1
EKINLARNING RIVOJLANISH FAZALARINI PROGNOZ QILISH
Mashg‘ulotning maqsadi: Ekinlarni fenologik prognoz qilish prognozlash
tartibini o‘rganish.
Topshiriqlar:
1. Agrometeorologik prognozlar haqida tushunchaga ega bo‘lish;
2. O‘simliklarning rivojlanish fazalarini prognoz qilishni o‘rganish;
3. Rivojlanish fazalarining boshlanish vaqtini prognoz qilishni o‘rganish.
Kerakli materiallar va asboblar: bir yillik va ko‘p yillik havo haroratlari,
namligi haqidagi ma’lumotlar, o‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talablari haqida
ma’lumotlar va jadvallar, ish daftari, ob-havo haqidagi max’ulotlar va. h.
1.1. Agrometeorologik prognozlash haqida tushuncha
Qishloq xo‘jaligiga agrometeorologik xizmat ko‘rsatishning muhim
turlaridan bir ekinlarning o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi, issiqlik va namlik bilan
ta’minlanishi bo‘yicha amalga oshiriladigan prognozlardir.
Agrometeorologik stansiyalarda ekinlarning issiqlik va namlik bilan
ta’minlanishi o‘simliklarning qishlash sharoiti, fenologik fazalari prognoz qilib
boriladi. Bu prognozlar hosildorlikni oshirish uchun mavjud resurslardan to‘la
foydalanish imkonini beradi. Prognozlar o‘simliklarni oldindan noqulay ob-havo
sharoitidan, suvsizlikdan, haroratlar yig‘indisining yetishmasligi yoki aksincha
haroratning yuqori (ortiqcha) bo‘lishini oldini olish choralarini ko‘rish imkonini
beradi.
Agrometeorologik prognozlash usullari ichida ko‘p qullaniladigan statistik
usuldir. Bu usul prognoz qilinadigan kattaliklarni agrometeorologik omillarga
bog‘liqligiga asoslangan. Keyingi yillarda dinamik modellarga asoslangan
2
prognozlar qilish ijobiy natijalar bermoqda. Bu xildagi prognozlarda barcha omillar
bo‘yicha prognozlar birlashtirilib, asosiy masala o‘simlikning rivojlanish
dinamikasini yaxshilash va hosildorliginini oshirishga qaratiladi.
Qishloq xo‘jalik ekinlari to‘g‘risida prognoz qilish uchun agrometeorologik
sharoit va ekinlar rivojlanishi to‘g‘risida parallel ma’lumotlarga ega bo‘lish zarur.
Prognozni amalga oshirish uchun havo harorati, namligi, tuproq namligi, uzoq
muddatga mo‘ljallangan ob-havo prognozlari, agroiqlim spravochniklari, atlaslari va
meteorologik stansiyalarning ma’lumotlari zarur bo‘ladi.
15.2. O‘simliklarning rivojlanish fazalari prognozlari
Fenologik prognozlar deganda o‘simliklarni rivojlanish fazalarining
boshlanishini oldindan prognoz qilish tushuniladi. O‘simlikning tashqi morfologik
o‘zgarishlarining sodir bo‘lishi, yangi elementlarning paydo bo‘lishi rivojlanish
fazalarining boshlanishi vaqtini bildiradi. O‘simlikning rivojlanishida yorug‘lik,
issiqlik va namlik eng muhim omillardan hisoblanadi. Ayniqsa issiqlik bilan namlik
bir biriga bog‘liq bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida ekinlar nam bilan sun’iy sug‘orish
orqali ta’minlanishini hisobga olsak, etarli harorat bilan ta’minlanish masalasi asosiy
o‘ringa chiqadi. Har bir o‘simlik o‘z hayotini ma’lum diapazonidagi havo haroratida
davom ettiradi. Biologik minimumda urug‘ unib chiqishi boshlansa, maksimumdan
keyin o‘simlikning rivojlanishi to‘xtaydi. Ko‘pchilik madaniy ekinlarning biologik
minimum +5 oC dan boshlanadi. Issiqsevar o‘simliklar uchun biologik minimum
harorat +10-15 oC oralig‘ida bo‘ladi (oshqovoq, g‘o‘za, makkajo‘xori va h.k.).
