EKOLOGIYALIQ SISTEMALAR. ORGANIZMLERDIŃ ORTALIQ PENEN ÓZ-ARA TÁSIRI Joba : 1. Ekologiyalıq sistemalar haqqında túsinik 2. Ortalıq haqqında túsinik 3. Ekologiyalıq faktorlar Tayanısh sózler: biogeotsenoz, biotsenoz, ekotizimlar, geterotrof, konsumetlar, produtsentlar, agroekotizimlar, ortalıq, ekologiyalıq faktorlar, antropogen faktorlar, akklimitizatsiya. 1. Ekologiyalıq sistemalar haqqında túsinik Biosfera daǵı barlıq ósimlikler hám haywanlar ádetde jámáát halda jasaydı. Bunda olar óz-ara munasábette boladılar. Arnawlı bir topıraq sharayatında ósimlikler, haywanlar, ayırım zamarıqlar hám mikroorganizmlarning birgelikte jasawına biogeotsenoz dep ataladı. Tek talayǵana tur ósimlik qáwim bolıp yashasa fitotsenoz, bir neshe tur haywanlardıń birgelikte qáwim bolıp jasawına zootsenoz dep ataladı. “Biogeotsenoz” termini pánge 1941 jılda orıs alımı V. N. Sukachyov tárepinen kiritilgen (Bios, latınsha geo-er, senoz - ulıwma ). Tiri organizmlerdiń bir-birlerine óz-ara tásiri ortalıqtıń biologiyalıq faktorları dep qaralsa, olardıń átirapın qorshap alǵan barlıq tiri organizmler biotsenotik ortalıqtı quraydı. Sonday eken, bir hil ortalıqqa maslawıp alǵan hám bir orınnıń ózinde birge jasaytuǵınlıq barlıq organizmler jıyındısı biotsenoz dep ataladı. (Bios, latınsha -ómir, senoz - ulıwma ). “Biotsenoz” terminin pánge 1877 jılda nemis penenalımı K. Libius penenkirgizgen. Biotsenoz ádetde fitotsenoz, zootsenoz, mikotsenoz hám mikrobiotsenozlardan shólkemlesken. Maydan birligine tuwrı keletuǵın túrler sanı biotsenozlardıń túrlerine to'yinganligi dep ataladı. Jasaw sharayatı, uqsas hám óz-ara munasábeti nátiyjesinde payda bolǵan, bir- birine tásir kórsetiwshi hár-qıylı túrge tiyisli bolǵan birgelikte jasawshı organizmler jıyındısına ekologiyalıq sistema dep ataladı. Toǵay, shól, otlaq (jaylaw, suw xavzasi hám basqalar ekotizimga mısal bóle aladı. “Ekotizimlar” túsinigi pánge 1935 jıl ingliz ekologi A. Tensli tárepinen kiritilgen. A. Tensli tariypiga kóre ekotizim ishki hám sırtqı dóńgeleklerde elementlar hám energiya almasinuviga iye bolǵan tiri hám jansız komponentlerdiń sheksiz turaqlı sisteması bolıp tabıladı. SHunday etip, ekotizim mikroorganizmlarga iye bolǵan bir tamshı suw, Toǵay, tuvakdagi ósimlik, kosmik keme hám x. k. Kóbinese ekotizm hám biogeotsenoz túsinikleri bir-birin sinonimi retinde qollanildi hám derlik birxil mánisti ańlatadı. Biraq, birpara tárepleri menen olar parıq etedi. Ekotizimlar biogeotsenozga salıstırǵanda keńlew túsinik bolıp tabıladı. Biogeotsenoz ekotizm bóle aladı, biraq hár qanday ekotizimni biogeotsenoz dep bolmaydı. Ekotizimlardagi organizmler turmıs iskerligi hám elementlardıń aylanıw ushın energiya talap etiledi. Jasıl ósimlikler turmıs ushın zárúr bolǵan ximiyalıq elementlardı alıp, fotosintez processlerinde organikalıq birikpeler toplaydı hám quyash energiyası ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Bunday organizmler avtotroflar yamasa produtsentlar dep ataladı. Sonday eken produtsentlar - ósimlikler bolıp olar harqanday biotsenozdıń tiykarǵı quramı hám energiya dáregi retinde xızmet etedi. Olar assimilyatsiya processinde tóplanǵan energiyasın basqa organizmlerge beretuǵınlar bolıp tabıladı, yaǵnıy payda etiwshiler bolıp tabıladı. Ósimlikler hám basqa jonivorlar menen azıqlanıp jasawshı geterotrof organizmler, yaǵnıy xayvonlar bolsa azıqlanıw processinde organikalıq elementlardı karbonat angidrid, suw hám mineral duzlarǵa aylantıradı. Biraq bul organizmlerdiń qandayda túri de ósimlikler, xayvonlardagi organikalıq elementlardı aqırıǵa shekem bóleklay almaydı. Ósimlikler tárepinen tóplanǵan organikalıq elementtı ist'emol etiwshiler bolıp esaplanadı hám olardı konsumetlar dep ataladı. Birinshi tártip degi konsumentlarga produtsentlar