“EKOTURIZM” FANINING MAQSADI VA VAZIFALARI, TARIFI 1. Ekoturizmning o`rganish ob`ekti, maqsadi va vazifalari. 2. Ekoturizmni mamlakatimizda rivojlantirish, ekoturizm sohasini yo`lga qo`yish. 3. Ekoturizmning ma'nosi, ilmiy adabiyotlarda ekoturizmning berilishi, jahon adabiyotida va ekoturizm amaliyotida ekoturizmning mohiyati. Ekoturizm fanining o‘rganish ob’ekti. Dunyoda turizm sohasining ekologik turizm yo‘nalishi insoniyat oldidagi ekologik inqirozning oldini olish, insoniyatning barqaror rivojlanishi va yashab qolishi uchun sayyoramiz tabiati va uning resurs larini saqlab qolishdagi najot yo‘llarini axtarish zaminida shakllandi va rivojlanib bormoqda. Insoniyat oldida turgan sayyoraviy ekologik muammo larni insoniyatning o‘zi bartaraf etishi kerak va bartaraf etishga majbur. Shu nuqtai–nazardan ham mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlan tirish masalalarini o‘z vaqtida hal qilishimiz, tabiatimizdagi bioxilma-xillikni saqlab qolish, tabiiy resurslarimizni muhofaza qilish hamda xalqaro ekologik inqirozlarning oldini olishga qo‘shgan hissamiz bo‘ladi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I.A. Karimovning ushbu so‘zlarini keltirishimiz o‘rinli bo‘ladi.–“Men turistik biznes deganda, turizmni shunchaki rivojlantirish emas, balki kengroq tushunchani nazarda tutaman. Bunda gap turizm faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xizmat ko‘rsatish va servis tarmoqlarini rivojlantirish haqida bormoqda. Bu soha taraqqiyoti mamlakatimizga xorijiy turistlarni ko‘plab jalb etish bilan birga, eng muhimi, katta valyuta tushumlarini ta’minlash bilan yurtimizning iqtisodiy va ijtimoiy rivojiga ulkan hissa qo‘shishi muqarrar”1. Shu bilan ta’kidlash lozimki, biz hozircha turizmning barcha turlari bo‘yicha turistik resurslarga boy ekanligimizni, jahon aholisi biladigan, dunyo tamaddudining madaniyati, tibbiyoti, astranomiyasi, matematika va adabiyoti poyodevorlarini yaratgan buyuk insonlar, afsonaviy sarkardalar bizning yurtdan chiqganligini, islom dini ta’limotining ulug‘ allomalari bizning vatandoshlarimiz ekanligini, asrlarni charchatayotgan tarixiy me’moriy, madaniy obidalarga boy ekanligimizni turizmda va ijtimoiy– iqtisodiy hayotimizda reklama qilayotirmiz xolos. Turizm sohasi o‘z rivojlanishini boshlayotganligi uchun Respublika mizda iqtisodiyotning bu muhim tarmog‘ining istiqboli bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar asta- sekinlik bilan tahlil qilinmoqda, ekologik turizmni O‘zbekistonda tashkil qilishning mohiyati, an’analari va strategiyasi, O‘zbekistonda milliy turizmni rivojlantirish modeli, milliy turizm biznesini tashkil qilish va boshqarish va turizmda xavfsizlik asoslari bo‘yicha dastlabki muhim tahlillar natijalari chop qilindi. Shuningdek, O‘zbekistonda turizm sohasida oliy va o‘rta toifadagi mutaxassislar tayyorlash uchun dastlabki darsliklar,o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, sohani rivojlantirishda o‘quv–uslubiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim ilmiy adabiyotlar tayyorlanmoqda.O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishning dolzarb masalalari va muammolari va ularning yechimlariga bag‘ishlan gan,o‘quv va ilmiy adabiyotlarning nashr qilinganligi ham iqtisodiyotimiz da turizmning muhim sohaga aylanib borayotganligini bildiradi2. Mamlaktimizda turizmni shakllantirishda turizm sohalarining, turizmning turlarinig mohiyatini anglab olishda turizm amaliyotida va nazariyasida yetuk mutaxassislar, olimlarning yo‘qligi natijasida dastlab ki vaqtlarda ko‘plab noaniqliklarga yo‘l qo‘yildi.Tajribasizlik natijasi da dastlabki tadqiqotchilar ekologik turizmning kelib chiqishi va uning maqsadi, vazifalarini to‘g‘ri tushunaolmadilar. Ekologik turizm xalqaro miqyosda ommaviylashib borishi natijasida uning 1. Каримов И.А., Обод ва озод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Тошкент, Ўзбекистон,2000 ,232 б. 2.Н.Тухлиев.,Т.Абдуллаева.Экологический туризм;сушность,тенденциии стратегия развития.