Efferent va afferent asab uchlariga ta’sir qiluvchi moddalar farmakologiyasi Reja: 1. Xolinergik moddalar 2. Adrenolitik moddalar 3. Gangliyalarni stimullovchi moddalar. Mioreleksant moddalar 4. Afferent nervlarning faoliyatini kuchaytiruvchi (qo‘zg‘atuvchi) dorilar: ta’sirlovchi moddalar Tayanch tushunchalar: ► Vegetotrop moddalar nima, tushuncha bering, ahamiyati. ► Xolinomimetik moddalar nima, tushuncha bering, ahamiyati. ► Antixolinesteraz moddalar nima, tushuncha bering, ahamiyati. ► Xolinolitik moddalar nima, tushuncha bering, ahamiyati. Foydalanilgan adabiyotlar 1. S.S.Azizova « Asosiy adabiyotlar: 2. Соколов В.Д. “Фармакология” Санкт-Петербург 2010 г. 3.. Azizova S.S. «Farmakologiya» darslik. Toshkent 2000 y, Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Farmonov N.O, Salimov Yu.. “Farmakologiya fanidan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari uchun uslubiy qo‘llanma” Samarqand 2007 y. 2. Klyuyev M.A. va boshqalar. «Tabobatda ishlatiladigan dori-darmonlar» Toshkent, 1995 y. 3.Maxkamov S.N. va boshqalar. «Tayyor dorilar texnologiyasi» Toshkent 1996 y. 4. Машковский М.Д. «Лекарственние средства», 1998 г 5. “Zooveterinariya” jurnali, Toshkent Vegetotrop moddalarga qisqacha xarakteristika Ma’lumki, periferik nerv sistemasi ikki qismdan iborat : 1. Efferent nerv uchlari. 2. Afferent nerv uchlari. Efferent (vegetativ) nerv sistema organizmda ichki organlarni, qon va limfa tomirlarni, ichki va tashqi sekretsiya bezlarini, silliq va kundalang-targ‘il muskullarni boshqaradi va xayvonlar organizmi bioximik protsesslariga murakkab ta’sir qo‘rsatadi. Bu sistema xam ikkita bo‘limdan iborat: parasimpatik va simpatik bo‘limlar. Ushbu bo‘limlar faoliyati bosh miya pustlog‘i boshqaruvida bo‘ladi. Vegetativ nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqib, gangliyalar xosil qiladi. Bular pre - va postgangliyalarga bo‘linadi. Impulslar pregangliya toladan postgangliya tolaga, ulardan ichki organlardagi retseptorlarga ximiyaviy moddalar – mediatorlar orqali o‘tkaziladi. Farmakologiyada vegetativ nervlarning uchlarida ajraladigan mediatorlarni xisobga olib, xolinergitiklar – mediator – atsetilxolin – va adrenergitiklar – mediator – adrenalin bo‘lish qabul qilingan. Xolinergitik nervlarga postganglionar parasimpatik tolalar, skelet muskullarini xarakatlantiruvchi tolalar, preganglionar parasimpatik va simpatik tolalar kiradi. Xolinergitik nervlardan impulslarni kabul kiluvchi to‘qimalar – xolinoretseptorlar, adrenergitik nervlarni – adrenoretseptorlar deyiladi. SHuning uchun bu sistemalarga ta’sir etuvchi moddalar 1. Xolinergetik moddalar 2. Adrenergitik moddalarga bo‘linadi. Xolinoretseptorlarning farmakologik moddalarga nisbatan sezuvchanligi xar xil bo‘ladi. Ular: 1. N – xolinoretseptorlar, nikotin sezuvchi 2. M – xolinoretseptorlar, muskarin sezuvchilarga bulinadi. N – xolinoretseptorlar simpatik va parasimpatik nerv tugunlarida, buyrak usti bezining xromaffin to‘qimalarida, skelet muskullarida, MNS ning bosh miya po‘stlog‘ida va orqa miyada joylashgan. M – xolinoretseptorlar postganglionar parasimpatik tolalar joylashgan to‘qimalarda (Yurak, oshqozon, ichaklar, bronxlar, bachadon muskullarida, ko‘z, oshqozon – ichak kanali bezlarida) joylashgan. Adrenoretseptorlarning xam ikki xil turi bor: 1. α – adrenoretseptorlar bachadon, qon – tomirlar va boshqalar silliq muskulida joylashgan. 2. β – adrenoretseptorlar skelet va Yurak muskullarida, bronx va ichaklarda joylashgan. Farmakalogik moddalar xolinoretseptorlar va adrenoretseptorlarni qo‘zg‘ashi yoki susaytirishi mumkin. 1. Xolinomimetiklar – qo‘zg‘atuvchi 2. Xolinolitik – susaytiruvchi 3. Adrenomimetik – qo‘zg‘atuvchi 4. Adrenolitik – susaytiruvchi M – xolinoretseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar Bu guruxga kiruvchi preparatlar asosan postganglionar xolinergitik sistemaga ta’sir qo‘rsatadi va qo‘yidagi guruxlari mavjud: 1. Xolinomimetiklar. 2. Antixolinesteraz moddalar. 3. Xolinolitiklar. 