ENDOGEN JARAYONLAR Kirish: I bob. Endogen jarayonlar va ularning geografik oqibatlari 1.1 Endogen jarayonlarning Yer yuzasi relefiga ta’siri. 1.2.Relef va uning xosil bo’lishi. II bob. Endogen jarayonlarning turlari. 2.1. Yerning tektonik harakatlari va ularning Yer yuzasiga ta’siri. 2.2. Zilzilalar va ularning geografik oqibatlari. 2.3. Vulqonlar ularning turlari va Yer yuzasi relefiga ta’siri. Xulosa. Foydanilgan adabiyotlar. KIRISH. Mavzuning dolbzarligi. Tog‘li relefga ega bo‘lgan mintaqalar eng seysmofaol hududlar hisoblanadi. Xitoy, Yaponiya, CHili, Peru, O‘rta Osiyo shular jumlasidandir. Bu joylarda eng yirik talofatlarga olib kelgan va minglab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan zilzilalar sodir bo‘lgan. Masalan, XX asrdagi eng kuchli zilzila 1976 yilning 28 iyulida Xitoyda sodir bo‘lgan. Gipotsentri Tiyon-SHon ostida bo‘lgan bu zilzila 650 mingdan ortiq kishilarning hayotdan ko‘z yumishiga sababchi bo‘lgan. Ulkan darzliklar butun uylarni, poezdlarni domiga tortib ketgan, temir yo‘llarni qirqib o‘tgan. 1966 yil 26 aprel Yertalab mahalliy vaqt bilan soat 5 dan 23 minut o‘tganda Toshkentda kuchli zilzila tinch uyqudagi aholini uyg‘otib yuborgan. Zilzila to‘lqinlari birinchi zarbasining kuchi epitsentrda 7,5 - 8 ball bo‘lgan. Uning epitsentri shaharning markazida, gipotsentri esa 9 - 10 km chuqurlikda joylashgan. Bu zilzila natijasida 7 ballga mo‘ljallangan imoratlarda darz ketish va hatto qulash hodisalari ro‘y bergan. Birinchi zilzila zarbasidan keyin 4 oy davomida Toshkent seysmik stansiyasi 800 martadan ortiq silkinish bo‘lganligini qayd etgan. Bundan 5 tasi: 10.05; 24.05; 5.06; 29.06 va 4.07 da bo‘lib, 7 balldan kam bo‘lmagan, ularning magnitudasi 4,5 - 3,5 ga teng bo‘lgan. Toshkent zilzilasining dahshati hali ko‘pchilik aholining yodidan ko‘tarilganicha yo‘q. Bir necha daqiqada shaharni chang-to‘zon bosib, ko‘pgina xalq xo‘jaligi ob’ektlari, turar-joy binolari vayronaga aylangan. O‘lkamizda sodir bo‘lgan zilzilalar haqidagi dastlabki ma’lumotlar Abu Sayd Gardiziyning «Kitobi Zayn al-Axbor»idan Farg‘onadagi zilzila haqida, Zahiriddin Muxammad Boburning «Boburnoma»sida Farg‘ona, Andijon, Toshkent, Zarafshon va Samarqand shaharlarida sodir bo‘lgan kuchli zilzilalar haqida yozib qoldirilgan. XX asr boshida tarixga «Andijon fojiasi» deb muhrlangan Andijon zilzilasi 50 ming aholi yashaydigan shaharni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan. O‘rta Osiyoda zilzilalar haqida qadimgi tarixshunoslarning, hind va arab sayyohlarining qo‘lyozmalarida, Abu Ali Ibn Sino va boshka o‘zbek olimlarining kitoblarida qayd qilingan. Zahiriddin Muhammad Bobur Qandahor shahridagi zilzilani bunday tasvirlaydi: «Bu damda andoq zilzila bo‘ldiki... Shaharda va qishloqlarda ko‘p uylar tekis bo‘lib, uy va tom ostida qolib o‘lgani ko‘p bo‘lib edi, ba’zi tarafi belcha past yorilgan. Yerga ba’zi Yerda kishi sig‘ar edi. Zilzila bo‘lgan zamon tog‘larning «boshidan» to‘fon ko‘tarildi». Shu bilan birga Zahriddin Muhammad Bobur bir kunda 33 marta zilzila bo‘lganini va u bir yilcha takrorlanib turganini ko‘rsatib o‘tgan. XIX - asrning ikkinchi yarmida Toshkentda yashagan bir yozuvchi o‘zining tojik - fors tilida yozilgan «Tarixi jadidai Toshkent» asarida quyidagi satrlarni yozadi: «Toshkent shahrida kuchli zilzila voqea bo‘ldi, mozorlarning 11 gumbazi, hazrat Axror valiy masjidi, Jomiyning gumbazi kunfayakun bo‘ldi, ko‘p kishilar g‘aflatda yotgan edi, aholi imoratlar tagida qoldi. Barakxoh madrasasi gumbazi tagida 4 tolibi ilm mullabachcha halokatga etdi. Kuchli silkinish 4 daqiqa davom etdi. Zilzila tinchigandan keyin ham kechalari bedor bo‘lgan kishilarga qariyb bir oy davomida Yer harakati ma’lum bo‘lib turdi». Kuchli vulqan otilishi tufayli Krakatau arxipelagining eng katta oroli bo‘lgan Rakataning uchdan ikki qismi vayronaga aylangan. Danan va Perbuatan vulqon konuslari bilan birgalikda orolning 416 km2 maydoni havoga otilgan. Ularning o‘rnida chuqurligi 360 m li o‘yilma hosil bo‘lgan. Vulqon otilishi tufayli vujudga kelgan sunami bir necha soat davomida Fransiya, Panama va Janubiy Amerika sohilla-riga etib borgan. Krakatau vulqonidan ko‘tarilgan chang va to‘zonlar atmosferaning yuqori qismini qoplagan va uch - to‘rt oy maboynidayerni aylanib yurgan. O‘zbekistonda Qurama, Oloy, Turkiston tog‘larida va Toshkentdan 80 km sharqdagi Chotqol tog‘ tizmasidagi Go‘sh, Shovas, Oqsoqota soylari atrofida nordon vulqon jinslari ko‘p. Vulqonlarning harakati va Yer sharida tarqalishi tarixini o‘rganish ma’danli konlarni qidirishda ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Ishning maqsadi. Endogen jaryonlar tufayli Yer yuzasi relefining shakllanishi, Yerning ichki qismida kechadigan jarayoblar; vulqonlar, zilzilalar lavlalar va boshqa jarayonlarni kuzatish, relefining xosil bo’lishidagi rolini o’rganishdan iborat. Respublikamiz va boshqa davlatlarda sodir bo’ladigan endogen jarayonlarni o’rganishdan iborat. Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib, ishda quyidagi vazifalar belgilandi: - Endogen jarayonlar va ularning geografik oqibatlari; - Endogen jarayonlar tufayli relefning hosil bo’lishi; - YYerning tektonik harakatlari va ularning Yer yuzasiga ta’siri; - Zilzilalar va ularning geografik oqibatlari; - Vulqonlar va ularning turlari; Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida ilmiy manbaalar va bevosita turli tadqiqotlarda to’pplangan materiallar atroflich atroflicha tahlil qilindi. Ishni bajarishda asosiy manba bo’lib internet tarmog’i va boshqa tashkilotlar ma’lumotlardan foydalaniladi. Ishni hajmi va tuzishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tatqiqotning ketma- ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish 2 bob, xulosa, adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat Ishning umumiy hajmi 37 Sahifa bo’lib, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatid manbaa keltirilgan. Kurs ishining matn qismida mavzuga oid 20 ta chizma keltirilgan. I BOB. Endogen jarayonlar va ularning geografik oqibatlari 1.1 Endogen jarayonlarni Yer yuzasi relefiga ta’siri. Endogen jarayonlar - Yer qa’rida Yer ichki kuchlarining ta’sir etishidan yuzaga keladigan geologik jarayonlar. Yer po’stida sodir bo’ladigan tektonik harakatlar, seysmik faollik, magmatizm, metamorfizm, gidrotermal jarayonlar va boshqalar endogen jarayonlari tashkil