Тошкент,2006- 416 б.,Тухлиев И., Ҳайитбоев Р.,ва бошқалар, Туризм асослари,Тошкент, 2014,330 б.Тухлиев И.С.,Қудратов Ғ.Ҳ.,Пардаев М.Қ.,Туризмни режалаштириш.Тошкент,2010,265 б.,Маматқулов Х.М. Туризм инфратузилмаси.Ўқув қўлланма,Тошкент,2011,336 б., targ‘ibotiga va tashviqotiga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy konferensiya lar tashkil qilish, o‘tkazish kuchaytirilgandan keyin noaniq fikr-mulohaza lar, quruq tavsiyalar, ilmiy to‘plamlarda ekologik turizmning ta’rif va tavsiflarini belgilashdagi tavsiyalar ilmiy-amaliy jihatdan asoslan magan holda ko‘payib ketdi (shaharlar ekoturizmi, tarixiy obidalar ekoturizmi, arxeologik qoldiqlar ekoturizmi,hayvonot bog‘lari ekoturiz mi, muzeylar ekoturizmi va boщq…). Ekoturizmni rivojlantirishda muammolar bilan birga noaniq, axborotlarning, tavsiyalarning ham ko‘payib borayotganligi turizm ta’limi yo‘nalishida bilim olayotgan yosh mutaxassislarni ham, turistik firmalar faoliyatini ham, ekologik turizmdagi tadbirkorlarni ham, tadqiqotchilarni ham chalkashtirishi aniq. Shuning uchun ham biz jahon ekoturizm rivojidagi ustuvor usullar, dasturlarini yaxshi ӯrganishimiz, ekoturizm rivojlangan davlatlarning tajribalari asosida o‘zimizning milliy ekoturizm dastur larini ishlab chiqishga ma’sulmiz. Bu yo‘nalishda dastlab ekoturizmning kelib chiqishidagi ijtimoiy-iqtisodiy,tarixiy muhit sabablari va mohiyatini bilishimiz va tushunib olishimiz lozim. Ekologik turizm Vatanimizning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish sohasida,nafaqat xorijiy sayyohlarni Vatanimizning tabiiy landshaftlari, hayvonot va nabotot dunyosiga boy va betakror tabiati bilan tanishtirish balki, xalqlar o‘rtasida do‘stlik rishtalarini bog‘lash, mamla katlar va turli xalqlarning bir-birini kengroq bilishini ta’minlaydi, shu bilan birga O‘zbekiston hududida qirilib ketish arafasida turgan noyob hayvonlar va o‘simliklarni saqlash va ko‘paytirish maqsadlarida qo‘riqxona lar tarkibida va atrofida jahon talablariga javob beraoladigan milliy tabiiy bog‘larni yaratish loyihalarini ishlab chiqish, ularni amalga oshirish orqali muhofaza qilinadigan hududlarda ekoturizm ob’ektlarining moddiy-texnika bazasini yaratish uchun «ekoturizmni rivojlantirish» davlat dasturlarini ishlab chiqish zarur bo‘ladi. Ekoturizmning haqiqiy muxlislari o‘zining yangi tabiat go‘shalariga sayohati vaqtida «tabiat–jamiyat do‘stligi, bardamligi» munosabatlarini ko‘rishni hohlaydi, kuzatishni hohlaydi. Umumiy fikrlarni jamlab tahlil qilganimizda ekoturizm tabiat qo‘ynida bo‘lishlikdir.O‘zbekistonda hozirgacha turizm sohasiga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarni o‘rganish, tahlil qilishdan va turizmning rivojlanish ma’lumotlari natijalaridan ma’lum bo‘ladiki, turizm Respublikamizda umumiy yo‘nalishdagi dastlabki bosqichlaridan o‘tdi3.4. Endilikda, Respublikamizda turizmni rivojlantirishning iqtisodiy geografik ,tabiiy, mintaqaviy jihatlarini tadqiq qilish yuzaga chiqmoqda. Lekin bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlar juda kam. O‘zbekistonlik turizm mutaxassislari turizm geografiyasi va mintaqaviy turizmni rivojlan tirishning istiqbolli yo‘nalish ekanligini tadqiq qilishga kirishdilar. Bu yo‘nalishdagi dastlabki tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, mintaqa turizmini barqaror rivojlantirishda ushbu mintaqaning barcha turistik resurslari asosiy, hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Islom Karimov Singapur mamlakatining markaziy nashrlaridan biri «TODAU» gazetasi muxbiri ning savollariga bergan javoblarida O‘zbekistonda ekologik turizmning katta salohiyatga ega ekanligini ta’kidlagan holda, bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar haqida quyidagilarni keltiradi– «Go‘zal geografik va tabiiy sharoitlar Respublika hududida ekologik turizmni rivojlan tirish uchun g‘oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog‘li hududlarida joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob sayyohlik dasturlari tashkil etilgan. Sayyohlikning yangi yo‘nalishi–yirik qo‘riqxonalar va bog‘lar