1- va 2- gurux preparatlari xolinergitik sistemani aktivlashtiradi, 3- gurux preparatlari esa bu sistemani blokada kiladi. Xolinomimetik va antixolinesteraz moddalar bir-biriga uxshash xolinergitik innervatsiyani aktivlashtiruvchi o‘zgarishlar chaqiradi. Jumladan, hazm sistemasining sekretor va qisqarish funksiyasini birdan aktivlashtirib yuboradi, ichak bezlari sekretsiyasi 2-8 marta, oshqozonda 3-12, sulak bezlari 3-20 marta qo‘chayadi, bu xolat o‘txo‘r xayvonlarda kuchli, go‘shtxo‘rlarda sust namoyon bo‘ladi. Hazm organlari sekretsiyasini oshirish, ovqat xazm qilishni yaxshilash maqsadida qo‘llash qiyin, lekin bezlar bilan zaxarlarni va ozuqalarni xazm yo‘lidan chiqarishda yordam beradi. Bu moddalar oshqozon va ichaklar peristaltikasini ham tez aktivlashti-radi. Bu holat 10- 20 minut davom etadi va oshqozon, ichaklarni tezakdan tez tozalaydi. Lekin o‘txo‘r xayvonlarda bu juda xavfli, chunki ichaklarni yorib yuborishi mumkin. SHuning uchun bu dorilarni belgilangan dozada bo‘lib- bo‘lib yuborish (drob. doza) tavsiya etiladi. Nafas organlarida sekretsiya qo‘chayadi va muskullar qisqarishi tezlashadi. Yurak ishini vaqtinchalik susaytirishi mumkin. Katta dozalarda mayda kapilyarlar kengayib, qon bosimi pasayishi mumkin. Eng ko‘zga ko‘rinadigan o‘zgarishlardan biri, bu ko‘z qorachig‘ining torayishi, ko‘z ichki bosimining pasayishi. Bunda xayvon yaqinni ko‘rib, uzoqni ko‘ra olmaydi. Ushbu guruxga kiruvchi dorilar xolinergik sistemani sezilarli darajada aktivlashtirib, shu innervatsiyaga ega boshqa fiziologik sistemalarda ham murakkab o‘zgarishlar chaqiradi. Lekin hamma preparatlar bir xil ta’sir etmaydi, shuning uchun har biri har xil maqsadlarda qo‘llaniladi. Xolinomimetik moddalar. Bu guruxga tabiiy xolinomimetik – atsetilxolin, uning stabillashgan preparati – karboxolin hamda atsetilxolin hosil bo‘lishini aktivlashtiruvchi moddalar – arekolin, piloxarbin, atseklidin va tenzamonlar kiradi. 1. Karboxolin – oq, kristall poroshok, suvda yaxshi eriydi, A ro‘yxatda. Ta’siri. Karboxolin xolinergetik innervatsiyaning tipik mimetik dorisi, xuddi atsetilxolin kabi ta’sir etadi, lekin atsetilxolinesteraza uni sekin parchalaydi va organizmda 40-80 minut ta’sir etadi. Uning ta’sirida so‘lak bezlari sekretsiyasi 3-5 min. dan keyin birdan tezlashib, 6-16 barobar ko‘payadi va 30-40 min davom etadi. Oshqozon shirasi miqdori xam 30-70 min davomida bir necha marta ko‘payadi. Karboxolin qoramol va qo‘y – echkilarda oshqozon va ichaklar motorikasini kichik dozalarda aktivlashtiradi, doza qo‘chaytirilsa katta qorin muskul devori tonusini kuchaytiradi. Karboxolin so‘lak, oshqozon, ichak va bronxlardagi bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi, oshqozon va barcha ichaklar peristaltikasi qo‘chayadi. Karboxolin xazm organlaridagi o‘zgarishlar bilan birga o‘pkadagi qisqarishlarini ham kuchaytiradi, qon bosimini pasaytiradi, Yurak ishini dastlab susaytiradi, keyin tiklaydi, ko‘z qorachig‘ini qisqartiradi. Qo‘llash. Qoramollar atoniyasida, otlar va qoramollar revmatik sanchiqlarida, ichaklar atoniyasida, bachadon atoniyasida. Go‘shtxo‘r xayvonlar ich qotishida hamda ginekologik kasalliklarda. 2. Arekolin – alkaloid, Filippin mamlakatida o‘sadigan Palma urug‘idan hamda sintetik yo‘l bilan olinadi, A ro‘yxatda. Ta’siri. Arekolin M-xolinoreaktiv qo‘zg‘atadi, kuchli o‘zgarish hazm yo‘lida ko‘zatiladi, oshqozon, ichaklar va bachadon muskullari tonusini kuchaytiradi: ter, so‘lak, bronxial va hazm yo‘li bezlari sekretsiyasini kuchaytiradi va kuchli surgi ta’sir etadi. Yurak ishini susaytiradi, ko‘z qorachig‘i kichrayadi. Ichaklarda gelmentlarni o‘ldiradi. Ta’siri 15-20 minutdan keyin boshlanadi va 1-3 soat davom etadi. Qo‘llash. Hayvonlarda surgi dori sifatida, otlarda oyoq bo‘g‘imlari revmatik yallig‘lanishida, bosh miya shishida, itlarda ichak sestodozlarida antigelmentik sifatida. Antixolinesteraz moddalar. 