi. Oldini olish va davolash dozalari maksimal va minimal bo‘ladi. Minimal doza – bu eng kichik doza bo‘lib, buni yana ham kamaytirsa u vaqtda bu davolash xususiyatini ko‘rsatmaydi. Optimal doza- bu dorilarni o‘rta miqdorda qo‘llaydigan dozasi bo‘lib, vrachlar asosan shu dozani davolash maqsadida ko‘p qo‘llaydi. Maksimal doza –bu eng baland cho‘qqisi bo‘lib, yana sal ko‘paytirganimizda bu hayvonning salomatligiga zarar etkazadigan bo‘ladi. O‘rtacha doza esa davolashning eng qulay dozasi bo‘lib, hayvonning salomatligiga zarar tegizmasdan kasal organizmga yaxshi davolash ta’sirini o‘tkazadi. Har xil dorilar dozasini ko‘paytirish yoki kamaytirish natijasida ularning ta’siri ham o‘zgaradi. Misol: aroqni kamrok qabul qilganda u energetik ta’sir qilib, ko‘proq qabul qilganda esa narkotik ta’sirini ko‘rsatadi. Saburni kam qabul qilganda ovqat hazm kilishni yaxshilatsa, ko‘proq qabul qilganda ich surish ta’sirini ko‘rsatadi. Hayvonlarning faqat turiga qarab ularning tirik og‘irligiga qaramasdan dozasini aniqlash mumkin emas, chunki bir turdagi hayvonlarning tirik ogirligi har xil bo‘lishi mumkin. Misol: otlar 280-300 kg, yirik shoxli mol 300-700 kg. Hayvonlarning tirik ogirligi kancha ko‘p bulsa beriladigan dorilarning dozasini ham o‘shanga ko‘paytirish kerak. SHuning uchun ko‘pincha doza mollarning 1 kg tirik ogirligiga karab olinadi. SHunga karamasdan bu jarayon ham notugri bo‘lishi mumkin. Misol: otlarga antigelmintik berish uchun 1 kg tirik og‘irligiga 0:1 fenotiazin beriladi. Agar otning tirik ogirligi 700 kg bo‘ladigan bo‘lsa fenotiazinning dozasi 70.0 bo‘lib ot uchun zaharli bo‘ladi. Mayda otlarga (250 kg) doza 0.25 bo‘lib ta’sir kilmaydigan bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, fenatiozinning dozasini 1 kg tirik ogirligidan olib 30.0 kam 40.0 oshirmaslik kerak. Veterinariya qo‘llanmalarida ko‘rsatilgan dozalar urg‘ochi mollar uchundir. Erkak mollar urg‘ochi mollardan katta bo‘lganligi uchun dozalarni 10.25 % ko‘proq olish kerak. Yosh va qari mollar moddalarning zahariga sezgir bulganliklari uchun ularni ham dorilarining dozasini kamaytirib berish kerak. Ushanga uxshab kasal va arik mollarga ham dozalarning pasaytirib berish kerak. Dorivor moddalarni davolash ta’sirida fakat ulari erib, qonga o‘tgandan keyingina boshlanadi. Qonga kancha tez utadigan bulsa, shunga karab dorilarni og‘izdan, qonga, teri ostiga va boshqa usulda beriladi. Agar og‘izdan berilgan dori moddani 1 deb xisob qilganda, boshqa usulda berilgani qo‘yidagicha dozada bo‘lar edi. og‘izdan 1 doza vena ichiga 1-4 doza Rektal 1. 1-2, 2 doza muskul orasiga 1-3, 1-2 doza Teri ostiga 1-3, 1-2 doza traxeya ichiga 1-4 doza Dori moddalar ogirligiga qarab aniqlanadi, suyukliklarni hajmiga karab, shuni esda tutish kerakki har xil suyuqlikning xajmiy og‘irligi bir xil bulmaydi. Antibiotik, garmonlar bulsa T6 bilan dozalari aniqlanadi, chunki ularning xajmi va ogirligi bilan aniqlab bulmaydi. 1 T6 penitsillin 50 ml bo‘lsada zolotistiy stafilokokk mikrobning o‘sishini to‘xtatish miqdordadir. Asosiy adabiyotlar: 3. Salimov Yu. “Veterinariya farmakologiyasi”. O‘quv qo‘llanma. Noshir nashriyoti. Toshkent. 2019 yil. 4. Salimov Yu., Xoliqov A.A., Farmonov N.O., “Veterinariya farmakologiyasi” fanidan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari uchun o‘quv qo‘llanma. Papirus- Samarqand nashriyoti. Samarqand 2021 yil Qoʻshimcha adabiyotlar 1. Машковский М.Д. Лекарственние средства. Справочник. Колос. Москва. 1998 год. 2. Соколов В.Д. “Фармакология”. Учебник. Агропомиздат. Москва.. 2010 год.