EKOTURIZMNING TAMOYILLARI, BELGILARI VA QOIDALARI Reja: 1. Ekoturizmning tamoyillarining , belgilarining va qoidalarining tavsifi. 2. Ekoturizmni tashkil qilishda ushbu tamoyillardan foydalanish. 3. Ekoturizm tamoyillari va davlat boshqaruvining bog‘liqligi. Ekoturizmning tamoyillari. Ishlab chiqarishda g‘oya va nazariyalarning shakllanishida ishlatila digan prinsip so‘zi asos,talab, negiz ma’nolarini anglatgani uchun davlat tilida tamoyil deb tarjima qilingan.Ekologik turizmning tamoyillari ham ekoturizm yo‘nalishining rivojlanishidagi tartib-me’yorlarga asosla nishi lozim.Ya’ni ekologik turizmning tamoyillari ekologik turizmning mohiyatini, mazmunini, maqsadi va vazifalarini o‘zida aks ettirishi kerak. Ekologik turizmning tamoyillarini “Xalqaro ekoturizm tashkiloti” ishlab chiqgan. Bu tamoyillar jahondagi barcha davlatlarining rahbarlariga tarqatilgan bo‘lib har bir davlatlar ekologik turizmni tashkil qilganda ushbu tamoyillarga amal qilishi so‘raladi; 1.Ekologik turizm tabiatga qaratilgan va tabiiy resurslardan foydalanishga asoslangan bo‘lishi; 2.Ekologik turizm ekologik barqaror rivojlanishga va yashash muhitimizga keltirilayotgan ziyonlarni minimallashtirishga asoslangan bo‘lishi; 3.Ekologik turizm ekologik ta’lim va ma’rifatga yo‘naltirilgan bo‘lib tabiat bilan teng hamkorlikga asoslangan bo‘lishi; 4.Ekologik turizm mahalliy ijtimoiy madaniyatni saqlashga va yordam berishga asoslangan bo‘lishi; 5.Ekologik turizm faoliyat ko‘rsatgan hududlarning barqaror rivojlanishini va iqtisodiy samaradorligini ta’minlashiga asoslangan bo‘lishi kerak. Ekologik turizmning tamoyillarini o‘rganganimizda albatda turizmning bu muhim sohasini rivojlantirish oson kechmasligini anglay miz.Bu tamoyillar asosida ekoturizmni rivojlantirishda albatda davlat ning ekologik boshqaruviga murojaat qilinadi.Chunki, ekologik turizmni yuqorida qayd qilingan tamoyillar asosida rivojlantirish faqat davlat tashkilotlarining yordami bilangina amalga oshishi mumkin. Keyinchalik turizm mutaxassislari va olimlari tomonidan ekologik turizmning tamoyillari kengaytirildi va mukammallashtirildi1; 1.Tabiati yaxshi saqlangan joylarga sayohat; 2.Tabiat resurslaridan barqaror foydalanish, tabiiy, ijtimoiy va madaniy biologik xilma-xillikni saqlash; 3. Ekoturda belgilangan tartib- intizomga qat’iy rioya qilish; 4. Ekoturistlarning ekologik bilimlar olishini tashkillashtirish, ularni mahalliy tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga qatnashtirish; 5. Ekoturlarni tabiat qonunlari asosida mukammal ishlab chiqish; 6.Ekologik turizmni hududlarning iqtisodiy rivojlantirish rejalari bilan birlashtirish; 7. Mahalliy aholini ekoturizm rivojlanishida qatnashtirish va bu yo‘nalishda ularning iqtisodiy manfaatdorligini ta’minlash; 8. Ekoturizm sohasi mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash. Ekologik turizm bo‘yicha mutaxassislar taklif qilgan tamoyillar qatorida T.K.Sergeyevaning taklif qilgan tamoyillari ham diqqatga sazovor2; 1.Rekreatsiyali tabiiy hududlarning biologik xilma-xilligini saqlash; 2.Ekologik turizm sohasiga tortilgan (qo‘shilgan) hududlarning iqtisodiy barqaror rivojlanishini oshirish; 3.Ekoturistik faoliyatda qatnashuvchilarning ekoturistik madaniyatini oshirish; 4.Rekreatsiyali hududlarning etnografik statusini (maqomini) saqlash. “Xalqaro ekoturizm tashkiloti” o‘z navbatida ekoturist uchun qoida ham 1 .Дроздов А.