etadi. Yerning ichki energiyasi uning chuqur qismida radioaktiv moddalarni parchalanishidan ajralib chiqqan issiqlik, Yer qatlamlaridan hosil bo’ladigan gravitatsion kuchlar ta’siri va Yerning aylanishidan yuzaga keladigan kuchlar hisobiga paydo bo’ladi. Gravitatsion kuchlarning Yer po’stida notekis taqsimlanishi unda turli zichlik hamda tektonik faolliqdagi qismlar bo’linishi, qatlamlarning deformatsiyalanishiga va metamorfizmga uchrashiga sabab bo’ladi. Shuningdek, Yer po’stining chuqur qismlarida va yuqori mantiyada to’plangan energiya qatlamlarning burmalanishiga, yoriqlar va uzilmalar hosil bo’lishiga, qatlamlarni yoriqlar bo’ylab turli yo’nalishlarda siljishiga, zilzilalar vujudga kelishiga va boshqalarga olib keladi. Magmaning cho’kindi yotqiziqlar ichiga joylashishi va ular bilan reaksiyaga kirishishi, flyuidlarning yoriqlar bo’ylab yuqoriga ko’tarilishi va boshqalar omillar ta’siridan turli foydali qazilma konlari hosil bo’ladi. Endogen jarayonning rivojlanishi ayrim hollarda ekzogen jarayonlar ta’sirida vujudga keladi. Ko’pgina geologik hodisalar, foydali qazilmalarni tarkib topishi va strukturalarning shakllanishi ekzogen va endogen geologik jarayonlarning bir-biriga bo’lgan aloqasiga bog’liqdir Endogen jarayonlarning Yer qaridagi materiyaning bir formadan boshqa formaga o`tishda uning harakati va bo`linishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm, metamorfizm va deformatsiya ko`rinishlarida shakilanada. Bu jarayonlarning harakteri va intensivligi borasida so`z borganda bevosita uning otilayotgan vulqon, zilzila, yoriq va boshqa deformatsiyalarning Yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim. Endogen jarayonlarda materiyaning bo`linishi foydali qazilmalarni juda muhim guruhlarini shakillanishiga, shuningdek stihiyali fojia ko`rinishlarini keltirib chiqaradi, qaysiki ularni o`rganish ular bilan bog`liq bo`lgan fojialar haqida oldindan ogohlantirish imkonini beradi. Shuning uchun endogen jarayonlarni o`rganish faqatgina ilmiy ahamiyatga ega bo`lmasdan balki amaliy ahamiyatga ham ega. Endogen jarayonlar chuqur Yer qaridan chiqayotgan magmaning shakilanishi va uning Yer yuzasiga chiqishi hisobiga Yer tarkibini va shaklini o`zgartiradi. Relyef ham chuqur magmatik jinslar ham Yer yuzasi sharoitiga mutloq turg`un emas. Yer qarida shakilangan jinslar o`sha sharoitdagina turg`un bo`lib ular yYer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy tekis turani o`zgarishi, suvning, havoning va tirik organizmlarning mehanik va himiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada Yer yuzasida turg`un bo`lgan boshqa yangi moddalar shakilanadi. Birlamchi magmatik tog` jinslarining hisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari, yangi tog` jinslari hosil bo`ladi. Kuzatishlardan bizga malumki o`zgarish va buzilish faqatgina Yer qaridan Yer yuzasiga chiqqan jinsgagina tegishli bo`lmaydi. O`zgarish Yer yuzasida hosil bo`lgan jinslarni Yerning chuqirroq zonalariga tushib qolishida yuz beradi. Masalan, cho`kindi jinslarni Yer qaridan chiqayotgan magma yaqiniga ya`ni yuqori tekstura va bosim tasiriga tushib qolishda, yoki bo`lmasa Yer qobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin o`zgarishi hisobiga o`zgaradi. Yer yuzasida shakillangan jinslar turg`unlik holati juda past ko`rsatgichga ega, jinslarning qayta shakilanishidan avvalgisiga o`hshamaydigan yangi jinslar hosil bo`ladi. Bu jinslar metamorfik tog` jinslari, ularni hosil qiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni vaqtida foydali qazilma konlari ham hosil bo`lishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar, ko`pchilik metallar va boshqalar. Shunday qilib endogen jarayonlar ya`ni ichki agentlar doimo o`zgartiradi va bir vaqtni o`zida yangi sharoitga turg`un moddalar hosil qiladi, Yer yuzasiga shakilangan materiya Yer qa`rida turginsiz holatda uchraydi, agar shu muhitga tushib qolsa ularni qayta shakilantiradi. Magmatik tog` jinslari magmani asta-sekin sovib kristallanib qotishdan hosil bo`ladi. Silikat tarkibli olovli massa-magma Yer qobig`ining chuqur qismlarida paydo bo`lib, har hil gazsimon moddalar va suv bug`lari bilan tuyingan bo`ladi. Yer qobigtning chuqur qismlarida bunday qizigan modda katta bosim ostida nisbatan qattiq holda uchraydi. Lekin qatlamlardagi darzlarda, yoriqlarda bosimning pasayishi natijasida bunday massa suyuq holatga o`tadi. Yer qobig`ida tektonik harakatlar natijasida hosil bo`lgan darzlar orqali magma yuqorida joylashgan qatlam orasiga kirib qotishi yoki Yer yuzasiga otilib chiqishi mumkin. Agar magma Yer yuzasiga otilib chiqa olmasa, u asta-sekin uning chuqur qismlarida qotadi. Bunday magma mahsulotlari intruziv jinslar deb ataladi. Magmatik jinslar klassifikatsiyasi turlichadir. Bunday klassifikatsiya magmadagi SiO2 ning miqdoriga asoslangan bo`lib, magmatik jinslar qo`yidagi gruppalarga bo`linadi: 1. Nordon jinslar SiO2 miqdori 64-78 % (granit, granodiorit, liparit va hokazo). 2. O`rta jinslar SiO2 miqdori 53-64% (siyenit, diorit, trahit va hokazo). 3. Asosli jinslar SiO2 miqdori 44-53% (gabbro, bazalt, diabaz va hokazo). Intruziv tog` jinslari Yer qobig`i orasida hosil bo`lib, keyingi tog` hosil qiluvchi jarayonlar va chuqur nurashlar natijasida Yer yuzasiga chiqib ochilib qoladi. Nurash jarayonlarining bunday jinslarga kuchli ta`sir etishi ularning yotish shaklini yoki o`rnini aniqlashga imkon bermaydi. Intruziv jinslar Yerning ichki qismida qatlamlar orasida turli shakllarni hosil qilishga qarab batolit, shtok, qatlamli, tomir, lakkolit, lopolit, fakolit, dayka kabi turlarga ajratiladi. Tog` jinslarining hossalari ularning ichki tuzilishi va Yer po`stida joylashishiga bog`liq. Shuning uchun ham ularning struktkra va teksturasini bilish katta ahamiyatga ega. Tog` jinslarining strukturasi deb, ularning ichki tuzilishi, jins tashkil etuvchi minYeral zarralarning katta-kichikligi, shakli, miqdoriy nisbati va bu zarralarning bir-biri bilan o`zaro aloqada bo`lishiga aytiladi. Tog` jinslarining teksturasi deb, ularni tashkil etuvchi minera zarrachalarining jinsda fazoviy joylashishi va jinslarning yahlitlik darajasiga aytiladi. Magmatik jinslarning Yer yuzasida va ichkarisida qotishiga qarab g`ovak va zich jinslar bo`ladi. Nordon jinslar magmatik jinslar orasida eng ko`p tarqalgan. Ularga granit va uning otkindi hillari liparit, vulkon shishasi va boshqalar kiradi. Granit juda mustahkam tog` jinsi, uning rangi och kul rang, pushti yoki qizil bo`ladi. Liparit himiyaviy tarkibiga ko`ra granitga yaqin bo`lsa ham u otkindi jins hisoblanadi. Liparitlarning rangi och sariq va och kulrangdir. Strukturasi porfili bo`lib, shishasimon massada dala shpati. Kvarts, biotit minerallarining zarralari uchraydi. Liparitning ko`rinishi shishasimon bo`lib, vulkon shishasiga obsidian va pemza kiradi.Pemza zichligi 1 gG`sm3 dan kam bo`lgan. Oq, kulsimon, sariq tusli ko`piksimon jins. U issiqlik tutuvchi beton, tsement, buyoqlar tayyorlashda ishlatiladi.Diorit tula kristallangan donador jins. Mineral tarkibi asosan plagioklazdan iborat rangli minerallar 30 % ni tashkil etib, amfibiol, avgit, biotitlardan iboratdir. Gabbro qumtuproqqa tuyinmagan, massiv asosli intruziv jinsdir. Gabbro tarkibida asosli plagioklaz, piroksen, amfibol uchraydi. 