menen azıqlanıwshı o'txo'r haywanlar kiredi. Qurǵaqlıqta keń tarqalǵan birinshi tártip degi konsumentlar hashoratlarning kópshilik wákilleri sudralib juretuǵınlar, qus, sút emizuvchilar bolıp tabıladı. Eń zárúrli birinshi tártip degi konsumentlar sút emizuvchilarning o'txo'r gruppaları, kemiriwshiler hám tuyaqlıqlar esaplanadı. Olarǵa at, túye, qoy, eshki hám qaramallar kiredi. Geterofillarning ekinshi toparı yemiruvchilar yamasa rudutsentlar (zamarıq hám bakteriyalar ) bolıp tabıladı. Zamarıqtıń geyparaları biotsenozda ósimlik hám haywanlarda jatıpisher halda jasap, kóbisi organikalıq elementlardı mineral elementlarǵa bóleklovchilar bolıp tabıladı. Bakteriyalar birinshi náwbette redutsentlar esaplanıp, olar ólgen organizmler degi quramalı organikalıq elementlardı bóleklab, ápiwayı mineral elementlarǵa aylantıra aladı. SHunday etip, uzaq evolyutsiya processinde payda bolǵan bir-birine baylanıslı túrlerden turaqlı shınjırlar payda boladıki, bular baslanǵısh azıq elementlardan birin- ketin alıp, túrli jollar menen tábiyaatda elementlardıń udayı tákirarlanatuǵın háreketin támiyinleydi. Organizmler quyash energiyasın ximiyalıq, mexanik hám ıssılıq energiyalerge aylantıradı. Jámáátler degi azıq shınjırları júdá quramalı bolıp, olar tiykarınan jasıl ósimlikler tárepinen payda etińan energiyanı 4-6 bo'g'im arqalı ótkeredi. Bunday qatarlar baslanǵısh energiyanıń sarıplanıw jolı esaplanıp, azıq shınjırı dep ataladı. Mısalı : ósimlik - kiyik - qasqır; Tiri xashorat qurbaqa - ilon - qara qus búrkit. Azıq shınjırındaǵı hár bir bug'inning ornı tropik dárejeni quraydı. Shamalıq esaplarǵa kóre, tropik shınjırlarda energiyanıń bir organizmden ekinshi organizmge ótiwinde 30% joǵalıp ketedi. Eger ósimlik organizminiń energiyası 1000 j kaloriyaga teń bolsa, o'txo'r haywan tárepinen ózlestirilgandan keyin 100 joul qaladı. Qandayda bir bir biotsenozdı bir jıl dawamında baqlaw arqalı ózgeriwiniń guvoxi bolıwımız múmkin. Ekotizimlarning málim waqıt ótiwi menen birewiniń ekinshisi menen almasınıw hádiysesi suktsessiya (ızınen barıw ) degen atalǵan. Bunnan tısqarı agroekotizimlar da ámeldegi bolıp, olar awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın egin maydanları, ot-jem alınatuǵın jaylawlar hám de tuyaqlı úy haywanların óz ishine alıwshı aymaqlar kompleksi bolıp tabıladı. Agrofitotsenozlar jasalma fitotsenoz dep qaraladı jáne onıń tábiy fitotsenozlarga uqsas tárepleri hám ayırmashılıqları bar: Uqsaslıǵı : 1. Eki jámáátte de quyash energiyasın avtotraf organizmler tárepinen ózlestirildi. 2. Tábiy hám jasalma jámáátlerdiń óz-ara baylanısları bar. 3. Otaqlar quramı ekewinde de sırtqı ortalıq sharayatı menen belgilenedi. 4. Eki jámáát ushın fenologik fazalar xarakterli bolıp tabıladı. Ayırmashılıqlar : 1. Muǵdarlıq kórsetkishi menen. 2. Dominontlar insan tárepinen basqarıladı. 3. Tábiy jámáát degi túrlerdi túrli strategiyalıq tiplarga ajıratıw múmkin. 4. Agrofitotsenozlardagi otaqlar kostopolib organizmler bolıp tabıladı. 5. Agrofitotsozdagi materiallıq ósimlik populyatsiyasi málim bir sortqa tiyisli bolǵanı ushın jaqsı differentsiyalashmagan. 2. Ortalıq haqqında túsinik Organizmlerdiń ortalıǵı dep olardı qorshap turǵan barlıq faktorlar jıyındısına aytıladı. Jasaw sharayatı turmıs ushın kerekli faktorlar jıyındısınan ibarat bolıp, bularsız tiri organizmler yashay almaydı. Olardıń ayırımları organizm ushın zárúr, ayırımları bıyparq, úshinshi birleri bolsa zıyanlı tásir etedi. Organizmler quramalı hám ózgeriwshen dúnyada jasap, olar óz ómirin az-azdan soǵan maslastırıp baradı. Evalyutsion rawajlanıw dawamında organizmler tórtew tiykarǵı jasaw ortalıǵın ózlestiriwgen. 1. Suwlı ortalıq. 2. Jer ortalıǵı. 3. Hawa ortalıǵı. 