hududida tashkil etilgan tabiatshunoslik turizmi rivojlanmoqda.5» Ekologik turizm–«Tabiatni muhofaza qilish»,«Biologiya», «Geolo giya», «Geografiya», «Botanika», «Tabiatdan foydalanish iqtisodi», «Iqtisodiy ekologiya» va boshqa tabiiy fanlarning nazariyasi, asoslari, jamiyat va tabiat munosabatlarining hozirgi asrimizga kelib sayyoraviy chegaralarda keskinlashib borayotganligi holatlaridan kelib chiqdi. Shu nuqtai-nazardan bu fanlarning har qanday fan ta’limi va har qanday sohadagi o‘rni deyarli biri-biriga o‘xshash ta’rifni, tavsifni anglatadi. Lekin«Ekologik turizm» fanida ekologik fanlar nazariyasiga nisbatan ekoturizm amaliyoti ancha ustunroq darajalarni egallaydi. Ekoturizmning o‘rnini belgilaganda tabiatning inson–turist uchun bo‘lgan ahamiyatlari ko‘rsatkgichlarini keltirish lozim bo‘ladi. Ekoturizm ning, ahamiyatini 3.Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Х.,Пардаев М.К. Туризмни режалаштириш ,Т.; Иқтисодиёт,2010,265 б. 4 . Тухлиев И.С., Ҳайитбоев Р.,Сафаров Б.Ш.,Турсунова Г.,Туризм асослари,Тошкент,2014,330 б. 5. Ўзбекистон Республикаси президенти И. Каримовнинг «TODAY» газетеси мухбирига берган жавобларидан. «Халқ сўзи»,2007,26-январ,№ 19. ekoturistning ehtiyojlarini qondirish jihatlariga qarab iqtisodiy, sog‘lomlashtirish, tarbiyaviy va estetik guruhlarga bo‘lishimiz mumkin. Bu guruhlarning tavsifi faqat turist uchun emas,umuminsoniyat hayotidagi tabiatning o‘rnini ham anglatadi. Umumfikrlarni jamlab,tahlil qilganimizda ekoturizm tabiat qo‘ynida bo‘lishlikdir. Shundan kelib chiqib ekologik turizmning o‘rganish ob’ekti tabiat va tabiatning barcha resurslari hisoblanadi. Demak, sayyora miz biosferasi va uning barcha tabiiy geografik mintaqalari, dunyo okeani, tog‘lar, daryolar, o‘rmonlar, o‘simliklar dunyosi, hayvonot olami, iqlim boyliklari va xususiyatlari ekologik turizmning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Ekoturizmning asosiy ob’ektlari-Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar, milliy parklar, biosfera qo‘riqxonalari, tabiat qo‘riqxonalari, tabiat buyurtmaxonalari, tabiat rezervatlaridir. Ekoturizm fanining maqsadi va vazifalari. Ekoturizm bilan tabiatshunoslik va tabiatni muhofaza qilish fanlari va amaliyotlari tobora o‘zaro yaqinlashib bir maqsadga intilib bormoqda. Mavzu boshlanishdagi mulohazalardan kelib chiqib ekoturizmning bosh maqsadi ham tabiatni va uning barcha resurslarini hozirgi va kelajak avlodlar uchun muhofaza qilish va saqlab qolishni bildiradi. Ekoturizmning maqsadini belgilashda jahonda ekoturizmning kelib chiqishi va shakllanishini puxta o‘rganishni talab qiladi. Hozirgi kunda ekoturizm jahon turizmida jadal rivojlanib borayotgan yo‘nalish hisoblanadi. Shu o‘rinda ekoturizm insoniyatning XXI asrdagi eng og‘ir sayyoraviy ekologik muammolarining yechimlarini ham topilishida najot yo‘llaridan ham biri ekanligining mazmunini, mohiyati ni tushunib olishni talab qiladi. Turizmning ko‘plab turlari o‘z mavzusi yoki atalishi bo‘yicha bir yo‘nalishni, yoki bir maqsadni bildiradi. Masalan, tarixiy obidalar bilan bog‘liq turlar turdagi tarixiy obidalarning tarixi yoki ularning mo‘jiza viy qurilishlari, ulug‘vorligi, qadimiyligi bilan insonlarni o‘ziga jalb qiladi. Albatda, tarixiy obidalarga qiziquvchi turistlarni yoki ziyorat turizmini misol qilganimizda ziyoratchi turistlar birinchi navbatda o‘zi uchun muqaddas bo‘lgan ziyorat makonlarni tanlaydi va ziyoratni amalga oshiradi so‘ngra ushbu ziyoratgohning tarixi bilan qiziqishi mumkin. Ekoturizmda esa majmuali masalalar qo‘yiladi va birinchi navbatda insonning tabiat boyliklaridan foydalanishi, tabiat bag‘rida dam olishi va ushbu tabiat boyliklarining o‘z farzandlariga ham tegishli ekanligini anglab bilishi, muhofaza qilishi, ongli ravishda saqlashga, ko‘paytirishga harakat qilishi tushuniladi. Chunki, Butunjahon turizm tashkiloti ekoturizmni rivojlantirishga, uning maqsadi va vazifalarini belgilashda BMT ning insoniyatning hozirda og‘ir ekologik inqirozlarga duch kelganligini va sayyoramiz hayotini saqlab qolishdagi global ekologik muammolarini hal qilishda ekologik turizm najot yo‘llaridan eng maqbuli ekanligini hisobga olgan. Shuning uchun ham mamlakatimizda ekoturizmni rivojlantirishda birinchi navbatda ekoturizmning maqsadi va vazifalarini puxta o‘rganib olishimiz talab qilinadi. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish Konsepsiyasi mukammal ishlab chiqilgan.Bu muhim hujjatda ekoturizmning maqsadi va vazifalari ekoturizmning xalqaro talablari va huquqhiy- me’yorlari berilgan. Ushbu Kotsepsiyada belgilanganidek: Ekoturizmning maqsadi:  hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanish hisoblanadi. Ekoturizmning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish talab etiladi:  ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlar ishlab chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish;  ekoturistik fan,ta’lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish;  aholining ekologik ongi va madaniyatini ekoturizm orqali o‘stirish;  ekoturizm yo‘nalishidagi ta’lim va tarbiyani yo‘lga qo‘yish;ekoturizm orqali mahalliy aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini hal etish;  ekoturizm bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash;  ekoturistik ob’ektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib borish;  ekoturizm monitoringini va istiqbolini olib borishni yo‘lga qo‘yish;  milliy davlat hududini ekoturizm bo‘yicha rayonlashtirib chiqish;  ekoturizm bilan shug‘ullanuvchi,yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan maxsus turdagi sub’ektlar faoliyatini yo‘lga qo‘yish va ularni huquqiy jihatda qo‘llab quvvatlash chora –tadbirlarini belgilash;  biologik xilma-xillikni saqlash;  ekoturizmga oid ijobiy harakatlarni rag‘batlantiruvchi omillarni yaratish;  davlatning ekoturizmga oid taktik reja va strategik dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish6. Ekoturizmning yuqoridagi maqsadi va vazifalarini o‘rgangani mizda bu turni mamlakatimizda rivojlantirishda ko‘plab muammolarni hal qilishimiga to‘g‘ri kelishini va albatda birinchi vazifalarimiz ekoturizmning asl mohiyatini,uning talablarini, ekoturizmni rivojlan tirishga tayyorliligimiz va ma’sulliligimizning, bilimliligimizning qanday darajalarda ekanligini to‘g‘ri baholashimiz lozim. Ikkinchidan,mamlakatimizda ekoturizm muammolarini o‘rganuvchilar va uning tashkil qiluvchilar ekoturizm kuchli rivojlangan mamlakatlarning tajribalarini mukammal o‘rganishlari va ularning tajribalaridagi usullar, texnologiyalar yoki amaliyotlar bizning ekoturizmimizga qanchalik muvofiq kelishliklarini yaxshi bilishlari lozim. Mamlakatimizda ekoturizmni rivojlantirish mavzusida chop qilinayotgan maqolalarni, axborotlarni tahlil qilishdan ma’lum bo‘lmoqdaki, aksariyat hollarda ekoturizmning asl maqsadi va vazifalarini to‘g‘ri tushunib yetmaganlikdan tabiat qo‘riqxonalaridan ekoturizmda foydalanish bo‘yicha bitiruv bakalavr va magistrlik dissertatsiyalari yozilmoqda. Vaholanki, mamlakatimizda tabiat qo‘riqxonalaridan ekoturizmda foydalanishga hozirgacha ruxsat berilgan emas. Uchinchidan, O‘zbekistonda turizm ta’limi yo‘nalishida faoliyat yuritayotgan universitetlar, institutlar va turizm kasb-hunar kollejlari ning barchasida ekoturizm fani o‘qitilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ekoturizmning ta’rifi va mohiyati. «Ekologiya» so‘zi «oicos» - uy va «lagos» - fan so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Ekologiya–tirik organizmlarning va ularning tizimlari (populyatsiyalari, turkumlari)ning biri-birlari hamda yashash muhitlari bilan o‘zaro munosabatlari 5.Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантириш Концепцияси.