1.2.Relef va uning xosil bo’lishi. Relyef — Yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko’rinishi, o’lchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga ko’ra turlituman notekisliklar: tog’, tekislik, payettekislik, adir, yassitog’, tepalik, qir, vodiy, botiq, soylik, jarlar va boshqa. pastbalandliklar majmui. Relef kattaligiga ko’ra quyidagi toifalarga ajratiladi: megarelyef, shuningdek, bir qadar kichikroq bo’lgan shakllar; makrorelyef; mezorelyef; mikrorelyef; n a n o relyef. Bu bo’linish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi Releyfning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari Relefni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos bo’la olmaydi, chunki bir xil tashqi ko’rinishga ega shakllarning kelib chiqishi va rivojlanishi turlicha bo’lishi mumkin. Relyefi endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam o’zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari, inson faoliyati ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Endogen jarayonlar ta’siri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi — kuru klik, dengiz va okeanlar tubida strukturali relef shakllari hosil bo’ladi. Yirik relef shakllarining vujudga kelishi, shuningdek, kosmik kuchlar — Yerning aylanishi, QuyoshOy tortilishi va boshqalar bilan ham bog’liq. Ekzogen kuchlar odatda, nisbatan maydaroq relef shakllarini yuzaga keltiradi, yirik masshtabli releflarni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga bo’lib yuboradi, pastqam joylarni nurash mahsulotlari bilan to’ldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan relef shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda Yer po’stining geologik strukturasianiq ifodalanadi. Relefdagi katlamlar gorizontal yotgan platformali geologik strukturalarga tekislik xududlar, burmali strukturalarga tog’li o’lkalar to’g’ri keladi. Relefning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan shakllari morfoskulipuralar sifatida ajratiladi. II BOB. Endogen jarayonlarning turlari. 2.1. Tektonik strukturalar Tektonik harakatlar tufayli burmali va uzilmali strukturalar hosil bo‘ladi. Burmali strukturalar va ularning elementlari. Burma deb tektonik va boshqa tashqi kuchlar ta’sirida cho‘kindi, vulqonogen va metamorfik jinslar qatlamlarining plastik deformatsiyasi tufayli to‘lqinsimon buklanishiga aytiladi. Burmali strukturalar orasida ularning ikkita asosiy turi: antiklinal va sinklinal strukturalar ajratiladi. Antiklinal burma morfologik tomondan qavariq struktura bo‘lib, uning yadrosida qari jinslar ochilib yotgan bo‘ladi, qanotlarini esa yosh jinslar tashkil etadi. Sinklinal burma antiklinal burmaning aksi bo‘lib, morfologik tomondan botiq struktura va uning muldasida yosh jinslar, qanotla-rida esa qari jinslar rivoj- langan bo‘ladi. Burmalar Yer po‘stida har qanday holatda yotishi mumkin. Ular qanday holatda yotishidan qat’iy nazar ma’lum bir morfologik elementlardan iborat bo‘ladi. Tabiiy holda Yer yuzasida yuvilishdan to‘la saqlangan burmalar kamdan- kam uchraydi. Burma elementlari holatini tahlil qilish orqali ularning umumiy shaklini tiklash mumkin. Antiklinal va sinklinal burmalar. Burmali struk- turalarning o‘lchami va tartibi har xil bo‘lib, ko‘p hollarda yirik birinchi tar- tibdagilari mayda burmalardan tuzilgan bo‘ladi. Burmalar Yer yuzasida alohida-alohida yoki katta guruhlardan iborat bo‘lishi mumkin. Keyingi holda ular burmali o‘lkalarni tashkil qiladi. Har bir burma ma’lum elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. Burmalarda qatlamlarning buklanish joyi burma qulfi yoki yadrosi deyiladi. Burmalarning qulfiga tutashgan qismlari burma qanotlari deyiladi va ular qarama qarshi tomonga monoklinal yotgan bo‘ladi. Burma yadrosi Yer yuzasida, odatda, yuvilgan holda uchraydi. Qatlamlarning buklanish chizig‘i bo‘yicha burmani ikkiga bo‘luvchi hayoliy tekislik burmaning o‘q tekisligi deb yuritiladi. Burma o‘q tekisligi muhim elementlardan biri bo‘lib, uning fazoda tutgan vaziyatiga qarab burmalarning morfologik turlari ajratiladi. Burma o‘q tekisligi bilan relef yuzasining kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burmaning o‘q chizig‘i deyiladi. Burma o‘q tekisligi bilan burmada qatnashayotgan qatlamlardan birining yuzasi kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burma sharniri deyiladi. Burmaning o‘q tekisligi. Qatlamlarning buklanish holatiga qarab burma sharni-ri gorizontal, qiya, egri va to‘lqinsimon bo‘lishi mumkin. Bur-ma sharniri yordamida uning fazoda tutgan vaziyati aniqlanadi. Burma sharnirining bo‘ylama yo‘nalishda bir necha bor sho‘ng‘i-shi va ko‘tarilishidan burma undulyasiyasi hosil bo‘ladi. Burma sharniri bilan uning gorizontal tekislikka o‘tkazilgan proeksiyasi orasidagi burchak burmaning sho‘ng‘ish yoki ko‘tarilish burchagi deyiladi. Har qanday burma o‘z o‘lchamlariga ega. Ularning eni, bo‘yi va balandligi bo‘ladi. Burmaning eni yondosh burmalar o‘q tekisliklari orasidagi masofadan iborat bo‘ladi. Uning uzunligi qarama-qarshi tomonda burmada qatnashayotgan ma’lum qatlamning sho‘ng‘ish nuqtalari orasidagi masofaga teng, balandligi esa yondosh qarama-qarshi burmalar qulflari orasidagi vertikal masofaga teng bo‘ladi. Burmalarning morfologik turlari. Burmalar gorizontal tekislikka nisbatan qavariq-botiqligiga, o‘q tekisligining vaziyatiga, burma qanotlari orasidagi munosabatga, qulfining shakliga, eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga va boshqa hususiyatlariga qarab morfologik turlarga bo‘linadi. Burmalarning sharniri va qanotlari. Burmalar o‘q tekis-ligining vaziyatiga qarab simmetrik va asimmetrik burmalarga bo‘linadi. Simmetrik burmalarda o‘q tekisligi vertikal joylashgan bo‘lib, ularning qanotlari bir xil qiyalik burchagiga ega bo‘ladi. Asimmetrik burmalarda esa o‘q tekisligi qiya yoki gorizontal yotgan bo‘lib, qanotlari turli qiyalik burchagiga ega bo‘ladi Asimmetrik burmalar orasida qiya, to‘ntarilgan, yotuvchi va sho‘ng‘uvchi turlari ajratiladi. Qiya burmalarda qanotlari qarama-qarshi tomonga yotgan bo‘lib, uning yotish burchagi har xil va o‘q tekisligi qiya bo‘ladi.To‘ntarilgan burmalarda qanotlari bir tomonga yotgan va o‘q tekisligi qiya joylashgan bo‘ladi. Ularda to‘g‘ri va to‘ntarilgan qanotlar ajratiladi. YOtuvchi burmalarda o‘q tekisligi gorizontal yotgan bo‘ladi. Sho‘ng‘uvchi burmalarda o‘q tekisligining oldingi qismi pastga qarab engashgan bo‘ladi Ba’zi hollarda bunday burmalarning ustki qismi yuvilib ketishi natijasida ularning yadrosida, shakli bo‘yicha sinklinal burmani eslatuvchi qoldiqni kuzatish mumkin. Lekin uning markazida yosh emas, balki nisbatan qari tog‘ jinslari yotgan bo‘ladi. Burmalar qanotlari orasidagi munosabatga qarab odatdagi, izoklinal va elpig‘ichsimon turlarga bo‘linadi. Odatdagi burmalarda qanotlari qarama-qarshi tomonga yotgan bo‘ladi. Izoklinal burmalarda qanotlari bir-biriga paralleldir. yelpig‘ichsimon burmalarda ularning qanotlari elpig‘ichsimon tarzda yoki yoyilgan bo‘ladi. Burmalar sharnirining planda va kesmada tasvirlanishi. Burmalar eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga qarab cho‘ziq, braxiformali va gumbazsimon turlarga bo‘linadi. Cho‘ziq burmalarda ularning bo‘yining eniga nisbati 3 dan katta bo‘ladi. Braxiformali burmalarda bo‘yining eniga nisbati 3 dan kichik bo‘ladi. Gumbazsimon burmalarda burma eni bilan bo‘yi taxminan bir-biriga teng bo‘ladi. Fleksuralar. Fleksura deb gorizontal yoki qiya yotgan qatlamlarning tirsaksimon buklanishidan hosil bo‘lgan pog‘onali strukturaga aytiladi. Fleksuralarda ustki yoki ko‘tarilgan qanot, pastki yoki cho‘kkan qanot va tutashtiruvchi qanot singari elementlar ajratiladi. Qiya yotgan qatlamlarda hosil bo‘lgan fleksuralar muvofiq va nomuvofiq turlarga bo‘linadi. Muvo-fiq fleksuralarda ustki, pastki va tutashtiruvchi qanotlari bir tomonga qarab yotgan bo‘ladi. Nomuvofiq fleksuralarda ustki va pastki qanotlar bir tomonga, tutashtiruvchi qanotlari esa, qarama-qarshi tomonga qarab yotgan bo‘ladi.Fleksuralar substrat yotqiziqlarida uzilmali strukturalar hosil bo‘lishi va ma’lum blokning cho‘kishi natija-sida paydo bo‘ladi. Lekin bunda fleksura hosil qiluvchi qatlam yaxlitligi buzilmasdan cho‘zilgan bo‘ladi. Burmalarning eni va bo‘yi orasidagi munosabat bo‘yicha morfologik turlari. Fleksura elementlari. Burmali strukturalar va fleksuralar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular Yer po‘stining tektonik rivojlanishi natijasida vujudga keladi va hududning geologik taraqqiyoti tarixini bosqichma-bosqich o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Bulardan tashqari ko‘pgina foydali qazilma boyliklarning hosil bo‘lishi va to‘planishi burmali strukturalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Burmali struktu- ralarni va fleksuralarni har tomonlama o‘rganish foydali qazilma konlarini qidirishda, razvedka va eksplutatsiya qilishda katta amaliy ahamiyatga ega. Uzilmali strukturalar va ularning morfologik turlari. Uzilmali strukturalar Yer po‘stida rivojlanadigan tektonik kuchlar ta’sirida sodir bo‘lib, burmali tog‘larda keng tarqalgan. Yer po‘stining yaxlitligi buzilishi orqali bir-biridan ajralgan bo‘laklari o‘zining fazoda tutgan o‘rni va surilishda qatnashish faolligi bilan ajralib turadi. Surilish yuzasi bilan ajralgan tog‘ jinslarining bo‘laklari surilmali strukturalarning bloklari yoki qanotlari deb ataladi. Uzilmali strukturalar Yer yuzasidagi relef shakllari bo‘yicha yaqqol ko‘rinib turadi. Uzilmali strukturalarning surilish yuzasi tekis va notekis bo‘lishi mumkin. Birinchi holda u odatda silliqlangan bo‘ladi. Bunday silliq va yaltiroq yuza - sirpanish oynasi deb ataladi. Surilish yuzasi notekis bo‘lsa, o‘zaro xarakatda bo‘lgan bloklar orasida tektonik brekchiyalar hosil bo‘lishi mumkin. Tektonik brekchiyalarning harakatdagi bloklar orasida maydalanib ezilishi va zichlashishi oqibatida milonitlar hosil bo‘ladi. Tektonik brekchiyalar katta bo‘shliq hajmiga ega bo‘lganligi uchun ko‘p hollarda ularning ichiga gidrotYermal Yeritmalar kirib, tomirli va ma’danli minYeral yotqiziqlar hosil qiladi. SHuningdek tektonik brekchiyalar orasida Yerosti suvlari, gaz va neft mahsulotlri to‘planishi mumkin. Uzilmali strukturada ko‘tarilgan blok yoki yotgan qanot, cho‘kkan blok yoki osma qanot, surilish yuzasi, surilish yuzasining yotish burchagi, surilish amplitudasi kabi elementlar ajratiladi Uzilmali strukturalar o‘zining xima-xilligi bilan ajralib turadi va bloklarning surilish yuzasi yo‘nalish chizig‘i bo‘yicha, surilish yuzasining yotish chizig‘i bo‘ycha va ularning har ikkisiga ham ma’lum burchak ostida harakatlanishi orqali bir-biridan farqlanadi. Bulardan tashqari bloklarning surilish yuzasiga perpendikulyar yo‘nalishdagi xarakati, surilish yuzasining yotish burchagi, uning yotish tomoni va boshqa xususiyatlari ham hisobga olinadi. Ular orqali uzilmali strukturalar uzilma, aksuzilma, siljima, ustsurilma, qoplama va ochilma singari turlarga ajratiladi. Uzilmali struktura-larning bunday xilma-xilligi tog‘ jinslariga ta’sir qiluvchi tektonik kuchlarning harakat yo‘nalishi va ular orasidagi munosabatga bog‘liq. Tektonik kuchlar harakat yo‘nalishiga qarab siquvchi, cho‘zuvchi va juft kuchlarga bo‘linadi Siquvchi tektonik kuchlar bir-biriga qarshi yo‘nalishdagi harakati tufayli tog‘ jinslarida burmali strukturalardan tashqari aksuzilma, ustsurilma va qoplama singari uzilmali strukturalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. CHo‘zuvchi tektonik kuchlar qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘lib, ularning ta’sirida asosan uzilma, ochilma va rift strukturalari vujudga keladi Parakuchlar esa, siquvchi tektonik kuchlar singari bir-biriga qarshi yo‘nalishda harakat qilsada, lekin ular o‘zaro parallel bo‘ladi. Bu kuchlar ta’sirida siljima strukturalar hosil bo‘ladi. Uzilma strukturaning