1. Fizostigmin salitsilat – alkoloid, rangsiz kristall, A ro‘yxatda. Ta’siri. Xolinergik innervatsiyani aktivlashtiradi, ya’ni atsetilxolineste-raza fermentini buzib, atsetilxolin paydo bo‘lishiga sharoit yaratadi. Fizostigmin karboxolinga o‘xshash ta’sirga ega, lekin sekretsiyani kuchsiz tezlatadi va organlar motorikasini qisqa aktivlashtiradi.u boshqa preparatlarga qaraganda ko‘z qorachig‘ini kuchli qisqartiradi. Ta’siri 2-5 minutdan keyin boshlanib, 20-30 minut davom etadi. Qo‘llash. Oftalmalogiyada 0,5-1 % li eritmasi va surgi dori sifatida qo‘llaniladi. 2. Prozerin – oq kristall poroshok, A ro‘yxatda. Go‘shtxo‘r xayvonlarga kuchsiz, qoramol va otlarga kuchli ta’sirga ega. Fizostigminga qaraganda prozerin xolinesteraza fermentini blokada qilib, atsetilxolinning ko‘p miqdorda to‘planishiga sharoit yaratadi. To‘plangan atsetilxolin xolinergik sistemani qo‘zg‘atadi, natijada oshqozon, ichaklar, bachadon, bronxlar muskulaturasi qisqarishi kuchayadi, tonusi oshadi. Qo‘llash. Kavshovchi hayvonlar atoniya va gipatoniyasida, katta qorin to‘lib qolganda, katta qorin muskuli parezida, endometritda, yo‘ldosh ushlanib qolishida, tug‘ishni stimullashda, bachadon tiklanishi tezlatishda, qo‘y va cho‘chqalar jinsiy funksiyasini stimullashda. Xolinolitiklar. Bu moddalar xolinergitik sistemani blokada qiladi, falajlaydi, natijada mediator atsetilxolin bu sistemaga ta’sir etmaydi. Bu guruxga kiruvchi moddalarni nisbatan M–xolinoretseptorlarga va N–xolinoretseptorlarga ta’sir etuvchilarga bo‘linadi. M–xolinoretseptorlarga ta’sir etuvchilarga atropin guruxi kiradi. N–xolinoretseptorlarga ta’sir etuvchilarga gangliyalarga ta’sir etuvchi va kurarisimon moddalar. Atropin sulfat. Atropin alkaloid, bangidevona, mingdevona, belladonna o‘simliklaridan va sintetik yo‘l bilan olinadi. A ro‘yxatda. Xozirda atropin sulfat holida qo‘llaniladi. U oq poroshok, suvda eriydi, poroshok yoki 0,1% li eritma holida ishlab chiqariladi. Ta’siri. M–xolinoreaktiv sistemani blokada qiladi, natijada bu sistemaning atsetilxolin mediatoriga sezuvchanligi yo‘qoladi. Atropin ta’sirida silliq muskullar spazmi bo‘shashadi, jumladan oshqozon, ichaklar, bronx, siydik yo‘llari, va bachadon. Oshqozon, ichak, so‘lak, ter, bronxial bezlar sekretsiyasi kamayadi yoki to‘xtaydi, oshqozon va ichaklar matorikasi kamayadi. Yurak qisqarishlari ritmi oshadi, qon bosimi oshadi, ko‘z qorachig‘i kengayadi, hayvon uzoqni ko‘radi, yaqinni ko‘rmaydi, nafas olishni yaxshilaydi, gaz almashinuvi kuchayadi. Qo‘llash. Atropin xolinolitiklar va FOB bilan zaxarlanganda, nafas markazini qo‘zg‘atish uchun narkotiklar bilan zaxarlanaganda; Yurak ishi va nafas susayganda; silliq muskullar spazmini olish uchun oshqozon-ichak sanchig‘ida, ichaklarda konkrement bo‘lganda, siydik yo‘li, bronxlar spazmida, qizilo‘ngachga yot narsalar tiqilsa; ko‘z kasalliklari diagnostikasi va kosmetika maqsadlarida. Atropin o‘ta zaxarli shuning uchun uni qo‘llashda ehtiyot bo‘lib, dozaga e’tibor berish kerak. Adrenomimetiklar. Adrenomimetik moddalar–adrenolinga o‘xshash ta’sir qiladigan ximiyaviy birikmalar. Ularga adrenalin, noradrenalin, mezaton, setanol, izadrin, efurinlar kiradi. Bular hammasi adrenoreaktiv sistemalar bilan birga ta’sir ko‘rsatadilar, natijada adrenergitik sinapslarni qo‘zg‘atadi. Adrenomimetiklar ichida adrenalin α- va β- retseptorlarga bir xil; noradrenalin, mezaton, fetanol esa α- retseptorlarga kuchliroq; izadrin esa β- retseptorlarga kuchliroq ta’sir etadi. 1. α- retseptorlar bachadon, qon–tomirlar, silliq muskullarda bo‘ladi. 2. β- retseptorlar skelet muskullarida, Yurak, bronx va ichaklarda bo‘ladi. Veterinariyada adrenomimetiklar ko‘proq tomirlarni qisqartiruvchi, bachadonga ta’sir etuvchi, Yurak faoliyatini aktivlashtiruvchi va qon bosimini ko‘taruvchi sifatida ishlatiladi. Adrenalin – buyrak usti bezi garmoni, qonga ajralib boshqa moddalar bilan birga adrenergitik innervatsiya tonusini ushlab turadi. Adrenalinnig ajralish miqdori ba’zan birdan ko‘payishi yoki birdan kamayishi mumkin bu o‘z navbatida hayvon holatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Simpatik nerv sistemasi aktivlashgan sharoitlarda, og‘riqlarda, emotsional