Экология хабарномаси,№ 6, Тошкент,2007.6-7 б. haqidagi fandir. «Ekologiya» va «Ekonomika» so‘zlariga e’tibor bersak bu so‘zlarning umumiy o‘zagi-«Eko». Demak, bu bizning «Tabiat uyimiz», «Ekonomika» so‘zining ma’nosi «Uy xo‘jaligi» (ro‘zg‘or)ni yuritish san’atini bildiradi. Shuning uchun ham bu ikki fan «Uyimizning saqlanishi» va «Rivojlanishi»ga yordam berishi lozim. Agar biz tabiat bilan «kelishuvda» yashashni, uning ne’matlaridan foydalanishni, go‘zalliklaridan zavqlanishni hohlasak uning sharoitlarini qabul qilishimiz, o‘z ehtiyojlarimizni qondirish uchun atrof muhitni o‘zgartirayotganda muayyan chegaralardan chiqmasligimiz zarur. Ekoturizm ana shu ikki fanning rivoji bilan uzviy holatda bog‘lanishi lozim. Tabiat muhofazasi, tabiatdagi salbiy o‘zgarishlar, jamiyatdagi kasal liklarning ko‘payishi, yangi–xavfli kasalliklarning kelib chiqayotganligi, tabiatdagi kutilmagan-insoniyat uchun fojiali, halokatli–dovullar, suv toshqinlari, tsunami va boshqa hodisalarning barchasi ekologiya bilan bog‘lanmoqda. Nemis olimi E.Gekkel 1866 yilda yozgan «Organizmlarning umumiy morfologiyasi»,va 1868 yilda yozgan«Dunyo vujudga kelishining tabiiy tarixi»kabi asarlarida ekologiya atamasiga to‘liq tavsif berib ekologiya ning ikkinchi ma’nosi- «yashash joyi»,«oziqlanish makoni»deb belgilagan. Shuning uchun ham tabiatni har bir inson o‘z uyim deb bilgandagina global ekologik inqirozlarning oldini olishi mumkin. Ekoturizm bu yo‘nalishda insoniyatga katta yordam beradi. Shuning uchun ham dastlab ekoturizmning mohiyatini va mazmunini yaxshi tushunib va o‘rganib olishimiz lozim7. Ekoturizmning mazmuni va va mohiyati bo‘yicha birinchi bo‘lib Meksikalik ekolog-iqtisodchi Gektor Seballos Laskureyn 1980 yilda o‘z tadqiqotlari natijalarini bildirgan edi. Uning xulosasi bo‘yicha– “Ekologik turizm-bu tabiatga xushyor munosabatlar,tanishish quvonchini birlashtiruvchi va flora, fauna namunalarini o‘rganishga, himoya qilishga yordam berish imkoniyatlariga asoslangan turistik faoliyatdir”. Gujin G.S.,M.Yu. Belikov va Ye.V. Klimenkolar 1997 yilda Rossiyada 7.Allcock A., Jones B., Lane S., Grant J. National ecotourism strategy. Commonwealth of Australia, 1994,196 р. birinchilardan bo‘lib-«Ekologik turizmning asosi-atrof muhit g‘amxo‘rligi va muhofazasidir»degan taklifni kiritdi va ekoturizmning o‘zlari belgilagan ta’rifga asoslangan ekoturistik marshrutlarni ishlab chiqdi va o‘tkazdi. O‘sha vaqt uchun ham, hozir ham ushbu ta’rif eng qulay va ekoturizmning haqiqiy mazmuni, mohiyatini anglatadi degan xulosalarni biz ham quvvatlaymiz.Mustaqil hamdo‘stlik davlatlarida Rossiyalik quyidagi olimlarni ekoturizm asoschilari deb tan olishadi: Birjakov M.B–«Ekoturizmda tabiatga minimum ta’sir qilib tabiat bilan birga bo‘lish natijasida uning boyliklarini muhofaza qilish, asrab qolish tuyg‘ulari hosil bo‘ladi». Drozdov A.V- «Eski va Yangi dunyoda deyarli bir vaqtda mahalliy aholining an’anaviy madaniyatini hurmat qilishga, sayohatchilarning ma’rifiy madaniyatini oshiruvchi,tabiat oldida ma’sullik va himoya qilishga,ijtimoiy va ekologik talablarini qondirishga qaratilgan va sayyoraviy ekologik inqirozning oldini olishga asoslangan ekoturizm shakl landi». Sergeyeva T.S-“Ekoturizm bu-mahalliy aholining an’anaviy turmush tarzini saqlagan, xo‘jalik faoliyati kam tasir qilgan betakror tabiiy hududlarni ko‘rish;bu- mahalliy aholining yashash darajalarini va turistik jarayondagi barcha qatnashuvchilarning ekologik madaniyati darajalarini oshirish, ekologik tur va dasturlarda tabiat muhofazasi me’yorlari va texnologiyalariga rioya qilishdir” XX asr oxirlariga kelib AQSh, Kanada, Yevropa davlatlari, Avstraliya ekoturizmni rivojlantirish davlat dasturlarini ishlab chiqdilar. Bu dasturlarda ekoturizmni rivojlantirish shiorlari va talablari quyidagicha edi: Amerika qo‘shma shtatlari ekoturizmi jamiyati–«Ekoturizm– mahalliy aholi manfaatlarini e’tiborga oluvchi, tabiiy resurslarni muhofaza kiluvchi,ekotizmlarning butunligini saqlovchi,mahalliy madaniyat va tabiiy muhitni anglash uchun tabiiy hududlarga maqsadli sayohat». Avstraliya ekoturizmi milliy strategiyasi –«Ekoturizm – ekologik barqarorlik prinsiplariga va ekologik bilim, madaniyat dasturlariga amal qilishga asoslangan va mahalliy aholi manfaatlarini hisobga olgan holda tabiatga sayohat qilish turizmi». Germaniyada ekoturizmni rivojlantirishda moliyaviy hamkorlik Federal vazirligi–«Ekoturizmda tabiatga