4. Tiri janzatlar ortalıǵı. Organizmlerdiń ortalıqqa kelisiwine adaptaciya dep ataladı (latınsha “adabtasio” - kelisiw) Kelisiw tiriliktiń yamasa turmıstıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri bolıp, organizmlerdiń jasap qalıw hám kóbeyiwin támiyinleydi. Ekologiyalıq faktorlar dep, ortalıqtıń organizmlerge tásir etiwshi ayırım elementlerine aytıladı. Faktorlar ádetde úsh gruppaǵa bolıp uyreniledi. Organizmler ushın zárúr bolǵan yamasa oǵan teris tásir etetuǵın ortalıq elementlerine ekologiyalıq faktorlar dep ataladı. Tábiyaatda bul faktorlar bir-birinen bóleklengen halda tásir etpeydi, bálki quramalı kompleks kóriniste tásir etedi. Túrli organizmler qandayda bir-bir faktorlardı túrlishe qabıl etedi hám de sol faktorlarǵa birdeyde tásir etpeydi. Odan tısqarı organizmlerdiń hár bir túri ushın óziniń bólek sharayatı xarakterli bolıp tabıladı. Mısalı : shól hám yarım shólda jasawshı ósimlik hám haywan túrleri joqarı temperatura hám tómen ızǵarlıqta jasaydı. Sonday eken, organizmlerdiń normal ósiwi hám rawajlanıw ushın ekologiyalıq faktorlar tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir etiw múmkin. Olar hádden tıs kúshli yamasa kúshsiz tásir etiwi ósimliklerdiń normal, jedel yamasa tómen rawajlanıwına alıp keledi. SHunga kóre faktorlardıń optimal, minimal hám maksimal kórsetkishleri organizmler turmısında zárúrli áhmiyetke iye. 1._____________________ortaliq 2.______________________ortaliq 3._____________________ortaliq 4.______________________ortaliq 3. Ekologiyalıq faktorlar Ekologiyalıq faktorlar úsh gruppaǵa bólinedi: 1. Abiotik, grekshe, a-biykar, bios penen- turmıs bolıp esaplanadı (yamasa jansız faktor); 2. Biotik, grekshe bios penen- turmıs (yamasa jansız faktor); 3. Antropogen yamasa insan faktorı. Abiotik faktorlar úsh gruppaǵa bólinedi: a) ıqlım, jaqtılıq, ıssılıq, hawa, ızǵarlıq, hawanıń radioaktivligi, gravitatsiya, topıraq ızǵarlıǵı hám basqalar ; b) edafik - topıraq, topıraqtıń fizikalıq hám ximiyalıq quramı hám de ózgeshelikleri; v) topografikalıq - relef shárt - sharayatları. Abiotik faktorlar tiykarınan jerde ósetuǵın ósimlikler ushın zárúr bolıp tabıladı. Mısalı : jaqtılıq tiri organizmler ushın eń zárúrli ekologiyalıq faktorlardan biri bolıp, esaplanadı. Planetamizning túrli regionlarında jaqtılıq sharayatı júdá túrme-túr bolıp tabıladı. Mısalı : Jaqtılıq menen kúshli dárejede támiyinlengen bálent taw, sahra, shólu - biyobonlardan tartıp jaqtılıq menen júdá kem támiyinlengen úńgirler hám xavzalargacha bar. Ósimlikler tarqalǵan túrli zonalarda jaqtılıq intensivligi túrlishe bolıwınan tısqarı, jaqtılıq spektrining quramı, ósimliklerdiń yoritilish dawam etiw waqti da xar-qıylı boladı. Ósimlikler jaqtılıq energiyasınan paydalanıp organikalıq bolmaǵan elementlardan organikalıq elementlar payda etedi. Bul processni fotosintez dep ataladı. Fotosintez processinde ósimlikler jer sharında hár jılı 140 mlrd. t. organikalıq element payda etedi., 200 mlrd, t. karbonat angidrid yutib 145 mlrd. t. kislorod ajaratadi. Fotosintezni birinshi ret 1771 yild ingliz alımı D. Pristli jańalıq ashqan. Edafik yamasa topıraq ekologiyalıq faktorı. Topıraq eń birinshi jerde jasaytuǵınlıq barlıq tiri jonivorlar ushın jasaw ortalıǵı, súyenishi bolıp xızmet etedi. Topıraq ósimliklerge azıq, suw, ızǵarlıq hám fotosintez ónimlerin jaratadı. Biotik faktorlar delingende barlıq tiri organizmlerdiń processinde bir-birine tásir kórsetiwi túsiniledi. Biotik faktorlar tómendegi qallarda kórinetuǵın boladı : a) fitogen faktorlar - jomoadagi ósimliklerdiń bir-birine tásiri, simbioz, parazitizm xolatlari; b) zoogen faktorlar - haywanlardıń azıqlanıwı, payxon etiwi, yanchib taslaw, mexanik tásiri, shańlatish, mıywe hám urıwlardıń tarqatılıwı ; v) mikogen faktorlar - zamarıqlar áleminiń tásiri; g) mikrogen - mikroorganizmlarning tásiri.