ELEKTROMAGNIT INDUKSIYASI HODISASI. INDUKSIYALI EYUK.
FARADEYNING ELEKTROMAGNIT INDUKSIYA QONUNI. LENS
QOIDASI. O‘ZGARUVCHAN ELEKTR TOKINI HOSIL BO‘LISHI.
O‘ZGARUVCHAN ELEKTR TOKLARI GENERATORLARI
Reja :
1. Faradeyning elektromagnit induksiya xodisasi. Lens qonuni.
2. O’tkazgichning induktivligi. Zanjirni uzish va ulashdagi o’zinduksiya
hodisalari.
3. O’zaroinduksiya
4. Tokning magnit maydon energiyasi
5. Magnetiklar magnit maydonlari
6. Maksvell tenglamalari
15.1 Faradeyning elektromagnit induksiya hodisasi. Lens qonuni
Elektromagnit induksiya hodisasi hozirgi zamon fizikasi va texnikasining
eng muhim hodisalaridan biri bo’lib, u Faradey tomonidan 1831 yilda ochilgan.
Faradey o’tkazgan tajriba-laridan birida temir halqa olib, unga ko’p o’ramlardan
iborat bo’lgan ikkita mis cho’lg’am o’radi: 1 - cho’lg’am uchlariga tok manbai
bilan K kalit ulangan bo’lib, ikkinchisiga galvano-metr ulangan (15.1 - rasm).
15.1-rasm. Ikki cho’lg’amli transformator
Birinchi cho’lg’amda kalit ulanib, tok hosil bo’lganda, ikkinchi cho’lg’amda
tok impulsi hosil bo’lgan va galvanometr mili bir tomonga og’a boshlagan va juda
tez nolga qaytgan. Birinchi cho’lg’am kaliti uzilganda ham ikkinchi cho’lg’amda
tok impulsi hosil bo’lib, galvanometr mili teskari tarafga og’ib, yana juda tez nolga
qaytgan.
Ko’p sonli tajribalardan quyidagi qonuniyatlar aniqlangan:
Vaqt bo’yicha o’zgaradigan tashqi magnit maydonida joylashgan
o’tkazgichda elektr yurituvchi kuch paydo bo’ladi.
Agar o’tkazgich yopiq bo’lsa, unda induksion tok hosil bo’ladi.
O’tkazgichda induksiya hisobiga hosil bo’lgan EYuK kattaligi shu o’zkazgichni
kesib o’tuvchi magnit induksiyasi oqimining o’zgarish tezligiga proporsionaldir:
dt
d
U
,
(15.1.1)
Bu ifoda Faradey-Maksvell qonuni deb ataladi.
Yopiq zanjirni kesib o’tuvchi magnit induksiyasi oqimining o’zgarishini,
shu zanjir atrofidagi magnit maydonini o’zgartirish yoki yopiq o’tkazgichni vaqt
bo’yicha o’zgarmas magnit maydonida siljitish hisobiga hosil qilish mumkin.
Birinchi holda, elektr va magnit maydonlarining, Maksvell kashf etgan
o’zaro ta’sirga asosan, ya’ni, magnit maydonining istalgancha o’zgarishi, elektr
maydonining hosil bo’lishiga olib keladi va aksincha.
Ikkinchi holda esa, o’tkazgichdagi erkin elektronlar harakatga kelib
induksiyaviy elektr tokini hosil qiladi.
Elektromagnit induksiya qonunini energiyaning saqlanish qonuniga
asoslanib keltirib chiqarish mumkin.
uzunlikdagi o’tkazgich qisqa vaqt ichida, magnit maydon ta’sirida, db
kichik masofaga siljigan bo’lsin. Bu holda tok manbai bajargan ish
dt
I
dA
,
(15.1.2)
ga teng bo’ladi. Boshqa tarafdan sarflangan energiya ikki qismdan iborat bo’ladi:
a) Joul-Lens qonuniga asosan o’zkazgichda issiqlik ajralishiga
dt
R
I
2
,
(15.1.3)
b) magnit maydonida
B
I
F
kuch ta’sirida o’tkazgichni siljitishda
bajarilgan ishdan iborat bo’ladi.
d
I
dS
В
I
B
db
I
db
F
, (15.1.4)
bu yerda R - zanjir qarshiligi.