holatlarda, strixnin yoki nikotin ta’sirida, buyrak usti bezi kichiklashganda adrenalin miqdori ko‘payadi. MNS va simpatik innervatsiya susayganda adrenalin ajralishi pasayadi. Hayvonlar organizmida adrenalin doim aminoksidaza fermenti yordamida parchalanib turadi. Adrenalin davolash maqsadida buyrak usti bezidan va sintetik olinadi va adrenalin gidrobromid qo‘llaniladi. U mayda kristall poroshok, suvda yaxshi eriydi. Amaliyotda 0,18% li ofitsional eritma ishlatila-di. B ro‘yxatda. Ta’siri. Adrenalin α- va β- adrenoretseptorlarga ta’sir etib, butun organizmda adrenergetik nervlar ta’sirini kuchaytiradi, ayniqsa, bu narsa tomirlarda va Yurakda yaqqol namoyon bo‘ladi. 1.Tomirlarga ta’siri maxalliy va rezorbtiv bo‘ladi. Maxalliy ta’sirida shilliq pardalar oqaradi, agar kapilyarlardan qon oqsa to‘xtaydi. Teri ostiga yuborilsa rezorbtiv ta’sir etib, tomirlarni toraytiradi. Bu holat 20-30 minut, ba’zan 2-3 soat davom etadi. Adrenalinning bu ta’siri amaliyotda xirurgik operatsiyalarda qon oqishini to‘xtatishda juda qo‘l keladi, ayniqsa mahalliy anesteziyalovchilar bilan birga. Adrenalinning qon to‘xtatuvchi ta’siri shundan iboratki, bunda tomirlar yuzasi qisqarib, tromblar xosil bo‘lishi faollashadi. Bu xolat mayda tomir va kapilyarlarga taaluqli. Adrenalin surilgandan keyin, adrenoreaktiv sistemalarga ta’sir etadi, shuning uchun uning ta’siri turli organlar tomirlarida turli xil namoyon bo‘ladi. Masalan, buyraklar tomiri avval qisqarib, keyin kengayadi, o‘pka va miya tomirlari kengayadi. 2. Adrenalin Yurakka ta’sir etib, Yurak qisqarishlari ritmini birdan oshiradi, Yurak muskullarining qisqarish holati kuchayadi, impulslar o‘tkazish tezlashadi. Agar adrenalin venaga yuborilsa, Yurak faoliyati tez o‘zgaradi. 2-3 minutdan keyin Yurak urishlari tezlashadi. Teri ostiga yuborilsa bu holat 5-10 min. dan keyin boshlanadi. 3. Adrenalin ta’sirida qon bosimi birdan ko‘tariladi, ichki organlar tomirlari qisqarishi hisobiga. 4. Adrenalin bachadonda turli hayvonlarda turlicha ta’sir qiladi. Quyonlar bachadoni qo‘zg‘aladi koramol, it va mushuk bachadonini qisqartiradi, bo‘g‘oz bo‘lsa ta’sir etmaydi, bo‘g‘oz bo‘lmasa qo‘zg‘atadi. 5. Ko‘z qorachig‘ini kengaytiradi. 6. Bronxial bezlar va oshqozon–ichak bezlari sekretsiyasi susayadi, ter bezlari kuchayadi, ichaklar muskulini bo‘shashtiradi, taloq muskullarini qisqartiradi. Katta dozalarda hayvonlar uchun zaxarli. Avval Yurak qisqarishlari soni oshib, shilliq pardalar oqaradi, keyin o‘pka shishi hosil bo‘ladi, so‘ngra Yurak urishi susayadi qon bosimi pasayadi. Qo‘llanishi. Qon to‘xtatuvchi vosita sifatida og‘iz, burun, bachadon, oshqozondan qon ketganda; Yurak qon-tomir faoliyatini tiklash uchun kollapslarda qon bosimini ko‘tarish uchun, Yurak to‘xtash xavfi bo‘lganda. Lekin qon bosimi ko‘tarilganda qo‘llash ta’qiqlanadi. Adrenalin venaga, muskul orasiga, teri ostiga yoki Yurakka to‘g‘ri yuboriladi. Adrenolitiklar Adrenolitik moddalar organizmda adrenoreaktiv sistemani blokada qiladi va natijada simpatik nervlardan ishchi organlarga utadigan impluslarni utishiga qarshilik qiladi. Adrenolitik moddalar adrenolinga va uni ajralishiga ta’sir qilmaydi. Bu moddalarni asosiy ta’siri tomirlarni kengaytiradi, bachadon taloq silliq muskullarni bo‘shashtiradi qon bosimini pasaytiradi. Preparatlar : fentolamin, tropafin, sporinya alkoloidlari, Qo‘llanilishi: qon bosimi kutarilganda, bachadon kasalliklarida Gangliyalarni stimullovchi moddalar. Bu moddalar boshqacha N–xolinoretseptorlarni qo‘zg‘atuvchi moddalar ham deyiladi. N–xolinlretseptorlar simpatik va parasimpatik gangliyalarda, buyrak usti bezi karatoid koptokchalarida, tomirlar xemoretseptorlarida va MNS. da joylashgan. Amaliyotda N–xolinoretseptorlardan lobelin va sitizin qo‘llaniladi. Lobelin lobeliya, sitizin esa rakitnik o‘simliklaridan olinadigan alkoloidlar. Lobelin 1%li eritma holida, sitizin esa 0,15%li sititon holida qo‘llaniladi. Bu preparatlar karatoid koptokchalardagi gangliyalarni qo‘zg‘atib, reflektor yo‘l