Biologik minimum va maksimum haroratlar o‘rtasida biologik optimum
harorat yotadi. Bularning barchasi o‘simlik uchun samarali haroratlar yig‘indisiga
kiradi. Har qanday o‘simlik biomassa to‘plashi uchun ma’lum darajadagi samarali
haroratlar yig‘indisini to‘plashi lozim bo‘ladi. Har bir rivojlanish fazasi uchun ham
alohida miqdordagi samarali haroratlar yig‘indisi kerak bo‘ladi. Buni hisoblash
uchun fazalar orasidagi o‘rtacha sutkalik haroratlarning samarali haroratlarini
qo‘shib chiqish kerak.
3
O‘zbekiston
hududida
etishtiriladigan
ko‘pchilik
qishloq
xo‘jalik
ekinlarining rivojlanish fazalari bo‘yicha
f
t - samarali haroratlar yig‘indisi
aniqlangan. Kuzgi bug‘doyning naychalashdan boshoqlashgacha zarur bo‘lgan
samarali haroratlari yig‘indisi 320-370oC, boshoqlashdan mum pishish davrigacha
500-550 o C, arpa uchun muvofiq ravishda 330 va 388 0C samarali harorat yig‘indisi
kerak bo‘ladi.
Biologik minimum havo harorati +5oC dan boshlanadigan o‘simliklar uchun
fenologik prognozlash quyidagi ifoda yordamida amalga oshiriladi:
1
D
D
.
.
'
m
b
rt
o
t
t
A
(
1)
bunda: D - prognoz qilinayotgan fazaning boshlanish muddati; D1 - oldingi
fazaning boshlanishi muddati yoki hisob olib borishning boshlang‘ich
muddati; A - fazalar orasidagi davr uchun foydali haroratlar yig‘indisi; to‘rt -
kutilayotgan fazalar orasidagi davr uchun havoning o‘rtacha sutkalik
harorati; tb.m.- berilgan faza uchun haroratining biologik minimumi.
Havoning o‘rtacha sutkalik harorati kutilayotgan ob-havo ma’lumotlaridan
olinadi.
Prognoz bo‘yicha yaqinlashib kelayotgan oy uchun o‘simlikning rivojlanish
fazasining prognoz qilish uchun o‘rtacha sutkalik havo haroratini bilgan holda,
berilgan fazalar orasidagi ekinlar uchun zarur bo‘lgan effekitiv haroratlar
yig‘indisini to‘plash uchun necha kun n kerak bo‘lishini aniqlash mumkin
.
.
'
m
b
rt
o
t
t
A
n
(2)
Misol: A=340oC, to’rt=20oC, tb.m.=+5oC bo‘lsa,
kun
n
20
17
340
5
22
340
0
0
0
0
Mazkur yilda biror turdagi ekinlarning prognoz qilinayotgan fazasining
boshlanish kuni D ni hisoblash uchun boshlang‘ich muddati (kun) D1 ga fazalar orasi
davridagi kunlar sonini qo‘shish kerak, ya’ni:
4
D=D1+n
(3)
Misol: D1=6.VI; n=20 ga teng bo‘lsa, u holda
D=6.VI+20=26 VI.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Qanday agrometeorologik prognoz turlarini bilasiz?
2. Prognozlashda qanday usl ko‘p ishlatiladi?
3. Agrometeorologik prognozlar qilish uchun qanday ma’lumotlar kerak?
4. Fenologik fazalarni tushuntirib bering?
5. Issiqsevar ekinlarning samarali haoratlari necha gradusdan boshlanadi.
6. O‘simliklar urug‘ining unib chiqishi uchun zarur bo‘lgan harorat bilan
ballast haroratni tushuntirib bering?
7. Bug‘doy va arpaning mum pishishi davri uchun necha gradus samarali
harorat kerak ?
8. Biologik minimum +5oC dan boshlanadigan o‘simliklarning fenologik
fazalarini aniqlash formulasini tushuntirib bering.