Energiyaning saqlanish qonuniga asosan
d
I
dt
RI
dt
I
2
, (15.1.5)
bu ifodaning ikki tarafini Idt ga bo’lsak,
dt
d
RI
,
(15.1.6)
ga ega bo’lamiz. Bu yerdan
R
R
dt
d
I
U
, (15.1.7)
Manbaning EYuK dan tashqari induksiyaviy EYuK deb ataluvchi qo’shimcha
EYuK ham ta’sir etadi:
dt
d
U
, (15.1.8)
va yana (15.1.1) - ifodaga ega bo’ldik.
Bu yerda minus ishora, yopiq zanjirni kesib o’tuvchi
0
dt
d
oqim oshishi
bilan induksiyaviy EYuK manba EYuK ga teskari yo’nalgan bo’ladi, oqim
kamayganda
0
dt
d
ikkala EYuK lar yo’nalishi bir xil bo’ladi.
Lens qoidasiga asoslanib induksiyaviy EYuK yo’nalishini aniqlash mumkin:
induksiyaviy EYuK va tok doimo shunday yo’nalishga ega bo’ladiki, u hosil
qilgan magnit maydoni shu tokni vujudga keltiruvchi magnit oqimining
o’zgarishiga qarshilik qiladi.
1-misol.
O’tkazgichdan yasalgan halqaga magnitning shimoliy qutbini
yaqinlashtirsak (15.2 - rasm),
15.2 - rasm. Doimiy magnitning xalqali o’tkazgichda induksion tok hosil qilishi
halqada I induksion tok hosil bo’ladi, uning magnit maydoni magnitning shimoliy
qutbini itarishga harakat qiladi, ya’ni uni yana yaqinlashishiga to’sqinlik qiladi.
Natijada, bu induksion tokning magnit kuch chiziqlari halqada o’ngdan chapga
tomon yo’nalgan bo’ladi, ya’ni biz tarafda pastdan yuqoriga qarab yo’nalgandir.
2-misol. uzunlikdagi o’tkazgich, uning uzunligiga perpendikulyar
yo’nalishda tezlik bilan harakatlansin (15.3 - rasm). B induksiyali magnit
maydon harakat yo’nalishi o’tkaz-gich uzunligiga perpendikulyar bo’lsin.
15.3 - rasm. Harakat yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan magnit maydonining
o’tkazgich elektronlariga ta’siri
O’tkazgichdagi e zaryadli erkin elektronlarning har biri o’tkazgich bilan
tezlikda harakatlanadi. Ularning har biriga f = eB Lorens kuchi ta’sir kiladi.
Fikran, Lorens kuchini unga teng
B
е
еE
elektr kuchi bilan almashtiramiz.
B
E
kattalikni Lorens kuchi maydonining kuchlanganligi deb
ataymiz. Bu kuchlanganlik xuddi o’tkazgichning uzunlikka teng kesmasiga
B
E
potensiallar farqi qo’yilganday tasavvur etamiz va u induksiyaviy elektr yurituvchi
kuchga teng-dir.
B
dt
d
U
.
Shunday qilib, o’tkazgichda harakat qilayotgan erkin elektronlarga Lorens
kuchining ta’siri (15.1.1) - ifodasiga olib keladi.
15.2 O’tkazgichning induktivligi. Zanjirni uzish va ulashdagi o’zinduksiya
hodisalari
Elektr toki oqayotgan har bir o’tkazgich o’zining xususiy magnit maydoni
ta’sirida bo’ladi. Tok hosil qilgan magnit oqimi yoki oqim tutilishi, barcha
sharoitlarda tok kuchiga propor-sionaldir:
= LI , (15.2.1)
bu yerda L - proporsionallik koeffisiyenti - o’tkazgichning induktivligi deb
ataladi. O’tkazgichning induktivligi uning shakli, o’lchami va
magnit
singdiruvchanlikka bog’liqdir.