bilan uzunchoq miyadagi nafas va qon-tomirlar markazini qo‘zg‘atadi, natijada nafas tezlashadi va chuqurlashadi, o‘pkada gaz almashinuvi oshadi, qon bosimi ko‘tariladi, shu bilan birga bu moddalar simpatik nervlarni, N–xolinlretseptorlarni qo‘zg‘atadi, simpatik nerv mediatri – noradrenalin ajralishi oshib, biroz qon bosimini oshiradi. Bu moddalar asosan nafas etishmovchiligida, nafas markazini falajlovchi moddalar bilan zaharlanganda, SO2 bilan zaxarlanganda, yosh hayvonlar asfiksiyasida, qon bosimini tiklashda vena yoki teri ostiga yuboriladi. Gangliyalarni blokada qiluvchi moddalar. Bu moddalar vegetativ gangliyalar sezuvchanlishini pasaytiradi va natijada postgangliyalarga o‘tadigan impulslarni to‘xtatadi. Bu holatda vegetativ nervlarning organizmning turli organ va sisiemalarini funksional holatiga ta’siri susayadi. Gangliyalitiklar meditsina amaliyotida keng qo‘llaniladi, lekin veterinariyada ko‘p qo‘llanilmaydi. Ko‘proq pentamin, benzogeksoniy, paxikarpin, sintamin va x.k qo‘llaniladi. 1. Pentamin – poroshok yoki 5%li eritma holida chiqariladi. U oshqozon, ichaklar, tomir va bronxlar silliq muskullarini bo‘shashtiradi va turli spazmlar muskul ichiga yoki venaga yuboriladi. 2.Paxikarpin – alkaloid, bachadon qisqarishi bo‘shashganda, tomirlar spazmida, tug‘ishda yo‘ldosh ushlanib qolganda qo‘llaniladi. Harakatlantiruvchi nervlar oxirlariga ta’sir etuvchi moddalar- mioreleksantlar. Bu moddalar Janubiy Afrika mamlakatlarida o‘sadigan o‘simliklardan olinadi. Mahalliy aholi yovvoyi hayvonlarni ovlash uchun kamon o‘qlarini zaxarlaganlar. Bu zaxarlarga qurare deb nom berildi. Qo‘llanganda hayvon harakatlana olmaydi, ya’ni bu moddalar harakatlantiruvchi nervlar oxiridagi skelet muskullari N –xolinoretseptorlarni falajlaydi, qo‘zg‘atuvchi nervdan impulslar o‘tolmay, muskullar bo‘shashadi – relaksatsiya yuz beradi, lekin Yurak faoliyati, qon aylanishi hazm organlariga ta’siri kuchsiz. Preparatlari: Diplatsin, ditilen, mellektin, siklobutoni, kondelfin Qo‘llash. Xirurgik operatsiyalarda muskul bo‘shatish uchun yovvoyi hayvonlar diagnostikasi va davolash ishlarini bajarish uchun muskul ichiga yuboriladi. Gistaminga qarshi moddalar. Gistamin – o‘simlik va hayvon to‘qimlarida keng tarqalgan, uning miqdori autointoksikatsiyasida, toksimiya, meteorizmda birdan ko‘payadi. Natijada hayvonlarga noxush ta’sir etadi – shilliq muskullar spazmi, kapillyarlar kengayadi, oshqozon – ichak sistemasi sekretsiyasi qo‘chayadi, bachadon qisqaradi, shishlar hosil bo‘ladi, teri sezuvchanligi oshadi. Bu holatlar allergiyada ham quzatiladi. Uni organizmda gistaminaza parchalab turadi. Qo‘llanishi. Veterinariyada gistaminga qarshi moddalar isitmada zardob kasalliklarida, medikomentoz zaxarlanishlarda shishlarda va allergik kasalliklarda qo‘llaniladi Gistaminga qarshi moddalar: dimedrol, diazolin, diprozin, suprastin. 1. Dimedrol – dimedrolum oq kristall poroshok, suv va spirtda eriydi, B ro‘yxatda. Aktiv gistaminga qarshi preparat. U silliq muskullar spazmini tez yo‘qotadi, kapilyarlar funksional harakatini tiklaydi. Og‘riqni kamaytiradi va bir vaqtning o‘zida nerv gangliyalarini blokada qilib, sezuvchan nervlarda sezuvchanlikni kamaytiradi, adrenergitik va xolinergitik sistemalar qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi. Bundan tashqari dimedrol ta’sirida hayvonlarda sedativ – tinchlantiruvchi va uxlatuvchi holatlar ham qo‘zatiladi. Dimedrol turli yallig‘lanishlarda, allergiyalarda, nur kasalliklarida qo‘llaniladi. Ukol, tabletka holida. 