minimum ta’sir qilish hissi madaniyati va tuyg‘usi paydo bo‘ladi, qo‘riqlanadigan hududlarga moliya viy yordam imkoniyatlari va mahalliy aholida qo‘shimcha daromad olish manba lari hosil bo‘ladi». Atrof muhit muhofazasi bo‘yicha Kanada davlati maslahat Kenga shi - «Ekoturizm-turizmning turi bo‘lib, mahalliy xalq manfaatlarini hurmat qilish asosida tabiatni bilish,anglash va ekotizimlarni saqlashga yordam ko‘rsatish yo‘nalishidagi turistik faoliyat hisoblanadi». Ekoturizm jadal rivojlantirilayotgan davlatlarning ekoturizm dasturlari asosida xalqaro tabiat va turizm tashkilotlari ham ekoturizm ning ta’riflarini qabul qilishdi: Butunjahon turizm tashkiloti – «Ekoturizm- tabiat turizmining barchasini o‘zida mujassamlashtirib tabiiy hududlarga ma’suliyat bilan sayohat qilish natijasida tabiatni muhofaza qilishni ta’minlaydi va mahalliy xalqning turmush darajasini yaxshilaydi» Xalqaro ekoturizm tashkilot(TIES)-«Ekoturizm-tabiat mintaqa lariga mahalliy aholining farovonligini quvvatlovchi, va atrof -muhitni saqlovchi masuliyatli sayohatdir». O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish «Konsepsiyasi» da– «Ekoturizm deganda nafaqat ma’rifiy-ma’naviy maqsadlarni ko‘zlagan ekzotik tabiiy hududlarga,ularning hayvonot va o‘simlik dunyosiga sayohat balki,ijtimoiy- iqtisodiy masalalarning amalga oshirilishi yordamida ekologiya muammolarini hal qilish bilan bir-biriga bog‘liq majmualar yig‘indisini tushunamiz». Xalqaro turizm jamiyati (XTJ) – «Ekoturizm-tabiiy hududlarga ma’suliyat bilan sayohat qilish natijasida tabiatni muhofaza etishni ta’minlaydi va mahalliy xalqning turmush darajasini yaxshilaydi». Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi – «Ekoturizm yoki ekoturizm– tabiat muhitiga nisbatan ma’suliyat bilan sayohat qilish, tabiat hududlariga ziyon yetkazmagan holda, hamda tabiatning betakror, jalb etuvchi joylaridan zavq olish maqsadida tabiatni muhofaza qilgan holda tabiatga ko‘maklashadi, atrof muhitga «yumshoq» ta’sir etadi. Mahalliy xalqning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini faollashtiradi va shu faoliyatdan ularning imtiyozlar olishini ta’minlaydi». Islomova R.A.bizningcha,mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib ekoturizmning maqsadi va vazifalarini to‘liq anglatuvchi ta’rifini taklif qildi- «Ekoturizm deganda, tabiiy, madaniy va ijtimoiy qadriyatlarni ko‘rish,tomosha qilish, ilmiy jihatdan o‘rganish, ularning betakror jozibasi va o‘ziga xos tomonlaridan zavq olish maqsadida tabiat hududlariga ziyon yetkazmasdan, atrof- muhitni muhofaza qilgan holda sayohat va sarguzasht qilish orqali tabiatga ko‘maklashish, mahalliy aholining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini yaxshilashga qaratilgan turizmning turi tushuniladi». Yuqorida keltirilgan mulohaza va fikrlarni jamlab bizningcha ekoturizmning ta’rifi bo‘yicha quyidagi xulosaga kelish mumkin:-«Ekoturizm-faqat tabiat bag‘rida dam olish, o‘rganish, kuzatish, tomosha qilish va zavqlanish natijasida tabiatni, biologik xilma-xillikni saqlash, muhofaza qilish tadbirlariga ixtiyoriy moddiy yordam berishga qaratilgan, mahalliy aholining milliy madaniyatini, me’rosiy an’analarini, yashash tarzini hurmat qilishga asoslangan turistik faoliyatdan iboratdir». Ekoturizmning umumiy turizmga nisbatan farqlanishi belgilari. Ekoturizmning mohiyati va mazmuni haqida «Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi»,«Xalqaro turizm jamiyati», «Yovvoyi tabiat umumjahon jamg‘armasi» va boshqa ko‘plab xalqaro tashkilotlar Butunjahon turizm tashkilotining ekoturizm haqidagi ta’rifini qabul qildi. Dunyo hamjamiyatiga xizmat qiluvchi yuqoridagi xalqaro markazlarning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari har xil bo‘lsada, ekoturizmning o‘rnini belgilashdagi xulosalari deyarli bir xil8. Chunki, ekoturizmni targ‘ib qilayotgan,BTT,XTJ, tabiatni muhofaza qiluvchi–TMKHI ning ish tartibi, maqsadlari doimo biri-biriga qarshi turadi. Dastlabki ikki xalqaro jamiyat tabiatdan turistik maqsadlarda foydalanish tarafdori, keyingi xalqaro tashkilot esa tabiatni muhofaza qilish tarafdori. 