O’tkazgichda magnit maydonining o’zgarishi unda induksiya elektr
yurituvchi kuchini qo’zg’atadi va u o’zinduksiya EYuK deb ataladi.
(15.2.1) – ifodadan ko’rinib turibdiki, o’zinduksiya EYuK ni vujudga kelishi
o’tkazgichda tok kuchining yoki o’tkazgichning induktivligini o’zgarishi hisobiga
sodir bo’ladi. Bu o’zgarish-larda, konturda hosil bo’ladigan o’zinduksiya EYuK
quyidagiga tengdir:
dt
dL
I
dt
dI
L
dt
IL
d
dt
d
уз
)
(
, (15.2.2)
Agarda tok kuchi o’zgarishida induktivlik o’zgarmasdan qolsa (L = const,
bu hol faqat moddada ferromagnit xususiyati yo’qligida yuz berishi mumkin), u
holda
dt
dI
L
уз
(15.2.3)
Bu ifodadagi minus ishora Lens qoidasiga asosan paydo bo’lgan va induksion tok
uni vujudga keltiruvchi sabablarga doimo qarshilik qilish tarafiga yo’nalganligini
bildiradi.
XBT da o’tkazgich induktivligining birligi sifatida, o’tkazgichdagi tok kuchi
har sekundda 1 A ga o’zgarganda 1 Vb ga teng - magnit oqimi tutilishini hosil
qilaoladigan induktivlik qabul qilingan va u bir Genri (Gn) ga tengdir.
Ампер
Вебер
А
Вб
Гн
1
1
, (15.2.4)
(15.2.3) - ifodadan 1Gn = 1 V.sek/Amper ga teng bo’ladi.
Katta induktivlikka ega bo’lgan zanjirni tok manbaidan uzishda vujudga
keladigan o’zinduksiya hodisasini ko’rib chiqamiz (15.4 - rasm).
15.4 - Rasm. Katta induktivli elektr zanjiri
K kalit A kontaktga ulanganda, zanjirdan miqdori Om qonuni bilan
aniqlanadigan Io o’zgarmas tok oqaboshlaydi.
t = 0 momentda kalitni tok manbaidan uzib, B kontaktga ulaymiz va yopiq
zanjir hosil qilamiz. Tok o’zgarib, kamaya boshlaydi va zanjirning induktivlik
qismida o’zinduksiya EYuK hosil bo’ladi va tokning kamayishiga qarshilik qilib,
uni ma’lum vaqtgacha saqlab qolishga intiladi. Om qonuniga asosan:
dt
dI
L
IR
уз
yoki
I
L
R
dt
dI
,
o’zgaruvchilarni alohida guruhlasak
dt
L
R
I
dI
(15.2.5)
ga ega bo’lamiz.
Bu differensial tenglamaning chap tarafini Io dan I gacha, o’ng tomonini 0
dan t gacha integrallasak, quyidagiga ega bo’lamiz:
I
I
t
dt
L
R
I
dI
0
0
yoki
t
L
R
I
I
0
ln
.
Bu ifodani potensiallasak
t
L
R
e
I
I
0
(15.2.6)
ga ega bo’lamiz.
Katta induktivli zanjirni tok manba’idan uzishda xosil bo’lgan tokning vaqt
bo’yicha o’zgarish grafigi 2.2 - rasmda keltirilgan.
15.5 - rasm. Induktivli elektr zanjirida induksion tokning vaqtga bog’liq
o’zgarishi
Zanjir manbaidan uzilib, yopiq zanjir hosil qilingandan so’ng tokning vaqt
bo’yicha o’zgarishi eksponenta bilan xarakterlanadi.
Tok qiymatining nolga tenglashish vaqti
L
R nisbatga bog’liq, L induktivlik
qancha katta bo’lsa, u vaqt shuncha katta bo’ladi.