2. Diazolin – oq, kristall poroshok, B ro‘yxatda. Dimedrol kabi ta’sirga ega, allergiyaga qarshi ta’siri uziga xos lekin uxlatuvchi ta’siri sustroq. Ko‘pincha zardob kasalida, dermatozlarda, krapivnitsada, medikamentoz, idiosinkraziyada qo‘llaniladi. Og‘iz orqali. Afferent nerv sistemalari ta’sir etuvchi moddalarga qisqacha tavsifnoma Bu nerv sistemasi reflektor yoyining asosiy qismi hisoblanadi. Bu bo‘lim funksiyasi periferik retseptorlardan qo‘zg‘alishni M.N.S. ga o‘tkazish. Bunda qo‘zg‘alish shilliq pardalarda, terida, muskullar, ichki organlar va qorinda joylashgan maxsus retseptorlar-taktil, issiq, sovuq, og‘riq va boshqa nuqtalar orqali markazga uzatiladi. Afferent nervlarni qo‘zg‘alishi-og‘riq reflektor reaksiya chaqirishi, nafas organlarni xarakatlantiruvchi, qustiruvchi va boshqa uzunchoq miyadagi markazlarni qo‘zg‘ashi yoki susaytirishi, ba’zan shok va o‘lim holat keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa tomondan, qon bilan etarli ta’minlanmaslik, shikastlanishlar, sovuqqotish teskari natijaga olib kelishi ya’ni afferent nerv lar funksiyasini susayishiga va ularni falajlanishga olib kelishi mumkin. SHuning uchun bu nervlar tinchlantirish maqsadida turli dorilar qo‘llaniladi. Bu moddalar 2 guruhga bo‘linadi: I. Susaytiruvchilar II. Qo‘zg‘atuvchilar. 1. Mahalliy anesteziyalovchi 1. Ammiak va birikmalar 2. Burishtiruvchilar 2. Terpenlar va efir moylar 3. Yumshatuvchilar 3. SHirin moddalar 4. SHilliq moddalar 4. Achchiq moddalar 5. Adsorbiyalovchilar 5. Surgi dorilar 6. O‘t haydovchilar 7. Qustiruvchi va balg‘am ko‘chiruvchi moddalar Afferent nerv oxirlarini qitiqlovchi moddalar. Ammiak va uning unumlari Ammiak (NH3)-ko‘plab organizm azot saqlovchi birikmalar parchalanishidan hamda ammoniy tuzlarni ishqorlar bilan o‘zaro ta’siridan hosil bo‘ladi. U rangsiz gaz bo‘lib, o‘tkir qitiqlovchi hidga ega. Amaliyotda ammiakni suvli eritmasi-nashatil spirt qo‘llaniladi, tarkibida 10% NH3 caqlaydi. (NH4OH) 1.Nashatir spirti mahalliy kuchli qitiqlovchi, uzoq ta’sir ettirilsa to‘qimalarni qo‘zg‘atuvchi ta’sir etadi. Teriga tekkanda u giperemiya, shish, og‘riq, sochlarni to‘kilishi, ba’zan terida nekroz hosil qilishi mumkin. Shilliq pardalarga yana ham kuchli ta’sir etadi. Kichik konsentratsiyalarda (0,1-0,3% li) u oshqozon ichak bezlari sekretsiyasini kuchaytiradi, ishqor sifatida kislotalarni neytrallaydi. Nashatir spirti bilan eksteroretseptorlar qitiqlansa reflektor yo‘l bilan ichki organlar funksional holatini o‘zgarishga olib keladi. Masalan, qorin terisiga surtilsa sanchiqlarda og‘riqni pasayishi, ingalyasiya qilinganda reflektor nafas olishni kuchayishi va qon aylanishi yaxshilanishi kuzatiladi lekin katta dozalarda nafas olishni to‘xtatadi. Ammiak organizmga so‘rilgach markaziy nerv sistemasini reflektor qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi va o‘pka, bronxial bezlar bilan ajralib balg‘am ko‘chiruvchi ta’sir etadi. Qo‘llash. Navshatir spirti tashqi tomonga oshqozon- ichak va bo‘g‘imlar yallig‘lanishlarda og‘riqlarni reflektor ravishda qoldiruvchi vosita sifatida, og‘iz orqali hazm organlari motorikasi va sekretsiyasini aktivlashtirish uchun qo‘llaniladi. Bundan tashqari, u nafas olish susayganda ingalyasiya yo‘li bilan markaziy nerv sistemasini reflektor qo‘zg‘atish uchun qo‘llaniladi. 2. Ammoniy xlorid (NH4Cl) – oq poroshok suvda yaxshi eriydi u to‘qima suyuqliklarida parchalanib, ammiak mochivina va boshqa moddalarga aylanadi va qitiqlovchi dezinfeksiyalovchi ta’sir etadi, ayniqsa bu holat bronxial bezlarda yuz beradi. Shuning uchun samarali balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida yo‘tal bilan kechadigan barcha nafas organlari kasalliklarida. Terpenlar va efir moylari Terpenlar uglevodorod tipidagi birikmalar, oson oksidlanib smolaga aylanadi. Efir moylari murakkab aralashmalar bo‘lib, tarkibiga terpenlar, kamfora uglevodorodlar, kislotalar, efirlar, fenollar kiradi.Ular uchuvchan maxsus hidga ega, suvda erimaydi efir xloroforida eriydi. Terpenlar va efir moylari kimyoviy tuzilishi va fizika-kimyoviy xossalari hamda organizmga ta’siri bo‘yicha bir biriga o‘xshash. Terpenlar Bu moddalarni qitiqlovchi va dezinfeksiyalovchi ta’siri alohida e’tiborga ega. Bundan tashqari ular kichik dozalarda markaziy nerv sistemasini qo‘zg‘atadi, katta dozalarda falajlaydi. Teriga qo‘llansa, qichima va giperemiya, uzoq qo‘llansa yallig‘lanishni chaqiradi. Og‘iz orqali qo‘llanganda oshqozon va ichaklar shilliq pardalari interoretseptorlarini qitiqlab, sekretsiya va motorikani kuchaytiradi,sfinkterlarni bo‘shashtiradi. Ingalyasiya qilinganda o‘rta dozalarda nafas yo‘llari shilliq pardalari qitiqlab, balg‘am ko‘chiradi, katta dozalarda bronxial bezlar sekretsiyasini kamaytirib bakteriostatik ta’sir etadi. Qonga so‘rilgach, markaziy nerv sistemasini qo‘zg‘atadi ayniqsa nafas va tomirlarni harakatlantiruvchi markazlarni, Yurak ishini kuchaytiradi va tana hararatini tushiradi. 