ko‘rinishi. Tektonik qoplamalar yoki sharyajlar tog‘ jinslari bloklarining qiyaligi kichik, gorizontal va to‘lqinsimon surilish yuzalari bo‘ylab o‘nlab va yuzlab kilometrlarga surilganligi bilan ajralib turadi. Qoplama struktura tagidagi surilmagan tog‘ jinslari bloki avtoxton, katta masofaga surilgan va qoplama strukturani tashkil qiluvchi jinslar alloxton deb yuritiladi. Alloxtonning oldingi qismi emirilishi mumkin. Uning emirilishidan saqlanib qolgan fragmentlari tekonik qoldiq deb, alloxtonning emirilib yuvilishi natijasida avtoxtonning ochilib qolgan joylari tektonik shog‘noq yoki tuynuk deb va alloxtonning oldingi qismi shar’yaj fronti deb yuritiladi. Agar uzilma qanotlari bitta yoriq orqali ko‘chsa oddiy uzilma hosil bo‘ladi. Murakkab uzilmalar ham uchraydi. Ikkita parallel yoriqlar bilan chegaralangan joy cho‘kkan bo‘lsa graben deyiladi. Agar ikkita parallel yoriqlar bilan chegaralangan joy ko‘tarilgan bo‘lsa gorst deyiladi. Oddiy graben ikkita uzilma bilan chegaralandi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan strukturalar-ning geologik qidiruv ishlarida ahamiyati katta. Ular turli ma’danlarga boy gidrotermal Yeritma- larning harakatla-nishi uchun eng qulay joy hisoblanadi. Shuning uchun ham geologlar ma’danlarni izlashda bunday tektonik struktura-larga katta ahamiyat berishadi.Uzilmali tektonik harakatlar palaxsali tog‘larni hosil qiladi. Platolar, stolsimon tog‘lar ham, burmali - palaxsali tog‘lar ham ana shu tektonik harakatlarning hosilasi. Siljima strukturaning ko‘rinishi. Murakkab tuzilgan surilmali Yer yoriqlari. 2.2. Zilzilalar va ularning geografik oqibatlari. Yerning ichki qismidan sirtiga tomon yo‘nalgan kuchlanish ta’sirida Yer po‘stining ayrim joylarida to‘satdan Yer silkinishiga zilzila deyiladi. Zilzila - tabiatda sodir bo‘ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. To‘fonlar, suv bosish, ko‘chkilar singari tabiat hodisalari insoniyatga katta kulfat keltiradi. Lekin ularning orasida eng dahshatlisi zilziladir. Hech bir kataklizm zilziladek vayronaga olib kelmaydi va insonlar hayotiga zomin bo‘lmaydi. YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra zilzila keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar orasidagi qurbonlar bo‘yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o‘rinni egallaydi. Har bir odam zilzila nima ekanligini biladi, ammo u nima sababdan kelib chiqishini bilmaydi. Vulqon otilishi, tog‘larda ko‘chki rivojlanishi, yirik meteoritning Yerga urilishi, yadro bombasi portlashi, foydali qazilmalarni qazib olish – bularning barchasi zilzilaga sababchi bo‘lishi mumkin. Ammo bunda litosfera plitalarining harakati etakchi ahamiyatga ega. Bunday plitalarning tutashish chegaralarida zilzilalarni keltirib chiqaruvchi tektonik kuchlanish to‘planadi. Plitalar bir-biridan uzoqlashishi, tutashish chegaralari bo‘ylab qarama- qarshi yo‘nalishlarda siljishi, bir-birining ustiga surilib chiqishi mumkin. Shu tufayli Yer yuzasida turli ko‘rinishdagi relef shakllanadi. Litosfera plitalarining ba’zi joylarida zilzila keltirib chiqaruvchi Yer yoriqlarining vujudga kelishi yoki muayyan qismining ko‘tarilishi kuzatiladi. Tog‘li relefga ega bo‘lgan mintaqalar eng seysmofaol hududlar hisoblanadi. Xitoy, Yaponiya, Chili, Peru, O‘rta Osiyo shular jumlasidandir. Bu joylarda eng yirik talofatlarga olib kelgan va minglab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan zilzilalar sodir bo‘lgan. Masalan, XX asrdagi eng kuchli zilzila 1976 yilning 28 iyulida Xitoyda sodir bo‘lgan. Gipotsentri Tiyon-San ostida bo‘lgan bu zilzila 650 mingdan ortiq kishilarning hayotdan ko‘z yumishiga sababchi bo‘lgan. Ulkan darzliklar butun uylarni, poezdlarni domiga tortib ketgan, temir yo‘llarni qirqib o‘tgan. 1966 yil 26 aprel Yertalab mahalliy vaqt bilan soat 5 dan 23 minut o‘tganda Toshkentda kuchli zilzila tinch uyqudagi aholini uyg‘otib yuborgan. Zilzila to‘lqinlari birinchi zarbasining kuchi epitsentrda 7,5 - 8 ball bo‘lgan. Uning epitsentri shaharning markazida, gipotsentri esa 9 - 10 km chuqurlikda joylashgan. Bu zilzila natijasida 7 ballga mo‘ljallangan imoratlarda darz ketish va hatto qulash hodisalari ro‘y bergan. Birinchi zilzila zarbasidan keyin 4 oy davomida Toshkent seysmik stansiyasi 800 martadan ortiq silkinish bo‘lganligini qayd etgan. Bundan 5 tasi: 10.05; 24.05; 5.06; 29.06 va 4.07 da bo‘lib, 7 balldan kam bo‘lmagan, ularning magnitudasi 4,5 - 3,5 ga teng bo‘lgan. Toshkent zilzilasining dahshati hali ko‘pchilik aholining yodidan ko‘tarilganicha yo‘q. Bir necha daqiqada shaharni chang-to‘zon bosib, ko‘pgina xalq xo‘jaligi ob’ektlari, turar-joy binolari vayronaga aylangan. O‘lkamizda sodir bo‘lgan zilzilalar haqidagi dastlabki ma’lumotlar Abu Sayd Gardiziyning «Kitobi Zayn al-Axbor»idan Farg‘onadagi zilzila haqida, Zahiriddin Muxammad Boburning «Boburnoma»sida Farg‘ona, Andijon, Toshkent, Zarafshon va Samarqand shaharlarida sodir bo‘lgan kuchli zilzilalar haqida yozib qoldirilgan. XX asr boshida tarixga «Andijon fojiasi» deb muhrlangan Andijon zilzilasi 50 ming aholi yashaydigan shaharni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan. O‘rta Osiyoda zilzilalar haqida qadimgi tarixshunoslarning, hind va arab sayyohlarining qo‘lyozmalarida, Abu Ali Ibn Sino va boshka o‘zbek olimlarining kitoblarida qayd qilingan. Zahiriddin Muhammad Bobur Qandahor shahridagi zilzilani bunday tasvirlaydi: «Bu damda andoq zilzila bo‘ldiki. Shaharda va qishloqlarda ko‘p uylar tekis bo‘lib, uy va tom ostida qolib o‘lgani ko‘p bo‘lib edi, ba’zi tarafi belcha past yorilgan. Yerga ba’zi Yerda kishi sig‘ar edi. Zilzila bo‘lgan zamon tog‘larning «boshidan» to‘fon ko‘tarildi». Shu bilan birga Zahriddin Muhammad Bobur bir kunda 33 marta zilzila bo‘lganini va u bir yilcha takrorlanib turganini ko‘rsatib o‘tgan. XIX - asrning ikkinchi yarmida Toshkentda yashagan bir yozuvchi o‘zining tojik - fors tilida yozilgan «Tarixi jadidai Toshkent» asarida quyidagi satrlarni yozadi: «Toshkent shahrida kuchli zilzila voqea bo‘ldi, mozorlarning 11 gumbazi, hazrat Axror valiy masjidi, Jomiyning gumbazi kunfayakun bo‘ldi, ko‘p kishilar g‘aflatda yotgan edi, aholi imoratlar tagida qoldi. Barakxoh madrasasi gumbazi tagida 4 tolibi ilm mullabachcha halokatga etdi. Kuchli silkinish 4 daqiqa davom etdi. Zilzila tinchigandan keyin ham kechalari bedor bo‘lgan kishilarga qariyb bir oy