Boshlang’ich momentda zanjir ochiq va zanjirdagi tok qiymati nolga teng
(15.6 - rasm).
t = 0 vaqt momentida zanjirni manbaga ulasak, undagi tok 0 dan Io qiymatgacha
osha boradi.
Tokning o’sishi (o’zgarishi) qo’shimcha o’zinduksiya EYuK ni vujudga
keltiradi. Om qonuniga asosan, quyidagi ifodani yozishimiz mumkin:
dt
dI
L
IR
уз
.
15.6 - Rasm. Induktivlik va qarshilikdan iborat elektr zanjiri
Ifodaning barcha qismlarini L ga bo’lsak
0
L
I
L
R
dt
dI
(15.2.7)
ga ega bo’lamiz. Bu birjinsli bo’lmagan differensial tenglamaning yechimi (t = 0
da I = Io ga teng bo’lganda)
t
L
R
e
I
I
1
0
(15.2.8)
dan iboratdir. 15.7 - rasmda zanjir manba’ga ulangandagi tokning o’zgarish grafigi
keltirilgan.
15.7 - rasm. Zanjirni tok manbaiga ulashda hosil bo’lgan induksion tokning
vaqtga bog’liq o’zgarishi
Tok qiymati eksponensial ko’rinishda oshib boradi va bunga tegishli vaqt
L
R
nisbatga kuchli bog’liqdir.
15.3 O’zaroinduksiya
15.8 - rasmda bir-biriga yaqin joylashgan ikkita konturni olamiz.
15.8 - rasm. Ikkita yopiq kontur orasidagi o’zaroinduksiya
1 - konturda qandaydir manba’ orqali I1 tok oqadi.
Bu tok 1 = L1I1 magnit oqimini hosil qiladi va uning 12 qismi 2 - konturni
sizib o’tadi.
12 = L12·I1 ,
dt vaqt ichida I1 tokni dI1 qiymatga o’zgartirsak, 2 - konturda o’zinduksiya EYuK
ni hosil qilamiz
dt
dI
L
dt
d
1
12
12
12
. (15.3.1)
Endi esa, konturlar holatini o’zgartirmasdan, 2 - konturga tok manbaini ulab, unda
I2 tok hosil qilamiz. O’z navbatida I2 tok 2 = L2I2 magnit oqimini vujudga
keltiradi. Bu oqimning
21 = L21I2
qismi birinchi konturni kesib o’tadi.
I2 tok qiymatini o’zgartirsak, 1 - konturda 21 - o’zinduksiya EYuK hosil
bo’ladi:
dt
dI
L
dt
d
2
21
21
12
. (15.3.2)
Agarda konturlarning o’lchamlari va holatlari o’zgarmas saqlansa L12, L21 ga teng
bo’ladi.
L21= L12 = M ,
bu yerda M - ikki konturning o’zaro induksiya koeffisiyentidir va uning
qiymati ikkita konturning o’zaro bog’lanish darajasini bildiradi.
Bir konturda tokning o’zgarishi ikkinchisida induksiya EYuK ni hosil qilish
hodisasi - o’zaro induksiya hodisasi deb ataladi.
L12 va L21 koeffisiyentlar qiymatlari konturlarning shakli, o’lchamlari va
o’zaro joylashishiga bog’liqdir, undan tashqari atrof muhitning magnit
singdiruvchanligiga ham bog’liqdir.
Shunday qilib, ikkinchi zanjirda induksiyalangan EYuK qiymati o’zaro
induksiya koeffisiyenti va birinchi zanjirdagi tokning o’zgarish tezligiga
proporsionaldir.
dt
dI
М
, (15.3.3)
Bunday induksiya EYuK ning paydo bo’lishi, odatda transformatorlarda
kuzatiladi.
