ELEKTROLIT ERITMALARNING ELEKTR TOKI O‘TKAZUVCHANLIGI

Yuklangan vaqt

2025-01-28

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

28,8 KB


ELEKTROLIT ERITMALARNING ELEKTR TOKI O‘TKAZUVCHANLIGI Asosiy qism Elektrokimyoga 1791 yilda Italiya vrachi Luidji Galvani asos solgan. U baqa muskulining ikkita har xil metallarga tegib turishi elektr tokining hosil bo‘lishiga olib kelishini aniqladi. Italiya fizigi Aleksandro Volta tekshirishiga binoan hosil bo‘layotgan elektr tokining manbai Galvani hisobi bo‘yicha baqaning muskuli emas, balki metallar va to‘qima suyuqliklaridir. XIX asrda ko‘plab galvanik elementlarda turli oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ishlatilgan. Oksidlovchi va qaytaruvchi sifatida uchta agregat holatdagi moddalar ishtirok etishi mumkin. Galvanik elementlar ishlab chiqilishi elektrolizning ochilishiga olib keldi (Devi, Faradey). Elektrokimyo – fizik kimyoning bir bo‘limi bo‘lib, unda ion sistemalarning (eritmalar, suyuqliklar) fizik-kimyoviy xossalari hamda ikki faza zaryadlangan zarrachalar (elektron-ion) o‘rtasidagi hodisalarni o‘rganadi. Elektr toki va modda orasida birikish sodir bo‘lishi uchun jarayon sodir bo‘ladigan muhitdan elektr toki o‘tkazish lozim, ya’ni muhit tok o‘tkazish kerak. Elektr toki erkin elektronlar harakatidan hosil bo‘ladigan jismlar metall suyuqliklari, ko‘mir, grafit va boshqa moddalar. Bu turdagi o‘tkazuvchilarning elektr toklari faqat jismni isitadi, lekin kimyoviy o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. O‘zining tarkibidan elektr tokini o‘tkazib kimyoviy jarayon sodir bo‘ladigan moddalar ikkinchi tur o‘tkazuvchilari hisoblanadi yoki elektrolitlar deyiladi. Elektrolitlar – bu tuz, kislota, asos eritmalari va suyultirilgan metall oksidlari, ELEKTROLIT ERITMALARNING ELEKTR TOKI O‘TKAZUVCHANLIGI Asosiy qism Elektrokimyoga 1791 yilda Italiya vrachi Luidji Galvani asos solgan. U baqa muskulining ikkita har xil metallarga tegib turishi elektr tokining hosil bo‘lishiga olib kelishini aniqladi. Italiya fizigi Aleksandro Volta tekshirishiga binoan hosil bo‘layotgan elektr tokining manbai Galvani hisobi bo‘yicha baqaning muskuli emas, balki metallar va to‘qima suyuqliklaridir. XIX asrda ko‘plab galvanik elementlarda turli oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ishlatilgan. Oksidlovchi va qaytaruvchi sifatida uchta agregat holatdagi moddalar ishtirok etishi mumkin. Galvanik elementlar ishlab chiqilishi elektrolizning ochilishiga olib keldi (Devi, Faradey). Elektrokimyo – fizik kimyoning bir bo‘limi bo‘lib, unda ion sistemalarning (eritmalar, suyuqliklar) fizik-kimyoviy xossalari hamda ikki faza zaryadlangan zarrachalar (elektron-ion) o‘rtasidagi hodisalarni o‘rganadi. Elektr toki va modda orasida birikish sodir bo‘lishi uchun jarayon sodir bo‘ladigan muhitdan elektr toki o‘tkazish lozim, ya’ni muhit tok o‘tkazish kerak. Elektr toki erkin elektronlar harakatidan hosil bo‘ladigan jismlar metall suyuqliklari, ko‘mir, grafit va boshqa moddalar. Bu turdagi o‘tkazuvchilarning elektr toklari faqat jismni isitadi, lekin kimyoviy o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. O‘zining tarkibidan elektr tokini o‘tkazib kimyoviy jarayon sodir bo‘ladigan moddalar ikkinchi tur o‘tkazuvchilari hisoblanadi yoki elektrolitlar deyiladi. Elektrolitlar – bu tuz, kislota, asos eritmalari va suyultirilgan metall oksidlari, asoslari va tuzlaridir. Elektrolitlarda o‘tkazuvchi sifatida qarama-qarshi zaryadlangan ionlari ishtirok etadi. Elektr o‘tkazuvchanlik G – bu tashqi elektr toki ta’sirida moddaning elektr tokini o‘tkazish qobiliyatidir. 