1-Jadval Ekologik turizmning umumiy turizmga nisbatan xususiyatlari9. 8.Lindberg K., Hawkins D.E. ( eds ) Ecotourism: a Guide for Planners and Managers. North Bennington, Vermont. 1993,256 р. 9 .Исломова Р.А., Экологик туризмни ривожлантириш муаммолари. Тошкент,2014,130 б. Umumiy turizmdagi holat Ekoturizmning o‘ziga xos xususiyatlari 1.Umumiy turizmdagi turistik jarayonga barcha turistik ob’ektlar ishtirok etadi. Ekoturizmdagi turistik jarayonga faqat ekologik turistik ob’ektlar ishtirok etadi. 2.Turistik ob’ektlar(resurslar) aksariyat hollarda insonlar tomonidan barpo qilingan bo‘ladi. Turistik ob’ektlar(resurslar) asosan tabiatning mahsuli hisoblanadi. 3.Umumiy turizmda turist shaharlarda, tarixiy obidalar madaniy me’roslar joylashgan joylarda bo‘ladi. Ekoturizmda turist tabiat qo‘ynida bo‘ladi va tabiatdan zavqlanish bilan birga uni o‘rganib boradi. 4.Turist sayohat davomida rejalashtirilgan, turistik marshrutga kiritilgan ob’ektlarni ko‘rishga muyassar bo‘ladi. Turist sayohat davomida kutilmagan yangi o‘simliklar va yovvoyi hayvonlarga duch keladi, tabiat to‘g‘risida tasavvuri kengayadi. 5.Umumiy turizmda turist turistik marshrutga kiritilgan barcha joylarda(shahar, qishloq,cho‘l, tog‘ kabi hududlarda bo‘ladi. Ekoturizm asosan qishloq va tog‘ hududlarida amalga oshiriladi, tabiat va inson munosabatlarining uyg‘unligini ta’minlaydi. 6. Umumiy turizmda turistik ob’ekt sifatida hududdagi barcha turistik resurslar, mahalliy aholining umumiy yashash tarzi, urf-odatlari ishtirok etadi. Ekoturistik ob’ekt sifatida asosan tabiat, mahalliy aholining etnografik madaniyati va urf-odatlari, ularning yashash tarzi qaraladi. 7. Umumiy turizmda turistlarning tabiat bilan munosabati va tabiatga tasiri bo‘lmasligi mumkin. Ekoturizm orqali tabiat muhofazasi bevosita va bilvosita ta’minlanadi va uning barcha komponentlari saqlanadi va yaxshilanadi 8. Umumiy turizmda shahar va qishloq aholisining yashash tarzi o‘nglanadi va mahalliy iqtisod Ekoturizm orqali asosan qishloq aholisining yashash tarzi o‘nglanadi va mahalliy iqtisod rivojlanadi. rivojlanadi. 9.Umumiy turizmda tushgan (mablag‘lar) daromadlarning asosiy qismi turistik firmalar faoliyatini o‘nglashga ketadi. Ekoturizmda tushgan mablag‘lar (daromad)ning bir qismi turistik firmalar uchun sarflansa,asosiy qismi atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratiladi. 10. Umumiy turizmda xavf-xatar kam, chunki oldindan rejalashtirilgan turistik marshrutda bu holat ta’minlangan. Ekoturizmda xavf-xatarning mavjudligi, chunki oldindan rejalashtirilgan turstik marshrutlarda turli hodisalarning ro‘y berishi, yirtqich hayvonlarga duch kelish hollari, jala, chaqmoq kabi tabiiy ofatlarning ro‘y berishi kabilar. 11.Umumiy turizmda turistlardan alohida malakaning hamisha talab qilmaslik hollarining mavjudligi Ekoturizmda turistlardan ayrim hollarda( tabiiy to‘siqlarga duch kelganda) alohida malakaning talab qilinishi. Ekoturizmning jahon miqyosida jadal rivojlanib borayot ganligining yana bir sababi ham shundaki, tabiatni muhofaza qilishdagi xalqaro markazlar ham ekoturizmni rivojlantirishni quvvatlamoqda. Ekoturizmning mazmuni va mohiyati haqidagi fikr va mulohazalarga yana bir aniqlikni kiritadigani R.A.Islomovaning xulosalaridir(1-Jadval). Ushbu xulosalar ekoturizmning umumiy turizmga nisbatan farqlanishlariga asoslangan bo‘lib ekoturizmning asl mohiyati va mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Mamlakatimizda hozirga kelib ekoturizmning muammolarini o‘rganish va rivojlantirishdagi dastlabki ilmiy tadqiqotlar boshlandi10. Bu tadqiqotlar hozircha mintaqaviy chegaralarda bajarilayotganligidan ekoturizmning mintaqaviy muammolari va ularning yechimini ishlab chiqishga yo‘naltirilmoqda. Ekoturizm yo‘nalishi o‘zining dastlabki shakllanishi bosqichida hisoblanadi. Bu bosqichda ekoturizmni rivojlantirishga milliy ekoturizmni rivojlantirish ma’nosida qarashimiz va ekoturizmni rivojlantirishning milliy dasturlarini ishlab chiqishimi lozim bo‘ladi. 10 . Шамуратова Н. Т., Ўзбекистонда экологик туризм ва унинг табиий географик жиҳатлари. г.