15.4 Tokning magnit maydon energiyasi
3.1 - rasmda keltirilgan chizma (sxema) ni ko’rib chiqamiz. Io boshlang’ich tok L
induktivlikli g’altakda magnit maydoni hosil qiladi. K kalitni V kontaktga
ulanganda zanjirda vaqt bo’yicha so’nuvchi, o’z - o’zinduksiya EYuK ni tiklab
turuvchi I tok oqaboshlaydi.
dt vaqt ichida bu tokning bajargan ishi quyidagiga tengdir:
d
I
dt
I
dt
d
dt
I
dA
уз
(15.4.1)
Agarda solenoid induktivligi I tokka bog’liq bo’lmasa (L= const), u holda
dI
L
d
ga teng bo’ladi.
dI
I
L
dA
(15.4.2)
ifodani I dan 0 qiymatgacha integrallasak, magnit maydon yo’qolguncha ketgan
vaqt ichida tokning bajargan ishini baholay olamiz:
0
2
0
2
I
LI
LIdI
A
. (15.4.3)
Magnit maydoni butunlay yo’qolganda, tok oqimi to’xtaydi, bajarilgan ish zanjirda
ajralgan issiqlik miqdoriga teng bo’ladi.
2
2
LI
Wm
, (15.4.4)
bu yerda, Wm - magnit maydon energiyasidir. Bu ifoda magnit maydon energiyasi
o’tkazgichda (induktivlikda) joylashgan bo’ladi va tokka bog’liqdir (L - o’tkazgich
induktivligi, I - tok).
Magnit maydon energiyasini
n
H
I
ifoda yordamida maydon bilan bog’liq bo’lgan kattalik orqali ham ifodalashimiz
mumkin:
V
n
L
2
0
,
nI
H
,
n
H
I
Shuning uchun:
V
Н
WM
2
2
0
(15.4.5)
ga teng bo’ladi. Bu yerda, va N - muhitning magnit sindiruvchanligi va solenoid
ichidagi maydon kuchlanganligi, V - solenoid hajmi.
2
2
0 Н
M
-kattalik, magnit maydon energiyasi o’zgarmas zichlik bilan
taqsimlan-ganligini ko’rsatadi.
15.5 Magnetiklar magnit maydonlari
Tashqi magnit maydonida magnitlanish xususiyatiga ega bo’lgan va atrof -
muhitdagi natijaviy magnit maydonning o’zgartira oladigan moddalar –
magnetiklar deb ataladi.
Magnetiklarning magnitlanishini Amperning molekulyar toklar to’g’risidagi
gipotezasi orqali tushunish mumkin. Klassik fizika tushunchasiga asosan,
atomlardagi elektronlar aylana shaklidagi trayektoriya – orbita bo’ylab
harakatlanadi va orbital tokni hosil qiladilar.
Magnit xususiyatlariga asosan, har bir atom yoki molekulani, yopiq elektron
toklar tizimi – molekulyar toklar deb atashadi. Har bir elektron orbital tok
me
magnit momenti bilan xarakterlanadi (15.9 - rasm).
15.9 - rasm. Elektronning orbital tok magnit momenti
Bu magnit momenti – elektronning orbital magnit momenti deb ataladi.
Bitta elektron-ning orbital magnit momenti
Pme = IS
ga teng. Bu yerda
e
I
- orbital tok, e - elektron zaryadi, - aylanish chastotasi,
2
r
S
- orbital tok yuzasi. U holda
Pme
=
evr2
(15.5.1)
Atom va molekuladagi har bir elektron shunday orbital magnit momentiga
ega bo’lgani uchun, atom va molekulaning molekulyar toklari hosil qilgan
natijaviy magnit momenti elektronlar magnit momentlarining yig’indisiga tengdir:
me
mi
P
P
(15.5.2)
Magnetiklarning magnitlanishini tavsiflash uchun j
- magnitlaganlik
vektori deb ataladigan kattalik kiritiladi. Bu kattalik magnetikning birlik xajmidagi
atom va molekulalarining orbital magnit momentlari yig’indisiga tengdir:
V
P
j
mi
(15.5.3)
bu yerda V – magnetikning mumkin bo’lgan eng kichik hajmi va unda magnit
maydoni bir jinsli deb hisoblanadi.
