Dori shakllari. Eritmalarni tayyorlash texnologiyasi. Darsning maqsadi va utkazish usuli: 1. Dori shakllari, necha xilda bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishish va ularni tayyorlanish texnologiyasini urganish. 2. Eritmalar va erituvchilar to‘g‘risida asosiy ma’lumotlarni yozib olish. Kuchli eritmalarni suyultirish usulini urganish. 3. Natriy xlorning 0,9 foizli 100 ml miqdoridagi eritmasini laboratoriya sharoitida tayyorlashni urganish. 4. Retseptlar yozish. Dars uchun kerakli jixozlar va vositalar: Dori shakllari yozib kursatilgan jadval, natriy xlor kukuni, distillangan suv, tarozi va uning toshlari, suzgich qog‘oz, sterilizator, suyuqliklarni ulchash va aralashtirish uchun maxsus silindr va kolbalar, yorliq (etiketka). Asosiy tushunchalar. Dori vositalari hayvonlar kasalliklarini davolash maqsadida qo‘llaniladi. Ularni organizmga yuborish qulay bo‘lishligi va ta’sir xususiyatlarini to’liq namoyon bo‘lishligi uchun u yoki bu shakllarda tayyorlanadi. Farmasevtika zavodlarida hamda maxsus dorixonalarda dori vositalari har xil shakllarda ishlab chiqariladi. 1. Suyuq shakldagi dori vositalari (eritmalar - miksturalar, emulsiyalar, damlamalar, qaynatmalar). 2. Yumshoq shakldagi dori vositalari (maz, - pastalar, linimentlar, atala) 3. Qattiq shakldagi dori vositalari (tabletkalar, - kukunlar, yig‘malar, briketlar, xab dorilar, pilyulalar). 4. Aerozol (gazsimon) shakldagi dori vositalari. Suyuq shakldagi dori vositalari: Eritmalar (Solutiones) – tarkibida bir xil kimyoviy tarkibga va fizikaviy xolatlarga ega, teng qismlardan iborat bo‘lgan ikki yoki bir nechta dori moddalarini erituvchida eritish yuli bilan olinadigan cho‘kmasiz, yod zarrachalarsiz bir xil ko‘rinishdagi tiniq suyuqlik. Eritmalar tarkibi ikki vositadan kam bo‘lmagan, biri erituvchi hamda eruvchilardan iborat bo‘ladi. Amaliyotda kuproq erituvchi sifatida suv, bazida spirtlar, moylar, yog‘lar va boshqa suyuqliklar ishlatiladi. Eritmalar veterinariya amaliyotida keng qo‘llanilib birinchidan tashqi tomondan (ko‘zga tomizish, teri yuzasiga, shilimshiq pardalarga, yaralarga), enteral (per os,per rectum), parenteral (arteriya va vena qon tomirlari ichiga, muskul orasiga, teri ostiga, traxeyaga va xoqoza). Ikkinchidan, ularni qattiq shakldagi (furosillin), yumshoq (ixtiol), gazsimon (farmaldegid) shakldagi dori vositalaridan ham tayyorlash mumkin.Uchinchidan, eritmalar tayyorlash tez va qulay, aniq dozalarda, erituvchi eruvchi ta’sir xususiyatlarini uzgartirmasligi, organizmda dori ta’siri tezda va to‘liq namoyon bo‘lishi hamda turli xil hayvonlarga qo‘llash mumkin ekanligidadir. Eritmalar tayyorlashda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan erituvchilar ro‘yxati Jadval 6 T/r Erituvchilar nomlari Lotincha nomlanishi Tayyorlangan dori vositalarni organizmga yuborish yo‘llari. 1. Oddiy ichimlik suvi Aqua fontana Tashqi tomonga 2. Qaynoq suv Aq.cocta Ichga va tashqi 3. Distillangan suv Aq.destillata Ichga va tashqi 4. Ikki marta distillangan suv Aq.bidestillata Inyeksiya qilish 5. Etil spirti 20-33% Spiritus aethylicus Vena qon tomiri ichiga Etil spirti 20% Spiritus aethylicus Ichga ichirish Etil spirti 70% Spiritus aethylicus Tashqi tomonga 6. Etilli efir Aether aethylicus Tashqi tomonga va ingalyasiya uchun 7. Vazelin moyi Oleum Vaselini Tashqi tomonga 8. Shaftoli moyi Oleum Persicorum Inyeksiya qilish (teri ostiga va muskul orasiga) 9. Bodom moyi Oleum Amygdalazum Inyeksiya qilish (teri ostiga va muskul orasiga) 10. Zaytun moyi Oleum Olivarum Tashqi tomonga 11. Kungaboqar moyi Oleum Helianthi Tashqi tomonga 12. Zig‘ir moyi Oleum Lini Tashqi tomonga 13. Kana kunjut moyi Oleum Ricini Tashqi tomonga Bundan tashqari amaliyotda teri parazitlariga qarshi qo‘llash uchun eritmalar tayyorlashda, erituvchi sifatida solyarka moyi, kerosin va benzin ham ishlatilishi mumkin. Eritmalar qo‘llanilishiga qarab 3 guruxga bo‘linadi: 1) Ichga qabul qilish uchun 2) Inyeksiya qilish uchun 3) Tashqi tomonga qo‘llash uchun - Ichga qabul qilish uchun