В. Основы экологического туризма. М.; Гардарики,2005, 271 с. 2 Сергеева Т. К., Экологический туризм, Москва, Финансы статистика, 2004,360 стр. ishlab chiqdi3; 1.Yer bilan bog‘liqligini unutmaslik, yoddan chiqarmaslik; 2.Tabiatda faqat izlarini qoldirish, tabiatdan faqat rasmlarni olib ketish; 3.Borgan yerida dunyoni, xalqlar madaniyatini, geografiyasini anglash, bilish; 4.Mahalliy aholini hurmat qilish; 5.Ishlab chiqaruvchilardan atrof muhitga xavf-xatar soluvchi, keltiruvchi mahsulotlarni sotib olmaslik; 6.Faqat maxsus solingan so‘qmoqlardan yurish; 7.Atrof muhitni muhofaza qilish dasturlarini quvvatlash, yordam berish; 8.Imkoniyat boricha atrof muhitni toza saqlovchi usullardan (metodlardan) foydalanish; 9.Tabiatni muhofaza qiluvchi tashkilotlarni quvvatlash; 10.Ekoturizm tamoyillari bo‘yicha ishlovchi turistik firmalar bilan sayohatga chiqish. Ushbu qoidalar bo‘yicha keyinchalik ekoturizmning quyidagi belgilari ham ishlab chiqildi4;  Ekoturist o‘zining har qanday sayohatida atrof muhitni o‘rganadi;  Ekoturist uchun tabiatga sayohat asosiy maqsadlardan hisoblanadi;  Ekoturizmdan olinayotgan daromadlar atrof muhitni moliyaviy quvvatlashga yo‘naltiriladi;  Ekoturist yovvoyi tabiat resurslarini tiklovchi yoki saqlovchi hamkorlikga va harakatlarga ishtirok etadi. Ekologik turizmning tamoyillari(qoidalari) va belgilari bilan tanishib chiqgandan keyin ekologik turizmni rivojlantirishdagi ko‘plab tushunmovchilik va noaniqliklar ma’lum bo‘ladi. Bu noaniqliklar shulardan iboratki, jahondagi ko‘plab davlatlarda ekologik turizm talablar darajasida birdaniga rivoj topmayotir. Bu holatning asosiy sabablaridan biri shundan iboratki, ekologik turizmning asosiy ob’ektlari alohida muhofazadagi hududlar, milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari ekanligi hammaga ma’lum bo‘lgan holda bu tabiiy resurslar davlat tomonidan 3 . Бабкин А.В. Специальные виды туризма,Ростов на Дону,Феникс,2008,252 с. 17. Дроздов А.В., Основы экологического туризма. Москва, Гардарики,2005, 271 стр. muhofaza qilinadi. Bu sharoitda ekoturizmni kuchli rivojlantirishning imkoniyatlari chegaralanib qoladi. Lekin, AQSh, Kanada, Avstraliya, Malayziya, Yaponiya va Yevropa davlatlarida ekologik turizm yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Biz mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlantirishda yuqorida qayd qilingan davlatlarning tajribalarini, ekoturizmni rivojlantirish davlat dasturlarini puxta o‘rganishimiz lozim.Ilmiy adabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, turizm rivojlangan shuningdek, ekologik turizm rivojlangan davlatlar 10-15 yillar davomida ichki turizmni rivojlantirganlar, o‘z xalqlarini turizmning barcha sohalarining mazmuni va mohiyatiga tayyorlaganlar.Xususan, ekologik turizmning mazmun-mohiyatini, tamoyillarini o‘rgatganlar. Shuning uchun ham ekologik turizm rivojlangan davlatlar o‘z milliy parklaridan va tabiat qo‘riqxonalardan ekoturizmda foydalanishga ruxsat berganlar. Mamlakatimizda hozirga kelib milliy bog‘larimizdan ekologik turizmda foydalanmoqdamiz, tabiat qo‘riqxonalaridan ekoturizmda foydalanishga hozircha ruxsat berilmagan. Biz ham mamlakatimizda aholining ekologik madaniyati va ekologik bilimlarini oshirishga, tabiatni muhofaza qilish qonunlarini yaxshi bilishiga va hurmat qilishiga, tabiatni va uning resursalarini muhofaza qilish dasturlariga ixtiyoriy hamkorlik qilish ishlariga tayyorlashimiz, ekoturizmning tartib qoidalarini, tamoyillarini o‘rgatishimiz lozim bo‘ladi.Ekologik turizmning tamoyillarini o‘rganishdan shunday xulosa kelib chiqadiki, ekoturizmni rivojlantirishda davlatning ekologik boshqaruv siyosatini, dasturini ishlab chiqish talab qilinmoqda. Ekoturizmning davlat boshqaruvi. Turizmning ekologik menejmenti” va «Ekologik menejment» boshqa ruvida farq yo‘q, farq bo‘lmasligi ham kerak. Ikkala yo‘nalish ham bir maqsadda tashkil qilinadi va boshqariladi. Har qanday sohadagi ekologik boshqaruvning asosida esa davlatning ekologiya boshqaruv tashkilotlari tizimi qabul qilinadi. Davlatning ekologiya sohasidagi davlat boshqaruv organlarining har biri davlat parlamenti ishlab chiqgan va rasmiy jihatdan bergan vakolat larga ega bo‘ladi.