Induksiyasi
0
B
bo’lgan tashqi magnit maydoniga joylashtirilgan magnetikda,
induksiyasi B
bo’lgan ichki maydon hosil bo’ladi, shu sababli B
- natijaviy
magnit maydoni quyidagicha teng bo’ladi:
I
me
P
r
B
B
B
0
(15.5.4)
Magnetikning B
vektor bilan ifodalanadigan xususiy maydoni bir
yo’nalishga yo’nalti-rilgan molekulyar toklarning magnit momenti bilan
aniqlanadi. Faraz qilaylik,
0
B
induksiyali tashqi bir jinsli magnit maydonida silindr
ko’rinishda, ko’ndalang kesim yuzasi S va uzunligi L bo’lgan bir jinsli magnetik
joylashgan bo’lsin (15.10 - rasm).
15.10 - rasm. Induksiyali bir jinsli magnit maydonida magnetik
Atom va molekulalar orbital magnit momentlari magnetikda hosil qilgan B
induksiyali ichki magnit maydoni, tashqi magnit maydon induksiya vektori
0
B
yo’nalishi bilan mos tushadi (15.11 - rasm).
15.11 - rasm. Atomlar orbital magnit momentlari ichki maydoni induksiya
vektorining yo’nalishi
Silindrik magnetik o’qiga perpendikulyar bo’lgan S ko’ndalang kesimida
barcha molekulyar toklar o’zaro kompensasiyalashadi (15.12 - rasm).
15.12 - rasm. Silindrik magnetik ko’ndaleng kesimidagi molekulyar toklar
Magnetikning yon sirtida, ko’ndalang kesimning perimetrida toklar noldan
farqli bo’ladi (15.13 - rasm).
15.13 - rasm. Magnetikning yon sirtidagi molekulyar toklar
Natijada, silindrik magnetikni solenoidga o’xshatish mumkin va uning tashqi
sirtining birlik uzunligida o’tkazgichning I0 tokli bitta o’rami bor deb hisoblash
mumkin. Bu tok magnetikning molekulyar toklariga ekvivalent bo’lganligi uchun
N kuchlanganlikli va V = 0I0 induksiyali ichki magnit maydonini hosil qiladi.
I0 tok kattaligini j
– magnitlanganlik vektori bilan quyidagicha bog’lash
mumkin
0
0
I
LS
LS
I
j
(15.5.5)
u holda
j
B
0
.
(15.5.6)
Tajribalar ko’rsatishicha, magnitlanganlik vektori
H
j
(15.5.7)
ga tengdir. Bu yerda - magnetikning magnit qabul qiluvchanligi, j
va H
ning
o’lchov birliklari
м
A bir xil bo’lgani uchun - o’lchovsiz kattalik hisoblanadi.
(15.5.6) – va (15.5.7) – tenglamalardan quyidagiga ega bo’lamiz.
H
B
0
(15.5.8)
Natijaviy magnit induksiya
0
B
B
B
teng bo’lgani uchun
H
H
B
0
0
(15.5.9)
H
B
)
1
(
0
(15.5.10)
(1+)
ga
teng
bo’lgan
o’lchovsiz
kattalik
magnetikning
magnit
singdiruvchanligi deb ataladi:
1
(15.5.11)
Shunday qilib, magnetikdagi natijaviy magnit maydoni induksiyasi B
magnit maydoni kuchlanganligi H
bilan quyidagicha bog’langan bo’ladi:
H
B
0
yoki
0
B
H
(15.5.12)
15.6 Maksvell tenglamalari
Maksvell
nazariyasiga
asosan
magnit
maydoni
manbai
sifatida
zaryadlarning tartibli harakati bo’lgan toklardan tashqari, o’zgaruvchan elektr
maydoni ham manba bo’lishi mumkin.
Elektr maydon induksiya (siljish) vektori D
uchun Gauss teoremasini
yozamiz
Bu tenglikning ikki tarafini vaqt bo’yicha differensiallasak, quyidagiga ega
bo’lamiz:
D
induksiya vektori faqat vaqtga emas, balki koordinataga ham bog’liq bo’lgani
uchun
t
Dn
xususiy hosila belgisini tanladik, q zaryadning o’zgarishi faqat
zayadlarning kelishi yoki ketishida, ya’ni tok mavjud bo’lganda sodir bo’ladi.