tayyorlangan eritmalar retseptlarda divizion usulda dozalarga bo‘linmagan xolatida yozib beriladi. Rp.: Calcii chloridi – 15,0 Aquae destillatae - 150 ml M.f. solutio D.S. Ichga, kuniga 1 osh qoshiqdan 3 maxal. # yoki Rp.: Solutiones Calcii chloridi 10% - 150 ml D.S. Ichga, kuniga 1 osh qoshiqdan 3 maxal - Inyeksiya qilish uchun tayyorlangan eritmalarni asosiy xususiyatlaridan biri, aniq dozalangan va sterillangan bo‘lishligidir. Bunday eritmalar shpris va igna yordamida, teri ostiga, muskul orasiga va vena qon tomiri ichiga, kamdan-kam xollarda arteriya qon tomiri va Yurakka yuborilishi mumkin. Misol uchun: Itga galantamin gidrobromidning 0,001 g. dozada, teri ostiga 10 ta inyeksiya qilish uchun retsept yozish kerak. Dorini dozalash usuli asosan 0,001 x 10= 0,01g, Erituvchi – distillangan suv, hajmi 1ml. Shuning uchun 10 marta yuborish uchun 1ml x 10= 10ml Rp.: Galanthamini hydrobromidi – 0,01 Aq. destillatae – 10 ml m.f. Solutio. Sterillis D.S. Teri ostiga 1 mldan kuniga 2 maxal. # Agar ofisinal usulda bo‘lsa Rp.: Sol. Galanthamini hydrobromidi sterilyeisatae 0,1% - 10ml D.S. Teri ostiga, 1 mldan kuniga 2 maxal. -Tashqi tomonga qo‘llanish uchun tayyorlanadigan eritmalar retseptda ko‘p miqdorlarda yozib kursatiladi. Bunday eritmalarni xirurgik asbob uskunalarni zararsizlantirish, xonalarni dezinfeksiya qilish va yallig‘lanishlarda tana bo‘shliqlari va yuzasini yuvish uchun qo‘llaniladi. Misol uchun: Rp.: Solutiones Kalii permanganatis 1:1000 – 500 ml D.S. Og‘iz bo‘shlig‘ini yuvish uchun. # Rp.: Chloramini B – 1,0 Aq. destillatae ad – 100 ml m.f. solutio D.S. tashqi tomonga. Misol uchun: Kaliy permanganatning 1:1000 (0,1%) nisbatdagi eritmasini 1 litr miqdorida yarani bir marta yuvish uchun sarflansa 5%li eritmadan qancha olinadi. Qo‘llaganda, bir marta yarani yuvish uchun 1 litr sarflansa eritmani talab etilgan miqdori (ml)X kerakli foiz miqdori -------------------------------------------------------------------------------------- = bor bo‘lgan foiz miqdori. 1000 ml · 0,1% ----------------------- = 20 ml 5 % Shundan kurinib turibdiki 1 litr kaliy permanganatning 1:1000 (0,1%) nisbatdagi 1 litr eritmasini tayyorlash uchun uning 5%li eritmasidan 20 ml olish kerak ekan. Topshiriq : – Laboratoriya sharoitida natriy xlorning 0,9 foizli sterillangan 100 mlli eritmasini tayyorlang va retsept yozing. 0,9 % li 100 ml sterillangan natriy xlorid eritmasini tayyorlash. Topshiriqni bajarish tartibi. 1. Hamma bajariladigan ishlar aseptika qoidalari asosida bajarilishi shart. 2. Tarozi pallasi ish xolatiga keltiriladi. 3. Tarozida 0,9 gramm natriy xlorid kukunidan tortib olinib, toza shisha silindr (menzurka)ga solinadi va 100 mllitr distillangan suv ulchab solinadi, silindr yengil xarakatlantirilib natriy xlorid eritiladi. 4. Toza quygich olinadi, uni ichki devori distillangan suv bilan yuviladi va paxtali suzgich (filtr) quyiladi, uning ustidan qog‘oz suzgich joylashtiriladi. 5. Yana boshqa toza shisha idish olinadi, suzgichlar joylashtirilgan quygichdan eritma quyilib suzgichdan utkazib tozalanadi. 6. Yana toza idish olinib, suzgichli quygich urnatilib, eritma 2-chi marta tozalanadi. 7. Tozalangandan so‘ng shisha idish og‘zi tiqin bilan berkitiladi va eritma tozaligi tekshiriladi. Agar notozalik aniqlansa qayta suzgichdan utkaziladi. 8. Tekshiruvdan keyin shisha idishdagi eritma 30 daqiqa davomida sterilizatorda qaynatiladi. 9. Eritma sovutilib maxsus idishga solinib unga yorliq (etiketka) yozilib yopishtiriladi. Retsept yozish: Samarqand shahar, hayvonlar kasalliklariga qarshi kurashish stansiyasi. S.Ayni ko‘chasi 11 uy 15 20 ------------ 15 I Buzoq, qora-ola 10 oylik, egasi Hamidov N, Isoqov ko‘chasi 21 xona. Vetvrach Xoliqov A. Rp.: Natrii chloridi – 0,9 Aquae destillatae – 100 ml m.f. Solutio/ Sterilisata D.S. Vena qon tomiri ichiga 1 marta yuborish uchun. # Shu eritma tayyor xolatda bo‘lsa retsept quyidagi ko‘rinishda yoziladi: Rp.: Solutiones Natrii chloridi 0,9 % - 100 ml D.S. Vena qon tomiri ichiga 1 marta yuborish uchun