davomida Yer harakati ma’lum bo‘lib turdi». Zilzila hodisasini seysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila Yer po‘stining ostki qismidagi, jumladan, mantiyadagi moddalarning saralanish jarayonida vujudga keladi. Bunda hosil bo‘lgan tebranma to‘lqinli harakatlar zilzila markazidan atrofga va Yer yuzasi bo‘ylab tarqaladi. Zilzilaning dastlabki harakatidan keyin ham Yer ichida saqlanib qolgan ortiqcha enYergiya evaziga Yer po‘stining ayrim qismlari ma’lum vaqtgacha bot-bot tebranib turadi. Yer sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib keluvchi elastik to‘lqinlarning urilishidan kelib chiqadi. Agar zilzila markazidan yo‘nal- gan to‘lqin Yer sirtiga tik yoki unga yaqin burchak ostida urilsa, Yer ustidagi jismlar yuqoriga ko‘tari- libtushadi. To‘lqin qiya urilganda esa Yer ustidagi jism-lar gorizontal yo‘nalishda suriladi, ba’zan ular qayiqqa o‘xshab chayqaladi, daraxtlar og‘ib, yana tiklanadi, imorat bezaklari ko‘chib tushadi. Zilzilalarni tahlil qilishda zilzila o‘chog‘i, gipotsentr, epitsentr, izoseyst va boshqa tushunchalardan foydalaniladi. Zilzila o‘chog‘ining tuzilish sxemasi. Zilzila o‘chog‘i – bu Yer qa’rida oniy buzilishga uchraydigan tog‘ jinslarining hajmi. Yer ichidagi zilzila markazi - gipotsentr, uning Yer yuzasidagi proeksiyasi - fokusi epitsentr deb ataladi. Izoseyst – tebranishlar kuchi teng bo‘lgan chiziq. Litosfera va astenosferadan tarkib topgan tektonosfYerada bunday jarayonlar natijasida gipotsentrda mexanik energiya hosil bo‘ladi. Bu energiya gipotsentr atrofidagi qatlamlarga elastik to‘lqinlar tarzida yoyiladi. XUI-XUII asrlardan boshlab zilzila kuchini o‘lchash uchun turli usullardan foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtgacha ko‘pgina mamlakatlarda olimlar tomonidan ellikdan ortiq seysmik shkalalar taklif etilgan. Ulardan eng ko‘p tarqalganlari va ko‘pchilik mutaxassislarga ma’qul bo‘lgani uchta bo‘lib, birinchisi 1917 yilda Xalqaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli-Kankani-Ziberg shkalasi hisoblanadi va undan hozirgacha bir qancha Evropa davlatlarida foydalanib kelinmoqda. Ikkinchisi, 1931 yilda AQSH tadqiqotchilaridan Vud va Nyumanlar tomonidan Merkalli shkalasiga bir oz o‘gartirishlar kiritilib mukammallashtirgan 12 balli MM shkalasi hisoblanadi. Uchinchisi Rossiyadagi Yer fizikasi institutida prof. S.V.Medvedev tomonidan ishlab chiqilgan 10 balli shkaladir. 1964 yili mavjud seysmik shkalalar boshqa mamlakatlarning olimlari bilan birga qayta ko‘rib chiqilishi natijasida zilzilaning intensivligini belgilovchi Xalqaro seysmik shkala ishlab chiqilgan. Xususan, bu ishda S.V.Medvedev V.SHponxoyer va V.Karniklarning xizmatlari katta. YUNESKOning 1964 yili Parijda o‘tkazilgan Xalqaro yig‘ilishida seysmologiya va seysmikbardoshli qurilish bo‘limida mazkur shkala foydalanishga tavsiya etilgan. Zilzilaning kuchi ballar bo‘yicha kundalik hayotimizda quyidagilarda aks etadi: I ball. Zilzila sezilmaydi. Yer tebranishining kuchi insonlar sezadigan darajaga etmaydi. Uni faqat tebranishni qayd qiluvchi maxsus asboblar - seysmograflar yordamida aniqlash mumkin. II ball. Zilzila arang seziladi. Zilzila kuchini binoning ichida harakatsiz holatda bo‘lgan, ayniqsa yuqori qavatlardagi ayrim insonlar sezishi mumkin. III ball. Yer kuchsiz tebranadi. Zilzilani bino ichida bo‘lgan insonlarning ayrimlari, ochiq joyda bo‘lganlardan faqat tinch holatda turganlargina sezadi. Tebranish go‘yo ma’lum masofada yuk mashinasi o‘tgandek tuyuladi. Sinchkov kuzatuvchi osma holatda bo‘lgan buyumlarning engil tebranishini ilg‘ab oladi, binolarning yuqori qavatlarida tebranish nisbatan kuchliroq bo‘ladi. IV ball. Sezilarli tebranish qayd etiladi. Bino ichida bo‘lgan insonlarning aksariyat qismi, ochiq joydagilarning ozchiligi sezadi. Ba’zan uyqudagilar ham o‘yg‘onadi. Uy derazalari, eshiklar, idishlar engil titraydi. Osma holatda bo‘lgan anjomlar tebranadi. Idishlardagi suyuqliklarda chayqalish kuzatiladi. Uni to‘xtab turgan avtotransportdagilar ham sezishi mumkin. V ball. Uyqudagi kishilar qo‘rquv aralash uyg‘onib ketadi. Zilzilani bino ichidagi insonlarning barchasi sezadi. Ayrimlar ko‘chaga qochib chiqadi. Hayvonlar bezovta bo‘ladi. Osma soatlar to‘xtab qoladi. Mustahkam asosga ega bo‘lmagan ayrim buyumlar qulab tushadi yoki suriladi. Yaxshi mahkamlanmagan eshik va derazalar ochilib-yopiladi. Idishlardagi suyuqliklar kuchli chayqaladi, qisman to‘kiladi. VI ball. Insonlarni qo‘rquv bosadi. Zilzilani bino ichidagi va ochiq joydagi insonlarning barchasi sezadi. Odamlar uydan tashqariga qochib chiqishadi. Harakatdagilar muvozanatini yo‘qotadi. Hayvonlarda bezovtalik kuchayadi. Ba’zan shisha buyumlar sinishi mumkin, javondagi kitoblar tushib ketadi. Og‘ir mebellar suriladi. VII ball. Binolar shikastlanadi. Ko‘pchilik insonlarda qattiq qo‘rquv paydo bo‘ladi. Avtoulov boshqarayotganlar ham uni sezadi. Tepalik va tog‘oldi zonalarida ko‘chki, o‘pirilish sodir bo‘ladi. Suv yuzasida to‘lqinlar paydo bo‘lib, loyqalanadi. Quduq suvlarining sathi, miqdori o‘zgarishi kuzatiladi. Yerosti suvlari sizib chiqish hollari qayd qilinadi. VIII ball. Binolar kuchli shikastlanadi. Insonlarni qo‘rquv va sarosima bosadi. Daraxt shoxlari sinadi, tuproqda bir necha santimetrli darzliklar paydo bo‘ladi. YAngi suv havzalari vujudga keladi. Quvurlar payvandlangan joylaridan uzilib ketadi. Haykallar va yodgorliklar joyidan siljiydi. Yerosti suvi harakati keskin o‘zgaradi. Yangi buloqlar paydo bo‘ladi. IX ball. Binolar batamom shikastlanadi. Aholining barchasini vahima bosadi. Hayvonlar kuchli ovoz chiqarib, betartib harakat qiladi. Yerosti quvurlari uziladi, temir yo‘llar qiyshayadi, suv inshootlari shikastlanadi. Tuproqda 10 sm gacha darzliklar paydo bo‘ladi. Qoyalar qulaydi, ko‘chkilar yuzaga keladi. Haykallar, ustunlar qulab tushadi. X ball. Inshootlar: suv omborlari, to‘g‘onlar, ko‘priklar batamom buziladi. Yer yuzasi yoriladi, to‘lqinsimon past-balandliklar paydo bo‘ladi. Yer osti inshootlari buziladi. Qoyalar o‘piriladi. Kanal, ko‘l va daryolarda suvlar kuchli chayqaladi, yangi suv havzalari paydo bo‘ladi. XI ball. Talofatli. Puxta qurilgan inshootlar: ko‘priklar, uylar, to‘g‘onlar, temir yo‘llar jiddiy shikastlanadi. Yer yuzasida keng yoriqlar, uzilish, siljish kabi deformatsiyalar kuzatiladi. Tog‘oldi zonalarida kuchli ko‘chkilar yuzaga keladi. XII ball. Halokatli. Yerning