Tok kuchi
)
(s
ndS
j
dt
dq
I
ga teng. Bu yerda,
t
D
j
n
n
tenglikning o’ng tarafi – siljish vektorining o’zgarish tezligidir va u siljish tokining
zichligi deb ataladi.
Maksvell faraz qilishicha, siljish toki, o’tkazuvchanlik tokiga o’xshash
magnit maydoni-ning manbai hisoblanadi. U holda magnit maydoni kuchlanganligi
sirkulyasiyasi formulasini quyidagicha qayta yozish mumkin:
(15.6.1)
bu yerda I - o’tkazuvchanlik toki,
dt
dD
I
n
силж
siljish toki.
Bu
tenglama
Maksvellning
birinchi
tenglamasining
differensial
ko’rinishidir.
Dielektrikda, o’tkazuvchanlik toki yo’q bo’lgani uchun, bu tenglama
quyidagicha yoziladi:
(15.6.2)
Bu tenglama quyidagi ma’noga ega: elektr maydonining istalgan o’zgarishi
magnit maydonini hosil qiladi. O’z navbatida, magnit maydonining o’zgarishi
uyurmali elektr maydonini vujudga keltiradi, uning kuchlanganlik vektori
sirkulyasiyasi, berilgan konturni kesib o’tuvchi, ishorasi teskari bo’lgan magnit
maydon induksiya oqimining o’zgarish tezligiga tengdir.
(15.6.3)
Bu Maksvellning ikkinchi tenglamasidir.
Elektr maydon induksiya oqimi uchun Gauss teoremasi ifodasi
(15.6.4)
Maksvellning uchinchi tenglamasi hisoblanadi.
Magnit maydoni induksiya oqimi uchun Gauss teoremasi ifodasi
(15.6.5)
Maksvellning to’rtinchi tenglamasidir.
Elektr maydonining kuchlanganligi va induksiya vektorlarining o’zaro
bog’lanishi
E
D
0
(15.6.6)
Maksvellning beshinchi tenglamasidir.
Magnit maydonining kuchlanganligi va induksiya vektorlarining o’zaro
bog’liqlik tenglamasi
H
B
0
(15.6.7)
Maksvellning oltinchi tenglamasidir.
Elektr maydoni kuchlanganligini o’tkazuvchanlik toki zichligi bilan
bog’liqlik ifodasi
E
j
(15.6.8)
Maksvellning yettinchi tenglamasi deb ataladi.
Bu yuqorida sanab o’tilgan yettita tenglamalar Maksvellning tenglamalar
tizimi deb ataladi.
Bu tenglamalardan elektr va magnetizmda mavjud bo’lgan barcha
qonunlarni keltirib chiqarish mumkin.
TEST
1. 4 s ichida kontur orqali magnit oqimi 10 Wb dan 2 Wb gacha bir tekis
kamayadi. Konturdagi induksiya E.Yu.K ining qiymati nimaga teng bo’lgan?
A) 5 V
B) 2 V
C) 20 V
D) 12 V
2. Induktivligi 2 H bo’lgan konturda, tok kuchining qanday qiymatida kontur
orqali magnit oqimi 4 Wb ga teng bo’ladi?
A) 2 А
B) 4 C) 8 А D) 1 А
3. Induksiya E.Yu.K. ining formulasini ko’rsating ?
A)
2
2
LI
W
B)
cos
Ф
ВS
C)
0
A
q
D)
dФ
dt
4.O’zinduksiya E.Yu.K. ining formulasini ko’rsating ?
A)
2
2
LI
W
B)
cos
Ф
ВS
C)
0
A
q
D)
dI
L dt
5. Induktivligi L=1H bo’lgan o’tkazgichli konturda tok I = 4 - 15t (А) qonun
bo’yicha o’zgarmoqda. Konturda vujudga kelgan o’zinduksiya E.Yu.K. i nimaga
teng bo’ladi.