1.Terpentin moyi (skipidar) – Oleum Terebinthinae – qarag‘ay daraxtidan olinadi. Rangsiz o‘ziga hos hidli va taamli Teriga qitiqlovchi ta’sir etadi giperemiya va bijirlash paydo qiladi. Teridagi sezuvchan nerv ohirlarini qitiqlab reflektor ravishda organizmda fiziologik o‘zgarishlar chaqiradi, og‘riqlar susayib qon aylanish yaxshilanadi. Skipidar ta’sirida yaralarni tuzalishi tezlashadi, mahalliy qon aylanishi yaxshilaydi antiseptik ta’sir etadi, qonni ivitib, qon ketishini to‘xtadi. Kichik dozalarda ingalyasiya qilinganda sezuvchan nerv uchlarini qitiqlab bronxial bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Oshqozon ichak bo‘limida antiseptik va antigel’mentik ta’sirga ega. Teri ostiga yoki muskul orasiga yuborilsa, kuchli qitiqlanish chaqirib, to‘qimalarni yallig‘lantiradi Skipidar qonga tushgach reflektor qo‘zg‘aluvchanlikni kuchaytiradi, qon hosil qiluvchi organlarni ta’sirlaydi oqsillar parchalanishini kuchaytiradi, nafas olishni kuchaytirib, qon bosimini ko‘taradi Qo‘llash. Skipidar tashqi tomonga ta’sirlovchi vosita sifatida oshqozon ichak muskul revmatizmi va o‘pka yallig‘lanishida hosil bo‘ladigan og‘riqlarda qo‘llaniladi. Balg‘am kuchiruvchi, antiseptik, yallig‘lanishlarga qarshi vosita sifatida nafas organlari kasalliklarida ingalyasiya qilinadi. So‘yiladigan hayvonlarda qo‘llash taqiqlanadi, chunki hidi go‘shtda qoladi. Efir moylari Efir moylari turli o‘simliklar gullarida, barglari va mevalarida bo‘ladi. Ular maxsus hidga ega, shuning uchun parfyumeriyada keng qo‘llaniladi. Efir moylari toza holda shilliq pardalardagi retseptorlarni qitiqlaydi bu amaliyotda katta ahamiyatga ega. Quyidagi o‘simliklar tarkibida ko‘p efir moylari saqlaydi 1. Anis mevasi –Fructus Anici. Rossiya, Ukraina Janubiy viloyatlarda o‘sadi, mevasida 1,5-3,4% efir moylari saqlaydi. Bu o‘simlik oshqozon bezlari sekretsiyasini kuchaytirish va gaz chiqaruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Ichak sanchiqlarida og‘riqni yo‘qotadi va peristal’tikani tiklaydi u yaxshi balg‘am ko‘chiradi. 2. SHivit (ukrop) mevalari- kup yillik o‘simlik ,mevasida 2-7% gacha efir moylari saqlaydi . Ta’sir va qo‘llash anis mevasi kabi. 3. Moychechak gullari (Romashka) gullarida 0,1-0,25% efir moylari saqlaydi hamda shilliq va burishtiruvchi moddalar saqlaydi. Og‘riq qoldiruvchi va yallig‘lanishlarga qarshi ta’sir qiladi, kapillyarlar qisqaradi, bakteriyalar rivojlanishiga qarshilik qiladi. Hazm organlarida achishni to‘xtatadi, toksinlarni neytrallaydi, og‘riqni oladi, spinkterlarni bo‘shatadi, yallig‘lanish holatini yumshatadi, bo‘yrak orqali chiqib siydik haydovchi ta’sir qiladi. Qo‘llash. Tashqi tomonga damlama shaklida yallig‘lanishga qarshi, og‘iz orqali yallig‘lanishga va achishga qarshi vosita sifatida oshqozon ichak shilliq pardalari yallig‘lanishlarida, ichak sanchiqlari va intoksikatsiyalarida qo‘llaniladi. 4. Mentol – yalpizdan olingan efir moylarida bo‘ladi. Teriga va shilliq pardalarga mentol anal’geziyalovchi tomirlar qisqartiruvchi va antiseptik ta’sir etadi shu bilan birga sovuq sezish, achishish va sanchish chaqiradi. Rezorbtiv qon aylanishga huddi kamfora kabi ta’sir etadi, agar doza ozroq oshirilsa Yurak ishini susayishi, qon bosimi pasayishi va markaziy nerv sistemasi susayishiga olib keladi. Qo‘llash. Mentol og‘iz orqali qaltiroqli sanchiqlarda, og‘riqni tinchlantiruvchi va peristal’tikani yaxshilovchi hamda ko‘ngil aynishda, ovqat hazm qilishni yaxshilovchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Laringit, bronxit, o‘pka yallig‘lanishlarda 2-10% li eritmalari traxiya orqali yuborilsa