relefi butunlay o‘zgaradi, barcha Yerusti va Yerosti inshootlari to‘liq shikastlanadi. Yoriqlar paydo bo‘ladi. Daryolar o‘zanidan chiqadi. Yirik tog‘ ko‘chkilari sodir bo‘ladi. Yangi ko‘llar vujudga keladi. Ushbu 12 balli shkala keyingi izlanishlar davomida tobora takomillashtirilib borilmoqda. SHu o‘rinda yana bitta shkala to‘g‘risida ma’lumot bYerish maqsadga muvofiqdir. Odatda, sayyoramizning biror burchagida Yer qimirlasa, tebranish Yer shkalasi bo‘yicha 5 yoki 6 magnitudali kuchlanishga ega bo‘ldi, degan xabarni eshitib qolamiz. Yer shkalasi seysmik energiyaning o‘lchov birligiga asoslangan bo‘lib, zilzila gipotsentrida seysmik to‘lqin sifatida tarqaluvchi energiya kuchini o‘lchaydi. O‘lchov birligi qilib magnituda qabul qilingan. Har ikkala shkalani o‘zaro solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, quyidagi munosabat ko‘rinishidagi jadvalga ega bo‘lamiz: Seysmik shkalalarning taqqoslanishi RixtYer shkalasi bo‘yicha magnituda 4,0-4,9 5,0-5,9 6,0-6,9 7,0-7,9 8,0-8,9 MSK-64 shkala buyicha kuchlanish 1V-V V1-VII VIII-IX 1X-X X1-XII Magnituda arab raqami bilan, kuchlanish esa rim raqamlari bilan belgilanishi xalqaro miqyosda qabul qilingan. Respublikamizda sodir bo‘ladigan zilzilalarni aniqlashda MSK-64 shkalasidan foydalaniladi. Seysmik xavfli hududlarga ega bo‘lgan har bir davlatda seysmograflar bilan jihozlangan seysmostansiyalar tashkil etilgan. Jumlandan bunday seysmostansiyalar tarmog‘i O‘zbekistonda ham mavjud. Har bir stansiyada uchta seysmograf o‘rnatilgan bo‘lib, ulardan ikkitasi o‘zaror perpendikulyar gorizontal yo‘nalishdagi va uchinchisi vertikal yo‘nalishdagi tebranishlarni qayd qiladi. Tom ma’nosida bular mayatniklar bo‘lib, Yerga mustahkam o‘rnatilgan shtativga nisbatan o‘zining holatini o‘zgartirmaydi. Mayatnikning tebranishlari yorug‘lik yoki elektr signallariga aylantirib, kompyuterga kirgizish uchun magnit tasmasiga yozib olinadi. Zilzilalar o‘chog‘ining joylashish chuqurligi bo‘yicha qisqa fokusli – 0 - 70 km, o‘rtacha fokusli – 70 - 300 km va chuqur fokusli – 300 - 700 km turlarga bo‘linadi. Qayd etilgan eng chuqur zilzila o‘chog‘i 720 km da joylashgan. Zilzilalar o‘chog‘ining ko‘pchiligi 10-30 km chuqurliklarda joylashgan. Ulardan asosiy qismi (85 %) tektonik siqilish va ozrog‘i (15 %) tektonik cho‘zilish vaziyatlari bilan bog‘liq. Grizontal tabranishlarni qayd etuvchi seysmograf. Vertikal tabranishlarni qayd etuvchi seysmograf. Zilzilalar ko‘p sodir bo‘ladigan har bir mamlakatda seysmograflar bilan jihoz-langan seysmostansiyalar qurilgan bo‘ladi. Seymostan- siyalarda uchtadan seysmograf-lar o‘rnatilgan bo‘ladi. Ulardan ikkitasi o‘zaro prependikulyar bo‘lgan gorizontal yo‘nalishdagi, uchinchisi esa vertikal yo‘nalishdagi tebranishlarni qayd etadi. Ular zaminga mustahkam o‘rnatilgan shtativdagi mayatnik va barabandan iborat. Seysmograflar tebranishlarni yorug‘lik yoki elektr Magnit tasmasiga yozilgan seysmogramma. signallariga aylantirb, magnit tasmasiga uzluksiz yozib boradi. Seysmik tebranishlar yozuvi seysmogramma deyiladi. Seysmik tebranishlarda uch xil seysmik to‘lqin ajratiladi: bo‘ylama – jins zarralarining tebranishi to‘lqin tarqalish yo‘nalishida sodir bo‘lib, qattiq, suyuq, va gaz holdagi moddalardan o‘tadi; ko‘ndalang - tebranishlar to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga ko‘ndalang holda amalga oshadi. Bunday to‘lqinlar suyuq va gaz holatdagi moddalardan o‘tmaydi. YUza to‘lqinlari Yer po‘stining ustki qismida harakatlanib, tez so‘nadi. Seysmik tebranishlar seysmograf tasmasida o‘z aksini topgan bo‘ladi. Tarixda eng kuchli zilzilalar CHili (1960), Alyaska (1969), Suriya, Falastin, Kichik Osiyo, Hindiston, Xitoy (1976), YAponiya va O‘rta Osiyoda: Andijon (1902), Almati (1911), Xait (1949), Ashgabad (1929, 1948), Toshkent (1966), CHotqol (1946) va boshqa joylarda sodir bo‘lgan. Pireney yarim-orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 yil 1 noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila sodir bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan aholi dengiz sohiliga qochgan, biroq, sohil odamlar bilan birga bir zumda 200 metrgacha cho‘kib, ular ustiga dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan dengizdan baland to‘lqin ko‘tarilib, uning kuchi 7•1022 Yergga etgan. Lissabondagi zilziladan 60 ming kishi halok bo‘lgan. Tabiatning dahshatli hodisalari ta’sirida faqat Yer qatlamlarining yotish holatlarigina o‘zgaribgina qolmasdan, balki aholiga va ularning uy - joylariga, shaharlarga moddiy zarar etadi. Olimlar Yer sharida 4000 yil davomida taxminan 13 mln. kishining zilziladan halok bo‘lganligini hisobga olganlar. Tabiatning dahshatli hodisasi – zilzila ta’sirida xalq xo‘jaligi inshootlari, shahar va qishloqlar vayronaga aylanadi. Olimlar Yer sharida 4000 yil davomida tax- minan 13 mln. rishining zilzi-ladan halok bo‘l-ganligini hisob-ga olganlar. Ashgabad zil- zilasining epi- sentrida zilzila kuchi 9 - 10 ballga etgan. Ashgabad shahrida esa zil- zilaning kuchi 7 - 9 ball atrofida bo‘lib, ko‘p bino-lar buzilgan va kishilar halok bo‘lgan. Epitsen-trga yaqin joy-larda Yer yorilgan, ayrim joylar cho‘kkan, ba’zi joylar esa ko‘ta-rilgan, Yer yoriq-laridan issiq suv va qum aralash loyqa oqib chiqqan. Ko‘pincha kuchli zilzila vaqtida Yer yori-ladi, ko‘chkilar vujudga keladi va relef o‘zgaradi. Zilzila tufayli turar joy binosi batamom yakson bo‘lgan. Zilzila tufayli vayron bo‘lgan ko‘p qavatli uyning ko‘rinishi. O‘rta Osiyoda-gi tog‘lar jumladan, Pomir - Oloy, Qurama, Farg‘ona, Chotqol, Piskom va boshqa tog‘ tizmala-rining geologik tuzilishi va tekto- nikasini o‘rganish natijasida bu tog‘ tizmalarining neo-gen va antropogen davrlarida kuchli tog‘ burmalanishi va ko‘tarilishidan paydo bo‘lganligi isbotlandi. Bu keltirilgan ma’lumotlar Yer yuzisidagi relef shakllarini paydo bo‘lishida zilzila harakatining roli kattaligini ko‘rsatadi. Ba’zi sunamilar ham katta talofat keltiradi. 1896 yili Xonsyu orolining sharqiy sohilida vujudga kelgan shunday sunami Yaponiya sohillarida 26 mingga yaqin kishilarning yostig‘ini quritgan. Bunday hodisaga 2004 yil kuzida Hind okeani mamlakatlari sohillarida sunami tufayli 270 mingdan ortiq odamlarning halok bo‘lganligini, juda katta moddiy zarar etkazilganini ko‘rsatib o‘tish darkor. Kuchli zilzila ta’sirida hosil bo‘lgan Yer yoriqlari. 