A) -15 V
B) 4 V
C) 15 V
D) -4 V
6. Transformator – bu … qurilma.
A) tok va kuchlanishni o’zgartiruvchi
B) zaryadlangan zarrachalarni tezlashtiruvchi
C) izotoplarni bo’linishini ta’minlovchi
D) radioaktiv nurlarni aniqlovchi
7. Kontur bilan cheklangan magnit oqimi 3 s da 9 Wb dan 3 Wb gacha
kamaydi.Bu paytda konturda induksiya E.Yu.K nimaga teng?
A) 4 V
B) 18 V
C) 2 V
D) 3 V
8. Tokning o’zgarmas qiymatida, konturdagi magnit maydon energiyasini 4 marta
kamaytirish uchun kontur induktivligini qanday o’zgartirish kerak.
A) 2 marta oshirish
B) 2 marta kamaytirish
C) 8 marta kamaytirish D) 16 marta kamaytirish
9. Kontur bilan cheklangan magnit oqimi 2 s da 2 Wb dan 8Wb gacha bir tekis
ortib bordi. Konturdagi induksiya E.Yu.K nimaga teng bo’lgan?
A) 3 V
B) 5 V
C) 20 V
D) 12 V
10. Kontur bilan cheklangan magnit oqimi 3 s da 3 Wb dan 9 Wb gacha ortdi.Bu
paytda konturda induksiya E.Yu.K nimaga teng?
A) 6 V
B) 1 V
C) 3 V
D) 2 V
11.Nisbiy dielektrik singdiruvchanlik ε va dielektrik qabul qiluvchanlik
orasidagi bog’lanishni ko’rsating.
A)
1
4
B)
1
C)
0
1
D)
1
12. Kontur bilan cheklangan magnit oqimi 2 s da 8 Wb dan 2Wb gacha bir tekis
kamaydi. Konturdagi induksiya E.Yu.K nimaga teng bo’lgan?
A) 2 V
B) 1 V
C) 3
D) 6 V
13. G’altak induktivligi nimaga bog’liq emasligini ko’rsating:
A) O’ramlar soniga
B) G’altak shakliga
C) O’zak materialiga
D) G’altak simining materialiga
14. Qanday hodisa o’zinduksiya hodisasi deyiladi?
A) O’zgaruvchan tok zanjiri yaqinidagi o’tkazgichlarda induksiya E.Yu.K. ining
hosil bo’lishi;
B) Elektr zanjirida, undagi elektr tokini o’zgarishi natijasida elekrtomagnit
induksiya E.Yu.K. ini hosil bo’lishi;
C) Qutblangan dielektriklar qutblanishini o’zgarishi vaqtida, issiqlik yutilish yoki
ajralish hodisasi;
D) Tashqi maydonni har qanday o’zgarishi natijasida induksion tokni hosil
bo’lishi.
15. Elektromagnit induksiyaning elektr yurituvch kuchi nimaga bog’liq?
A) Konturning shakli va o’lchamiga
B) Tok kuchining o’zgarish tezligiga
C) Konturga tortilgan sirt orqali magnit oqimining o’zgarish tezligiga
D) To’g’ri javob yo’q
16. Magnit maydonida harakatlanayotgan o’tkazgich uchun elektromagnit
induksiya E.Yu.K. ining ifodasini ko’rsating:
A)
dt
dФ
B)
dt
dI
L
C)
vsin
Bl
D) IR
17. Elektromagnit induksiya qonunini ko’rsating (Faragey qonuni):
A)
dt
dФ
B)
dt
dI
L
C)
vsin
Bl
D) IR
18. Magnit maydon energiyasi va magnit maydon energiya zichligi uchun
ifodalarni aniqlang.
1.
qu
W
2.
2
2
LI
W
3.
Rt
I
W
2
4.
2
2
0H
5.
2
2
0E
6.
ED ;
2
7.
L
W
2
2
8.
2
I
W
9.
2
НВ
10.
0
2
2
D
A) 1,2,3,4
B) 2,4,7,8
C) 10,7,8,5
D) 3,4,9,8