1 G = -----------, Om -1=Cm (Simens) R Bunda G – elektr o‘tkazuvchanlik R – qarshilik Organizmdagi suyuqlik va to‘qimalar ikkinchi tur o‘tkazuvchilar sifatida Biologik muhit juda ham murakkab ko‘p komponentli sistemadir. Bu sistema kichik molekulyar moddalar (ion, molekula), makromolekulalar (oqsillar, nuklein kislotalar) va hujayra elementlaridan tuzilgan. Biologik muhilar: qon plazmasi va zardobi, siydik, oshqozon shirasi, orqa miya suyuqligi, ter, hujayra sitoplazmasi va boshqalar kiradi. Bularning hammasi vo‘tkazuvchilarning ikkinchi turiga kiradi. Biologik to‘qimalar va suyuqliklar tarkibiga juda ko‘p elektrolitlar kiradi, shuning uchun yuqori elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Organizmdagi osmotik bosim aniqlanadi. Elektrolitlar oksidlanish – qaytarilish jarayonlarini oshiradilar. Toksik mahsulotlarini neytrallaydilar, ko‘payish va qon hosil bo‘lishida ishtirok etadilar. Kimyoviy elementlar ionlar sifatida immunitet hosil bo‘lishida ishtirok etadilar. Organizmdagi ayrim elektrolitlarning dissotsilanishi va ularning miqdorining o‘zgarishi patologik o‘zgarishlarga olb keladi. Elektr o‘tkazuvchanlikni o‘rganish kasalliklarni davolashda juda katta ahamiyatga ega. Elekt o‘tkazuvchanlikni o‘lchash kuchsiz elektrolitlarni dissotsiatsiya darajasini va dissotsiatsiya konstantasini aniqlashga yordam beradi. Ko‘p dorivor preparatlar elektrolitlar va ular tarkibiga kiradigan ionlar farmokologik ta’sirini asoslaydi. asoslari va tuzlaridir. Elektrolitlarda o‘tkazuvchi sifatida qarama-qarshi zaryadlangan ionlari ishtirok etadi. Elektr o‘tkazuvchanlik G – bu tashqi elektr toki ta’sirida moddaning elektr tokini o‘tkazish qobiliyatidir. 1 G = -----------, Om -1=Cm (Simens) R Bunda G – elektr o‘tkazuvchanlik R – qarshilik Organizmdagi suyuqlik va to‘qimalar ikkinchi tur o‘tkazuvchilar sifatida Biologik muhit juda ham murakkab ko‘p komponentli sistemadir. Bu sistema kichik molekulyar moddalar (ion, molekula), makromolekulalar (oqsillar, nuklein kislotalar) va hujayra elementlaridan tuzilgan. Biologik muhilar: qon plazmasi va zardobi, siydik, oshqozon shirasi, orqa miya suyuqligi, ter, hujayra sitoplazmasi va boshqalar kiradi. Bularning hammasi vo‘tkazuvchilarning ikkinchi turiga kiradi. Biologik to‘qimalar va suyuqliklar tarkibiga juda ko‘p elektrolitlar kiradi, shuning uchun yuqori elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Organizmdagi osmotik bosim aniqlanadi. Elektrolitlar oksidlanish – qaytarilish jarayonlarini oshiradilar. Toksik mahsulotlarini neytrallaydilar, ko‘payish va qon hosil bo‘lishida ishtirok etadilar. Kimyoviy elementlar ionlar sifatida immunitet hosil bo‘lishida ishtirok etadilar. Organizmdagi ayrim elektrolitlarning dissotsilanishi va ularning miqdorining o‘zgarishi patologik o‘zgarishlarga olb keladi. Elektr o‘tkazuvchanlikni o‘rganish kasalliklarni davolashda juda katta ahamiyatga ega. Elekt o‘tkazuvchanlikni o‘lchash kuchsiz elektrolitlarni dissotsiatsiya darajasini va dissotsiatsiya konstantasini aniqlashga yordam beradi. Ko‘p dorivor preparatlar elektrolitlar va ular tarkibiga kiradigan ionlar farmokologik ta’sirini asoslaydi. Bu metod yordamida eritmalardagi elektrolitlar konsentratsiyasini, eruvchanlikni va yomon eriydigan tuzlarning eruvchanlik ko‘paytmasini, organik kislotalarning minerallanish darajasini aniqlash mumkin. Suyuqlik nomi qarshilik ToS O ___________________________________________________________ 1. Odam qonining plazmasi 0.65-0.74 2. Orqa miya suyuqligi 0.64-0.65 3. Odam qoni 1.48-1.76 4. Oshqozon