yaxshi natija beradi. Qustiruvchi va balg‘am ko‘chiruvchi moddalar Bu dorilarni birlashtirilganlik sababi 2-lasi ham kichik dozalarda balg‘am ko‘chiradi, katta dozalarda qustiradi. Balg‘am ko‘chiruvchi moddalar bronxial bezlar sekretsiyasini kuchaytirib yo‘talda va nafas yo‘llari yallig‘lanishlarida davolovchi ahamiyatga ega. Yo‘talda nafas yo‘llari mikroblar, yallig‘lanish mahsulotlari va qitiqlovchi moddalardan tozalanadi. Lekin bu ho‘l yo‘tal bo‘lsa foydali quruq yo‘talda emfizema Yurak qon tomir sistemasi faoliyati bo‘zilishi bo‘lishi mumkin. Balg‘am kuchiruvchi moddalar bronxial bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi va hilpillovchi epiteliylar funksiyasi aktivlashadi. Natijada yo‘tal yumshoq va og‘riqsiz bo‘ladi bronxial bezlar sekreti bilan tashqariga shilliq pardalarni qitiqlovchi moddalar chiqariladi. Natijada yallig‘lanish tuzalishiga yaxshi sharoit yaratiladi. Yallig‘lanishda bronxial sekret foydasi shundaki, ular shilliq pardalarni yopib, kiradigan havoga sezuvchanlikni pasaytiradi va og‘riqli yo‘talni reflektor chaqirishni kamaytiradi. Balg‘am ko‘chiruvchi moddalar ko‘p, lekin amaliy ahamiyatga ega bo‘lish uchun ular noxush ta’sirga ega bo‘lmasligi yallig‘lanishni kuchaytirmaydigan aniq va uzoq balg‘am ko‘chirish hususiyatga ega bo‘lish kerak Bular ammiak, ammoniy xlorid, anis shivit mevasi efir moylari, skipidar kamfora va h.k Qusish organizmni himoya reaksiyasi bo‘lib oshqozon va ichaklar oldingi bo‘limi shilliq pardalarini kuchli qitiqlovchilardan ozod qilishga qaratilgan. Ba’zi holatlarda qusish turli ichki organlar kasalliklarining reflektor ta’siri natijasida paydo bo‘ladi. Veterinariyada qo‘llanilgan qustiruvchi vositalar 2ta guruhga bo‘linadi. 1. Bevosita qustiruvchi markazni qo‘zg‘atuvchilar –apomorfin . 2. Reflektor ta’sir etuvchilar: veratrin, chemeritsa alkoidlari, mis sulfat, ipekakuana ildizi va h.k Bu moddalar nerv yo‘llari bilan qusish markazini qo‘zg‘aydi va qustiradi. Hamma qustiruvchi moddalar 5-15 minut ta’sir etadi, keyin ta’sir to‘xtaydi. Qo‘llash. Bu moddalar go‘shtxur va hammaho‘r hayvonlarga sifatsiz ozuqalar va har xil ozuqalar bilan og‘iz orqali oshqozonga zaharlar tushib zaharlanishlarda. Qo‘llash taqiqlanadi: bo‘g‘oz hayvonlarga, oshqozon va o‘pkadan qon ketganda markaziy nerv sistemasini susaytiruvchi zaharlar, ishqor kislota bilan zaharlanishlarda. O‘txo‘r hayvonlarga qo‘llanilmaydi. Shirin va achchiq moddalar Shirin moddalar dorilarni taamini yaxshilash maqsadida qo‘llaniladi. Ba’zilari esa ozuqaviy vosita va to‘qimalarda osmotik bosimni o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. Ularga lakrichnik ildizi, qand, asal, saxarin va h.k 1. Asal. Asalarilar mahsuloti tarkibida organik va noorganik moddalar Fe,Mg, Na,Cu, Zn, Mn lar, kislotalar, vitaminlar A, B gruppa va gormonlar saqlaydi. Asalni mahalliy ta’siri juda foydali. O‘tkir yallig‘lanishlarda to‘qimalarda ozuqalanishni yaxshilaydi va zaharli mahsulotlarni neytrallaydi. Natijada yallig‘lanish va og‘riq susayadi. Asal surunkali oshqozon ichak kasalliklarida qimmatli davolovchi vosita hisoblanadi. 2. Qand. Shakar lavlagidan olinadi, organizm uchun ozuqa va energiya manbasi. Uni dorilar achchiq tamini yo‘qotish hamda kasal hayvonlarga dietik vosita sifatida qo‘llaniladi. Achchiq moddalar Achchiq moddalar o‘simliklardan olinib, ovqat hazm qilishni yaxshilash, ishtahani ochish maqsadida qo‘llaydilar. Bu moddalar terapevtik dozalarda og‘iz bo‘shlig‘ida hamda oshqozon shilliq pardasidagi taam sezuvchi nerv uchlarini qitiqlaydi va reflektor ravishda markaziy nerv sistemasi vegetativ nervlar orqali salivatsiya, oshqozon va oshqozon osti bezi sekretsiyasi ko‘chaytiradi, ichaklar fermentativ aktivligini yaxshilaydi, motorikani tiklaydi ishtahani ochadi. Katta dozalarda oshqozon sekretsiyasi va hazmlanishni susaytiradi. Ular ham 2ta guruhga bo‘linadi : 1. Toza achchiq modda saqlovchilar: gorchichnik 2. Efir moylari saqlaydigan aramatik moddalar: achchiq shuvoq, bo‘ymadoron, achchiq nastoyka.