«Turizmning ekologik menejmenti»da,«Ekologik» menejmentda va ayniqsa ekoturizmning rivojlanishidagi to‘sqinliklar va muammolar ana shu boshqaruv tizimiga o‘zgartirishlar va qo‘shimcha vakolatlar kiritishni talab qilmoqda.Masalan ekoturizmdagi eng asosiy turistik resurslar tabiatimiz hududlarida bo‘lib, bu hududlar deyarli muhofaza qilinadi va hozircha turistlarni qo‘yishga ruxsat berilmagan. Muhofaza qilinadigan hududlar esa O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi nazoratida, suv havzalari, suv omborlari ham tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi ham O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi ta’sarrufida, o‘rmonlarimiz ham o‘z «Davlat qo‘mitasi» boshqaruviga berilgan. Bu hududlarga turist emas hatto Respublika fuqarolari ham kiritilmaydi, qattiq rejimdagi muhofazaga olingan. Shuning uchun ham«Turizmning ekologik menejmenti» turizm sohasidagi hozirgi rivojlanish bosqichida davlatning ekologik boshqaruv organlari vakolatlari chegarasida faoliyat ko‘rsatish, keyingi bosqichlarni rejalashtirishda ayniqsa ekoturizmni rivojlantirishda ekologik boshqaruvni takomillashtirish bo‘yicha tabiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan takliflar– tavsiyalar ishlab chiqishga majbur bo‘ladi. Har tomonlama majmuali ma’lumotlarni,mulohozalarni, takliflarni chuqur tahlil qilib alohida ta’kidlamoqchimizki, «tavsiyalarimiz» respublikamizda turizm va turizmda ekologik boshqaruv ning tashkiliy tuzilmasi–atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiat resurslaridan foydalanishning ekologik boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va ushbu sohada o‘z vazifalarini bajaruvchi biri–biri bilan bog‘langan turli ekologik boshqaruv idoralari va bo‘g‘inlarining majmuasidan tashkil topadi. Ekologik boshqaruvning u yoki boshqa vazifalarini bajarish uchun muayayn ekologik idoralar,tashkilotlar tuziladi.Ekologik boshqaruv idoralari tizimi boshqaruvining umumdavlat tizimi tarkibiga kiradi va uning ekologik vazifalarini bajaruvchi maxsus va mustaqil tuzilishli bo‘g‘ini hisoblanadi.Bunda umumdavlat boshqaruvidagi kabi turizmda ekologik boshqaruvda ham quyi idoralarning yuqori idoralarga bo‘ysunishi va ular o‘rtasida o‘zaro aloqa ekologik boshqaruvning tuzilmalari xususiyatlarini belgilab beradi. «Turizmning ekologik menejmenti»ni tuzishda yana bir muhim masalaga e’tibor berish to‘g‘ri bo‘ladi. Bu masalaning mohiyati shundaki, turizmda,ayniqsa ekologik turizmni rivojlantirishdagi jiddiy muammo larning biri-ekologik resurslardan foydalanishda foydalanuvchining ekologik resursni asrab-avaylash haqida javobgarlik ma’suliyatini o‘z zimmasiga olishdir. O‘zbekistonda deyarli barcha tabiiy resurslar davlat organlari va asosiy hududlar O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi tarkibida turadi.Ekologik resurslarning turizmdan muhofaza chora-tadbirlari ishlab chiqilmaganligidan«Davlat qo‘mitasi» bu resurslardan turizmda foydalanishga albatda ruxsat bermaydi. Masalan, O‘zbekistondagi barcha tabiat qo‘riqxonalari qariyib 50 yildan beri