shirasi 0.90 _____________________________________________________________ Konduktometrik titrlash Hujayra va to‘qimalarning norma va patologiya vaqtidagi elektr o‘tkazuvchanligi Konduktometrik usul bilan eritmalarning elektr o‘tkazuvchanligi aniqlanadi. Miqdoriy aniqlash grafik qurish bilan tushuntiriladi. Bu grafikda eritma elektr o‘tkazuvchanligini uning konsentratsiyasiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu bog‘liqlik to‘g‘ri chiziq bilan ko‘rsatiladi. Elektr o‘tkazuvchanlik o‘lchanib, eritma tarkibidagi analiz qilinayotgan modda miqdori grafik bo‘yicha topiladi. Masalan, kuchli kislota bilan kuchli asosni titrlash. Agar absissa o‘qiga HCl eritmasini (ml) quysak, oordinata o‘qiga esa elekt o‘tkazuvchanlikni, unda rasmda ko‘rsatilgandek chiziq hosil bo‘ladi. CHiziq egilgan nuqtasi ekvivalent nuqta hisoblanadi. CHo‘ktirish metodi yordamida titrlash olib borilsa cho‘kma hosil bo‘lish boshlanishi bilan elektr o‘tkazuvchanlik o‘zgarishi Bu metod yordamida eritmalardagi elektrolitlar konsentratsiyasini, eruvchanlikni va yomon eriydigan tuzlarning eruvchanlik ko‘paytmasini, organik kislotalarning minerallanish darajasini aniqlash mumkin. Suyuqlik nomi qarshilik ToS O ___________________________________________________________ 1. Odam qonining plazmasi 0.65-0.74 2. Orqa miya suyuqligi 0.64-0.65 3. Odam qoni 1.48-1.76 4. Oshqozon shirasi 0.90 _____________________________________________________________ Konduktometrik titrlash Hujayra va to‘qimalarning norma va patologiya vaqtidagi elektr o‘tkazuvchanligi Konduktometrik usul bilan eritmalarning elektr o‘tkazuvchanligi aniqlanadi. Miqdoriy aniqlash grafik qurish bilan tushuntiriladi. Bu grafikda eritma elektr o‘tkazuvchanligini uning konsentratsiyasiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu bog‘liqlik to‘g‘ri chiziq bilan ko‘rsatiladi. Elektr o‘tkazuvchanlik o‘lchanib, eritma tarkibidagi analiz qilinayotgan modda miqdori grafik bo‘yicha topiladi. Masalan, kuchli kislota bilan kuchli asosni titrlash. Agar absissa o‘qiga HCl eritmasini (ml) quysak, oordinata o‘qiga esa elekt o‘tkazuvchanlikni, unda rasmda ko‘rsatilgandek chiziq hosil bo‘ladi. CHiziq egilgan nuqtasi ekvivalent nuqta hisoblanadi. CHo‘ktirish metodi yordamida titrlash olib borilsa cho‘kma hosil bo‘lish boshlanishi bilan elektr o‘tkazuvchanlik o‘zgarishi sezilmaydi, lekin ekvivalent nuqtaga etganda esa BaCl2 ning oz miqdori qo‘shilganda ham elekt o‘tkazuvchanlikning oshishiga olib keladi. BaCl2 ning hajmi (ml) Na2SO4 + BaCl2 = BaSO4 + 2NaCl Konduktometrik usul organizmning klinik holatini ekspress baholashda ishlatish effektlidir. Normal holatda, masalan, odam siydigining elektr o‘tkazuvchanligi (165-229) 10-2 sm/m ga teng. Buyrak kasallanganda (nefrit, nefroskleroz, glamerulonefrit) elektr o‘tkazuvchanlik (86.5-138.0)10-2 sm/m gacha kamayib ketadi. Siydikda elektr o‘tkazuvchanlikning kamayishini natriy xloridning konsentratsiyasining kamayishi va oqsil miqdori ortib ketishi bilan vujudga keladi. Amaliy misollar 1. Odam organizmining to‘qimalarida elektr o‘tkazuvchanlik fizioterapiyada keng qo‘llaniladi va yuqori fiziologik ahamiyatga ega. 2. Turli biologik suyuqlik va to‘qimalarning elektr o‘tkazuvchanlikka limfa, orqa miya suyuqligi va qon egadir. Muskullar, bosh miyannig moddasi ham yaxshi o‘tkazuvchilar qatoriga kiradilar. Nerv, suyak, yog‘ to‘qimalari juda kam o‘tkazadilar. sezilmaydi, lekin ekvivalent nuqtaga etganda esa BaCl2 ning oz miqdori qo‘shilganda ham elekt o‘tkazuvchanlikning oshishiga olib keladi. BaCl2 ning hajmi (ml) Na2SO4 + BaCl2 = BaSO4 + 2NaCl Konduktometrik usul organizmning klinik holatini ekspress baholashda ishlatish effektlidir. Normal holatda, masalan, odam siydigining elektr o‘tkazuvchanligi (165-229) 10-2 sm/m ga teng. Buyrak kasallanganda (nefrit, nefroskleroz, glamerulonefrit) elektr o‘tkazuvchanlik (86.5-138.0)10-2 sm/m gacha kamayib ketadi. Siydikda elektr o‘tkazuvchanlikning kamayishini natriy xloridning konsentratsiyasining kamayishi va oqsil miqdori ortib ketishi bilan vujudga keladi. Amaliy misollar 1. Odam organizmining to‘qimalarida elektr o‘tkazuvchanlik fizioterapiyada keng qo‘llaniladi va yuqori fiziologik ahamiyatga ega. 2. Turli biologik suyuqlik va to‘qimalarning elektr o‘tkazuvchanlikka limfa, orqa miya suyuqligi va qon egadir. Muskullar, bosh miyannig moddasi ham yaxshi o‘tkazuvchilar qatoriga kiradilar. Nerv, suyak, yog‘ to‘qimalari juda kam o‘tkazadilar. 3. Doimiy va o‘zgaruvchan tok hujayralar orasidan o‘tadi. 4. Konduktometrik usul (metod) har xil ximiyaviy – farmatsevtik preparatlar (antibiotik, alkaloid, aminokislotalar, peptidlar, analgetiklar va boshqalar) kontroli uchun ishlatiladi. Masalan, sirka kislotani cheksiz suyuqtirilgan eritmasining ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligini aniqlash. Agar quyidagilar aniq bo‘lsa: λ ∞ HNO3 = 421.8 sm.sm2/mol λ ∞ CH3COOH = 114.4 sm.sm2/mol λ ∞ KNO3 = 145.5 sm.sm2/mol Kolraush qonuniga binoan: λ ∞ HNO3 = v∞ H + V∞NO3- λ CH3COOH = U∞k+ + V∞CH3COO- λ ∞ KNO3 = U∞k+ + V∞NO3- Bunda U ∞ va V ∞ - kation va anionning cheksiz harakati. λ∞ CH3COOH = λ∞ HNO3 + λ∞ CH3COOK - λ∞KNO3 = 421.8+114.4-145.5=390.7 sm.sm2/mol ga teng Xulosa Demak, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari organizmda sodir bo‘lib turadi va asosan energiya manbaidir. Organizmga bu energiya nafas olish bilan birga tushib turadi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari dori-preparatlarning bir-biriga ta’sirini o‘rganishda ham muhim rol o‘ynashini ko‘rib chiqdik. Adabiyotlar: 1. S. Lenskiy “Vvedenie v bioorganicheskuyu ximiyu” 1998 y. 2. M. Mirkomilova “Analitik kimyo” Toshkent 2001 y. 3. Axmetov S. T. “Neorganicheskaya ximiya” 1996 y 4. S. S. Qosimova “Umumiy va bioorganik kimyodan Amaliy mashg‘ulotlar” Toshkent 2001 y. 3. Doimiy va o‘zgaruvchan tok hujayralar orasidan o‘tadi. 4. Konduktometrik usul (metod) har xil ximiyaviy – farmatsevtik preparatlar (antibiotik, alkaloid, aminokislotalar, peptidlar, analgetiklar va boshqalar) kontroli uchun ishlatiladi. Masalan, sirka kislotani cheksiz suyuqtirilgan eritmasining ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligini aniqlash. Agar quyidagilar aniq bo‘lsa: λ ∞ HNO3 = 421.8 sm.sm2/mol λ ∞ CH3COOH = 114.4 sm.sm2/mol λ ∞ KNO3 = 145.5 sm.sm2/mol Kolraush qonuniga binoan: λ ∞ HNO3 = v∞ H + V∞NO3- λ CH3COOH = U∞k+ + V∞CH3COO- λ ∞ KNO3 = U∞k+ + V∞NO3- Bunda U ∞ va V ∞ - kation va anionning cheksiz harakati. λ∞ CH3COOH = λ∞ HNO3 + λ∞ CH3COOK - λ∞KNO3 = 421.8+114.4-145.5=390.7 sm.sm2/mol ga teng Xulosa Demak, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari organizmda sodir bo‘lib turadi va asosan energiya manbaidir. Organizmga bu energiya nafas olish bilan birga tushib turadi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari dori-preparatlarning bir-biriga ta’sirini o‘rganishda ham muhim rol o‘ynashini ko‘rib chiqdik. Adabiyotlar: 1. S. Lenskiy “Vvedenie v bioorganicheskuyu ximiyu” 1998 y. 2. M. Mirkomilova “Analitik kimyo” Toshkent 2001 y. 3. Axmetov S. T. “Neorganicheskaya ximiya” 1996 y 4. S. S. Qosimova “Umumiy va bioorganik kimyodan Amaliy mashg‘ulotlar” Toshkent 2001 y.