ELEKTRODDAGI JARAYONLAR. POTENSIALLAR HOSIL BO’LISHI
Oksidlanish kaytarilish reaksiyalari va ularning yunalishlari.
Reaksiya davomida atomlar yoki ionlarning elektronlari boshka atom yoki
ionlarga kisman yoki tulik utishi shu sababdan oksidlanish darajalari щzgarib
boradigan reaksiya turi oksidlanish kaytarilish reak5siyalari deyiladi.
Masalan,
1
3
3
0
2
2
2
2
2
CI
Fe
CI
CI
Fe
demak, reaksiya davomida
2
Fe
xolatdan
3
Fe
xolatiga,
0
CI dan
1
CI
xolatiga
utyapti.
Reaksiya davomida atom yoki ionlarning boshka atom yoki ionlarga elektron
bersa, bu moddalar kaytaruvchilar deyiladi. Bu jarayon oksidlanish jarayonidir.
3
2
1
Fe
e
Fe
kayta oksid
ruvchi lovchi
Reaksiya davomida atom yoki ionlarning boshka atom yoki ionlardan elektron
olsa, bu moddalar oksidlovchilar deyiladi. Bu jarayon kaytarilish jarayonidir.
CI
e
CI
2
2
0
2
Oksidlanish va kaytarilish jarayonlari bir biri bilavn uzviy boglangan.
Fanga "Oksidlanish kaytarilish reaksiyalari" 1014 yilda L V. Pisarjevskiy
tomonidan kiritilgan.
Reaksiyalar borishiga reaksiya muxiti katta ta’sir kursatadi. (neytral, ishkoriy,
kristalli) muxitda reaksiya davomida xar xil moddalar xosil buladi. Demak
oksidlanish kaytarilish reaksiya yunalishiga reaksiyaning rN iga boglik.
Masalan:
O
H
SO
K
J
SO
H
KJO
KJ
2
4
2
2
4
2
3
3
3
3
3
5
bu reaksiya kislotali muxitdagina sodir buladi. Ishkoriy muxitda bu reaksiyani
teskarisi sodir buladi.
O
H
KJO
KJ
KOH
J
2
3
2
3
5
6
3
Berilagan juftliklar orasidagi reaksiyada oksidlovchi yoki kaytaruvchi sifatida
ishtirok eta oladimi?
Buning uchun biz standart oksidlanish potensiallarining jadvalidan
foydalanamiz. Bu jadvalda xar bir okesidlanish kaytarilish juftliklarining 25 dagi
standart oksidlanish potensiallari berilgan. Potensial
)
(
0
E
kancha katta bulsa,
shuncha shu juftlikning oksidlovchilik xususiyati katta buladi. Demak bu juftlik
boshka kaytaruvchi juftlikdan elektron kabul kilishi mumkin. (Ikkinchi juftlikning
)
(
0
E
kiymati kichik buladi).
Masalan,
4
MnO ioni kislotali muxitda
)
51
,
1
(
0
B
E
CI ioni uchun
)
3505
,
1
(
B
E
oksidlovchi sifatida ishlatiladi. Bunda
0
2
CI
CI
va
2
4
Mn
MnO
jarayoni sodir buladi.
Oksidlanish
va
kaytarilish
juftliklarining
standart
oksidlanish
potensiallarining ayirmasi reaksiyaning elektroxarakatlanuvchi kuchi (EXK)
deyiladi.
EXK kancha yukori bulsa, shuncha ^G208 manfiy buladi va xarakatlanuvchi
kuch xam manfiy buladi.
Masalan: 1. Xlordan foydalanib bromid ionlarning bron molekulasigacha
oksidlanish mumkinmi? yoki,
2
2
2
Br
CI
CI
Br
B
E
CI
CI
B
E
Br
суюк
Br
3505
,
1
);
2
/
(
0652
,
1
)
2
/
)
(
(
0
1
0
2
1
Buning uchun reaksiyaning EXK aniklanadi:
EXK=1,3505 1,0652=0,2043V EXK natijasida kurinib turganidek musbat
kursatkichga ega. Demak reaksiya boradi.
O
H
NO
Fe
H
NO
Fe
2
3
3
2
2
:
:
3
4
3
reaksiyasini EXKsini xisoblang.
),
771
,
0
/
(
0
2
2
3
B
E
Fe
Fe
buning uchun oksidlovchi juftlik jadvalidan axtaramiz.
).
06
,
0
/
(
0
1
3
B
E
NO
NO
Demak HNO kislotaning oksidlovchi sifatida ishlatish
mumkin.