qattiq rejimda muhofaza qilinib kelmoqda. “O‘zbekiston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi”ga ko‘ra respublikamizdagi barcha tabiat qo‘riqxonalari, milliy bog‘lar va noyob tabiiy landshaftlardagi hayvonot olami va o‘simliklar dunyosidan turizmda foydalanishning juda katta salohiyatlari bor. Bu salohiyatlar asosida ekoturizmni jahon andozalari talabida rivojlantirish rejalari tuzilmoqda.Bu rejalarda tabiat qo‘riqxonalari va tabiat buyurtmaxonalari ham tez-tez tilga olinmoqda. Bu juda murakkab muammo bo‘lib qo‘riqxonadan turizmda foydala nishni birdaniga hal qilib bo‘lmaydi.Chunki, turizm niqobi ostida tabiat ning ashaddiy dushmanlari bo‘lgan–brakon’erlar faoliyati juda kuchayib ketishi xavfi–xatari bor.Vatanimiz hududlari bepoyon bo‘lganligidan brakon’erlar (daydi ovchilar) ni nazorat qilish «Davlat qo‘mitalari yoki Ichki ishlar vazirligi tomonidan ham amalga oshirish qiyinlashadi. Turizmning ekologik menejmenti» qayd qilingan holatlardagi murak kab masalalarni «samarali» ekologik boshqaruv tizimini ishlab chiqish bilangina hal qilishi mumkin. Bu holatda respublikamizda turizmning ekologik menejmenti o‘z tarkibiga:turizmda ekologik nazorat, turizm ekologiyasida davlat nazorati, turizmda atrof-muhit monitoringi, jamoat ekologik nazorati,Davlat qo‘mitalari,ichki ishlar vazirligi va «O‘zbekturizm» Milliy kompaniyasining o‘zaro hamkorligida turizmda ekologik boshqaruvning ilmiy-amaliy tizimlarini ishlab chiqishi zarur va maqsadli bo‘ladi. Turistik firmaning ekologik menejmenti. Turistik firmaning ekologik boshqaruvi haqida hozirgacha ilmiy tadqiqotlar yoki uslubiy ko‘rsatmalar nashr qilinmagan. Turistik firmaning ekologik boshqaruvi haqida mulohaza yuritganda o‘tgan asrning 70 yillarida kuchli rivojlangan «Tabiatni muhofaza qilish» fanining o‘sha vaqtdan to hozirgacha bo‘lgan davrdagi ekologik boshqaruvini nazarda tutsak to‘g‘ri bo‘ladi. Lekin u vaqtda ham yaqin o‘tgan 20 yillardan oldin ham «turistik firma», “turistik tashkilot” yo‘q edi. Sayohat tashkilotlari bor edi. Turistik firmaning ekologik menejmenti firma boshqaruv faoliyatining atrof- muhit bilan bevosita o‘zaro munosabatlarining turli shakllari, yo‘nalishlari, tomonlariga bog‘liq bo‘lgan tizim hisoblanadi. Bunda firmaning ekologik menejment predmeti bo‘lib ilgari «ko‘kalamzor lashtirish» shiori emas, balki firma ishlab chiqarayotgan mahsulotlar va ko‘rsatayotgan xizmatlarining ekologik tomonlari xizmat qiladi. Firma ning ekologik boshqaruvdagi asosiy vazifasi turistlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar (turistik mashrutda, transportda, mehmonxonada, ovqatlanishda, dam olish va h.k.)ni ekologiyalashdir. Turistik firmalar o‘zining yillik yoki ko‘p yillik ekologik dasturlarini 2 ta manbaga asoslanib tuzishlari mumkin: 1. Majburiy manbalar–O‘zbekiston Respublikasining«Davlat ekolo gik dasturlari»,ekologik qonunlar va «O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi» talablari asosida. 2. Ixtiyoriy tashabbus manbalari-turistik firma ofislari, tashkilot lari,mehmonxonalarini,ularning hovlilarini ekologiyalashtirish da sun’iylikdan–tabiiylikga o‘tish manbalari, tavsiyalari asosi da. Majburiy manbalar asosida ekologik dastur tuzgan firma O‘zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish haqida»gi qonun talablarini so‘zsiz bajarilishi yuzasidan (atmosferani bo‘lg‘amaslik, chiqindilarni zararsizlantirish yoki maxsus qabulxonalarga o‘z vaqtida topshirish, chiqindi suvlarni zararsizlantirish, turistik resurs muhofazasiga xushyor bo‘lish, ofislarning ichki va