ф.н. илмий даражасиниолиш учун тақдим этилган диссертация автореферати, Тошкент, 2011,22 б.,Матяқубов У.,Экологик вазиятни инобатга олиб туризм самарадорлигини ошириш йўналишлари ва истиқболлари, и.ф.н.,илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация авторефарати, Самарқанд,2011,22 б.Исломова Р.А., Экологик туризмни ривожлантириш муаммолари.Тошкент-Иқтисодиёт-2014, 131 б.Ҳайитбоев Р., Матяқубов У., Экологик туризм. Самарқанд, 2010, 60 б. Buning uchun birinchi navbatda oliy ta’lim tizimida ekoturizm mutaxassislarini tayyorlashni boshlashimiz lozim. Shuningdek, institut va universitetlarda hozirda turizm oliy ta’limining barcha yo‘nalishida ekoturizm fanini amaliyoti bilan o‘qitish mamlakatimizda ekoturizmni rivojlantirishdagi dastlabki qadamlar bo‘ladi. Tayanch so‘z va iboralar; ekoturizm, ekologik inqiroz, ekologik turizmni rivojlantirish, turizm geografiyasi, biosfera qo‘riqxonalari, biologik xilma-xillik, alohida muhofaza qilinadigan hududlar, strategik reja, taktik vazifalar, xalqaro ekologik tajriba. Mavzuni o‘zlashtirish bo‘yicha test savollari; 1.Ekoturizmning o‘rganish ob’ektini belgilang. A.Tabiat va uning barcha resurslari. B.Tog‘lar,daryolar,o‘rmonlar. V. Biologik xilma-xillik resurslari. G.O‘simliklar olami va hayvonot dunyosi. 2.Xalqaro ekoturizm yili qaysi yil? A.2006 yil. B.2008 yil. V.2002 yil. G.2010 yil. 3.Ekoturizmni rivojlantirishning dasturlarini birinchilardan bo‘lib qaysi davlatlar ishlab chiqdilar? A.AQSh, Kanada, Yevropa davlatlari va Avstraliya. B.AQSh, Germaniya, Italiya va Avstraliya. V.AQSh, Germaniya, Kanada va Avstraliya. G.AQSh, Kanada, Meksika va Avstraliya. 4.Ekoturizmning maqsadi nima? A.Hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanish. B.Aholida ekologik madaniyat va ekologik bilimlarni shakllantirish. V.Tabiatni va tabiiy resurslarni saqlash va muhofaza qilish. G.Biologik xilma-xillikni saqlash va tabiat bag‘rida dam olish. 5.O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish Konsepsiyasi qachon ishlab chiqildi? A.2009 yil. B.2002 yil. V.2006 yil. G.2010 yil. 6.Ekoturizmning ta’rifini birinchi bo‘lib kim yaratdi? A. Birjakov M. B. B. Sergeyeva T.S. V. Drozdov A.V. G. Laskureyn S. 7. «Ekologiya» so‘zining to‘g‘ri ma’nosini belgilang. A.Oykos –uy, logos- fan. B.Yashil joy, oziqlanish makoni. V.Tabiatdagi ekologik tizim. G. Oykos-uy, logos-fan, yashil joy, oziqlanish makoni. 8.Ekoturizm turizmning qanday turi? A.Tabiatni o‘rganuvchi tur. B.Turizmning tabiat bilan bog‘liq tur. V.Turizmning sarguzasht turi. G.Turizmning ijtimoiy- iqtisodiy sohasi. 9. Ekologik turizmning asosiy talablarini aniqlang. A.Tabiatga sayohat +tabiat muhofazasi + mahalliy aholiga iqtisodiy yordam. B.Tabiatga sayohat+ tabiat muhofazasi. V.Tabiatga sayohat+ mahalliy aholiga iqtisodiy yordam. G.Tabiatga sayohat+sarguzasht turizmi. Mavzuni o‘zlashtirish bo‘yicha savol va topshiriqlar. 1.2002 nima uchun “Xalqaro ekoturizm yili” deb e’lon qilindi?; 2.Istiqbolda nima uchun ekoturizm xalqaro miqyosda rivojlanib boradi? 3.O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish Konsepsiyasini o‘rganing. 4.Ekologik inqirozni bartaraf etishda ekoturizmning o‘rnini belgilang. 5.Ekoturizm fani haqida dastlabki fikrlaringizni tayyorlang va amaliy mashg‘ulotlarda aytib bering. 6.Ekoturizmning mohiyati va mazmunini belgilagan olimlarning xulosalarini alohida-alohida o‘rganing va qaysi olimning xulosasi sizga ko‘proq tushunarli bo‘ldi?; 7.Ekoturizmning ta’rifi bo‘yicha xalqaro tashkilotlarning xulosalarini o‘rganing va qaysi xalqaro tashkilotning xulosalari sizga ko‘proq tushunarli bo‘ldi?. 8.Ekoturizmning ta’rifiga sizningcha yana qanday talablarni qo‘shish kerak? 9.Ekoturizm haqidagi ekologik turizm rivojlangan xorij davlatlarining ilmiy adabiyotlarni toping va o‘rganing. 10. Siz yashayotgan joylarda ekoturizmning qanday resurslari bor va bu resurslardan ekoturizmni rivojlantirishda nimalar qilish kerak?