O
H
Cr
O
Cr
Fe
Fe
O
H
SO
Cr
SO
Fe
SO
H
O
Cr
K
FeSO
I
I
B
ЭХК
2
3
2
7
2
3
2
2
3
4
2
3
4
2
4
2
7
2
2
4
2
)
(
)
(
19
,
0
771
,
0
96
,
0
Standart elektrod potensiallarni ulchash. Nernst tenglamasi
Agar
2
Cu
ionlari bor eritmaga yoki suvga xuddi shu ion metalini (Cu)
plastinkasini tushirsak, kaysidir metall kismi ion xolatda eritmaga utadi va musbat
xolatda buladi. Plastinka esa manfiy zaryadga ega buladi. Bunga sabab shuki,
eritmadagi suv molekulalari metall ionlarini uziga biriktiradi:
e
n
O
mH
Me
O
mH
Me
O
mH
Me
O
mH
Me
e
n
Me
Me
n
n
n
n
2
2
2
2
Eritmaga utgan metalning musbat zaryadlangan ionlari plastinka yuzasida
terilishadi, natijada ikkita elektr katlam paydo buladi, chunki
n
Me
plastinka esa
manfiy zaryadlangan.
Metall va elektrolit eritmasi orasida elektr farklik paydo buladi. bu elektrod
potensial deb ataladi.
Elektrod
potensial
kursatkichi
metall
tabiatiga,
metall
ionlarining
konsentratsiyasiga va temperaturaga boglikdir.
Bu bogliklikni 1888 yilda V.G.Nernst uzining matematik tenglamasi orkkali
ifodalab berdi.
n
Me
Me
Me
n
E
E
lg
0592
,
0
0
Ximiyada elektrod potensiallar oksidlanish-kaytarilishi reaksiyalarida
kullaniladi.
Titrimetrik analizning oksidlanish va kaytarilish metodlari yordamida
analizlar kullanilmokda.
Masalan: Permanganatometriya, iodometriya, bromometriya va boshkalar.
Oksidlanish-kaytarilish jarayonlarining meditsinadagi axamiyati.
Inson va xayvon organizmida oksidlanish-kaytarilish reaksiyalari energiya
va modda almashinuvida katta rol uynaydi.
Modda almashinuvining 2 tomoni bor:
1. Murakkab organik moddalarning xosil bulishi. Bu moddalar ozik-ovkat
orkali organizmga tushadi va ular yangi tukima va xujayralarni xosil bulishda
ishtirok etadilar. Bu jarayon assimilyasiya deb nomlanadi.
2. Murakkab yukori molekulalar moddalarni parchalanishi uchun energiya
manbaidir. YUkori molekulyar moddalar SO2 va N2O gacha parchalanadilar. Bu
jarayon dissimilyasiya deb ataladi, ya’ni energiyaning ajralishidir.
Demak,
1
oksidlanish-kaytarilish
reaksiyalari
organizmda
energiya
manbaidir. Organizmda bu energiya nafas olish bilan birga tushib turadi.
Oksidlanish-kaytarilishi reaksiyalari inobatga olib dori preparatlarning bir-
biriga ta’sirini xam kurish mumkin. Masalan J2, KMnO4, H2O2, mis tuzlari, kuchli
oksidlovchilardir.
Na2S2O3 moddasining meditsinada kullanilishi uning oksidlovchi va
kaytaruvchili xususiyati borligidadir.
As, Hg va Pb(II) birikmalari orkali zaxarlangan insonlarga albatta Na2S2O3
ichirishadi, chunki:
COOH
CH
PbS
O
H
COO
CH
Pb
3
4
2
2
3
2
2
2
3
2
SO
Na
O
S
Na
)
(
Juda kuchli zaxarlanishda, ya’ni KCN yoki NaCN bilan zaxarlanganda:
3
2
3
2
2
SO
Na
O
S
Na
KCNS
KCN
Xulosa
Demak, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari organizmda sodir bo‘lib turadi va
asosan energiya manbaidir. Organizmga bu energiya nafas olish bilan birga tushib
turadi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari dori-preparatlarning bir-biriga ta’sirini
o‘rganishda ham muhim rol o‘ynashini ko‘rib chiqdik.
Adabiyotlar:
1. S. Lenskiy “Vvedenie v bioorganicheskuyu ximiyu” 1998 y.
2. M. Mirkomilova “Analitik kimyo” Toshkent 2001 y.
3. Axmetov S. T. “Neorganicheskaya ximiya” 1996 y
4. S. S. Qosimova “Umumiy va bioorganik kimyodan Amaliy mashg‘ulotlar”
Toshkent 2001 y.