tashqi tarafini ekologiyalashtirish va h.k.) majburiyatlar qabul qilishi kerak. Lekin eng asosiysi sun’iylikdan– tabiiylikga shiori bilan ekologik dastur tuzishni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Albatda ta’kidlash lozimki, so‘nggi yillarda uylardagi mehmonxonalarni, ofislarni hattoki, institut va universitetlarning qabulxonalaridan boshlab auditorlargacha sun’iy gul qo‘yib chiqish urf bo‘ldi.Bu gullarni katta–katta mablag‘larga sotib olib,chang bostirib uylarga,o‘quv maskanlariga qo‘yishimizning o‘zi ekologik bilim va ekologik madaniyatimizning qay darajada abgor holatga tushib qolganligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham turistik firmalar ofislar oldini yoppasiga betonlashtirish, marmar terib chiqish (xorijda o‘t ekishadi) o‘rniga anvoyi gullar, nodir, xushmanzara daraxtlar, butalar ekishni, mehmonxonalarni kirishdan boshlab har bir xonada tabiatni his qiluvchi ob’ektlar bo‘lishini o‘zining ekologik dasturida rejalashtirilishi lozim bo‘ladi. Turistik firmalar, turistik tashkilotlar yoki mehmonxonalarni ekologiyalashtirish,ko‘kalamzorlashtirishda chet el ayniqsa,Yevropa davlat larining tajribalarini qo‘llash maqsadli bo‘ladi.Yevropa davlatlarida qayd qilingan tashkilotlarni ekologiyalashtirish yoki ko‘kalamzorlashtirish ishlarini alohida firmalar buyurtma bo‘yicha amalga oshiradilar. Ya’ni tashkilotlarning ish uslublariga,ish faoliyatlariga qarab hovlilarga ekiladigan daraxtlarni,gullarni,axborot pannolarini, yo‘lak larni bezashni,idoralarni maxsus dizaynda bezashni,hatto gul tuvaklarni tanlashni amalga oshiradilar.Biz ham hozirdanoq ushbu ekologiyalashtirish va ko‘kalamzorlashtirish usullari va tadbirlarini qo‘llashga o‘tishimiz lozim bo‘ladi. Tayanch so‘zlar va iboralar; tamoyil, ekologik tamoyil, asos, negiz, barqaror,brakoner,majmua,qo‘mita,ekologiyalashtirish,ekologik dastur, atrof muhit monitoringi,ofis,turizm menejmenti,ekologik menejment. Mavzuni o‘zlashtirish bo‘yicha test savollari; 1.Ekologik turizmning tamoyillarini qaysi tashkilot ishlab chiqdi? A.Butunjahon turizm tashkiloti. B.Tabiatni muhofaza qilish xalqaro tashkiloti. V.YuNYeSKO tashkiloti. G.“Xalqaro ekoturizm tashkiloti”. 2.Turizmning tamoyillari nechta? A.8 ta. B.6 ta. V.4 ta. G.10 ta. 3.O‘zbekistonda milliy bog‘lardan ekoturizmda foydalanish mumkinmi? A.Foydalanishga ruxsat berilmagan. B.Foydalanish mumkin. V.Foydalanmoqdamiz. G.Kelgusida ruxsat berilsa kerak. 4.O‘zbekistondagi tabiat qo‘riqxonalaridan ekologik turizmda foydalanish mumkinmi? A.Foydalanishga ruxsat berilmagan. B.Foydalanish mumkin. V.Foydalanmoqdamiz. G.Kelgusida ruxsat berilsa kerak. 5.Ekologik turizmni rivojlantirishda qanday tadbirlarni amalga oshirishini taklif qilasiz? A.“O‘zbekturizm” MKda “Ekologik turizm” bo‘limini tashkil qilish kerak. B.Universitet va institutlar oliy ma’lumotli “Ekologik turizm” mutaxassislarini tayyorlash kerak. V.“Ekologik turizm” bo‘yicha maxsus turistik firmalar tashkil qilish kerak. G.Mamlakat aholisi o‘rtasida tabiatni muhofaza qilish va ekologik savodxonlikni o‘rganishni tashkil qilish kerak. Mavzuni o‘zlashtirish bo‘yicha savol va topshiriqlar; 1.Ekologik turizmning o‘zingiz yaxshi tushungan tamoyilini tanlang va prezentatsiyali ma’ruza tayyorlang. 2.Ekologik turizmning belgilarini o‘rganing va prezentatsiyali ma’ruza tayyorlang. 3.O‘zbekiston davlatining ekologik boshqaruvini tushuntirib bering. 4.Mavzudagi tavsiyalar haqida o‘z fikrlaringizni bildiring. 5.Turistik firmaning ekologik boshqaruvi haqida o‘z taklif va tavsiyalaringizni tayyorlang.