2.3. Vulqonlar ularning turlari va Yer yuzasi relefiga ta’siri. Vulqon — Yer po’stidagi yoriqlar, kanallar orqali lava, issiq gaz, suv bug’lari va jins bo’laklarini chiqarib turadigan geologiktuzilma. Vulqon markazida asosiy vulqon kanali joylashgan bo’lib, yuqori mantiyadagi magma havzasidan magma va boshqa vulqon jinslari shu kanal orqali ko’ta-riladi. Vulqon kanalining yuqori qismi vulqon bo’g’zi, kanalning voronkasimon teshigi krater deb ataladi. Vulqonning otilishi, lavaning qotishi jarayonida bug’ va vulqon suvlari ajralib chiqadi. Vulqon otilishi qisqa, davriy va uzok, davom etishi, ba’zilari butunlay so’nib qolishi mumkin. Shunga ko’ra vulqon so’nmagan, so’ngan, tinchigan xillarga bo’linadi. Vulqonning ko’tarilgan kanallari shakliga qarab markaziy va yoriqlardan otiladigan xillarga bo’linadi. Markaziy vulqonda mahsulotlar markaziy kavakdan otilib chiqadi, yoriqlardan otiladigan vulqon ochilib qolgan yoriq yoki bir qancha unchalik katta bo’lmagan konuslardan iborat. So’nmagan vulqonga doim yoki davriy otiladigan, issiq gaz va suv chiqib turadigan vulqon hamda vulqon otilgani haqida tarixiy ma’lumotlar mavjud bo’lgan vulqon kiradi. Tinchigan vulqon hozirgi paytda tinch holatda, ammo uning tubida suyuq magma o’chog’i bo’lib, vaqt o’tishi b-n u faollashishi mumkin. So’ngan vulqonga kuchli yemirilgan va yuvilgan, butunlay harakatdan to’xtagan vulqon kiradi. So’nmagan vulqon geosinklinal oblastlarda tarqalgan. Ularning deyarli uchdan ikki qismi Tinch okean qirg’oqlari va orollarida, Uzok. Sharila Kamchatka yarim oroli va Kuril orollarida, o’chgan vulqon Kavkaz, Zabaykale, Markaziy Osiyo, Ukrainada joylashgan. So’nmagan vulqon otilish xususiyatlariga qarab Gavayi, Stromboli, vulqon, Gumbazli tiplariga bo’linadi: 1. Gavayi tipidagi vulqondan harorati 1200—1300° bo’lgan suyuq bazalt lavasi to’xtovsiz chiqib turadi. Gavayi orollaridagi MaunaLoa, Kilauea hamda Kamchatka yarim orolidagi vulqon. 2. Stromboli tipidagi vulqon kuchli portlab, vulqon bombalari otilib, so’ngra harorati 1200—1300° bo’lgan bazalt, andezit tarkibli lavalari okib chikddi. Stromboli tipdagi vulqon Apennin yarim orolida, Kamchatka yarim orolida bor. 3. Vulqon tipidagi vulqon otilganda qattiq portlaydi, vulqon bombalari va kullari otilib chiqadi. Kamchatka yarim orolidagi Jupanov, Karim sopkasi bu tipdagi vulqonga kiradi. 4. Vulqon otilishining Gumbazli tipi uchun quyuq yopishqoq lavani gaz bosimi tufayli vulqon kanalidan siqib, itarib chiqarib gumbazlar, kriptogumbazlar, konus-gumbazlar va obelisklar hosil bo’lishi mumkin. Magma o’chog’i Yerning yuqori mantiya qismida 50—70 km yoki Yer po’stija 5—6 km chuqurlikda bo’ladi. Vulqon Tinch okean va unga yondosh materiklarda ko’p. Dunyodagi 691 harakatdagi vulqonning 418 tasi o’sha r-nda. Kamchatka yarim orolida 28, Kuril orollarida 40 ta vulqon mavjud. O’zbekistonda vulqon to’rtlamchi davrda so’ngan. Vulqon kraterlari va jinslari Qurama, Tomdi tog’larida ko’p tarqalgan. Tinch okeanda kuchli suv osti vulqon otilib turadi. Bunday vulqon otilganda bal. 30 m ga yetadigan suv to’lqinlari ko’tarilib, qirg’oqqa yaqin ko’p shahar va qishloqlarni vayron qiladi. Vulqon mahsulotlari gazsimon, suyuq va qattiq bo’ladi. Vulqonda suv va gaz ta’siridan magmatik yoki atrofdagi cho’kindi, metamorfik jinslarda ruda hosil qiluvchi har xil elementlar va turli foydali qazilmalar hosil bo’ladi. Mas, oltingugurt, alunit, temir, marganes, fosforit, kumush, qo’rg’oshin, rux, simob, mis, qalay, olmos konlari, jumladan O’zbekistonning Chatqol, Qurama va g’arbiy qismidagi ba’zi bir konlar vulqondan paydo bo’lgan. Vulqon jinslaridan bino va inshootlar qurishda, issiq suvlaridan elektr energiya olishda, uylarni isitish va tibbiyotda ishlatiladi. Yer sharidagi eng mashhur vulqon jadvalda keltirilgan. Endodinamik jarayonlar ichida bevosita kuzatish va tekshirish mumkin bo‘lganlaridan biri vulqonizmdir. Vulqonizm magmatizm jarayoniniig bir qismi bo‘lib, bunda Yer yuzasiga magma mahsulotlari otilib yoki oqib chiqadi. Yer sharidagi eng yirik vulqonlar. Afrikadagi Kilimanjaro - 5895 m, CHimboraso - 6267 m, Popokatepet - 5452 m, Klyuchi Sopkasi - 4750 m, Mauna - Loas - 4166 m. Etna - 3263 m, Stromboli vulqoni - 900 m hisoblanadi. Vulqonizm jarayonini odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulqon otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy jarayonni ilohiy kuchga bog‘lab kelganlar. Darhaqiqat, tabiatda sodir bo‘ladigan dahshatli hodisalar ichida eng qo‘rqinchlisi vulqon otilishidir. Vulqonlar harakatidan Yer po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi, kishilik jamiyatiga moddiy ham ma’naviy zarar keltiriladi. Vulqon hara-kati tufayli turli yangi reef shakllari hosil bo‘ladi. Ularning orasida vulqon konuslari asosiy ahamiyatga ega. Daslab magma o‘chog‘ida vujudga kelgan magma burdalan-gan zonalar yoki Yer yoriqlari bo‘ylab Yer sirtiga intiladi. Vulqon mahsulotlari chiqadigan kanal bo‘g‘iz, uning og‘zidagi doira shaklidagi pastkamlik krater deb ataladi. Ba’zan vulqon apparatlarining yon tomonlarida Yeriqlar paydo bo‘ladi, u Yerdan ham vulqon mahsuloti chiqaboshlaydi. Bu xildagi vulqon parazit vulqon deb ataladi. Ulardan ham ko‘p miqdorda lava chiqishi mumkin. Vulqon ildizi, ya’ni uning birlamchi magmatik o‘chog‘i 60-100 km chuqurlikdagi astenosfera qatlamida joylashgan bo‘ladi. Yer po‘stining 20-30 km chuqurligida ham ikkilamchi magmatik o‘choq joylashgan bo‘lib, u bo‘g‘iz orqali vulqonni bevosita oziqlantiradi. Vulqon konusi otilib chiqqan mahsulotlardan tuzilgan. Konus uchidagi kratYer ba’zan suv bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. KratYer diametri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Klyuchevsk Sopkasiniki 675 m, Pompeyni vayron qilgan Vezuviy vulqoniniki esa 568 m. Vulqon otili- shdan hosil bo‘lgan relef shakllari xilma - xildir. Masalan, Maar tipidagi vulqon kratYerining atrofi tuf yoki vulqon kulidan iborat. Vulqon kratYerining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli voron-kaga o‘xshash, kratYeri ko‘pincha suv bilan to‘lib, ko‘l hosil qiladi. Yirik kalderaning kosmosdan ko‘rinishi. Vulqon otilganidan so‘ng krater emiriladi va tik devorlarga ega bo‘lgan cho‘kma – kaldera hosil bo‘ladi. Kalderalar gaz va bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli portlash evaziga vujudga kelishi mumkin. Vulqon qurilmasining tuzilishi. 1-birlamchi magma o‘chog‘i; 2-tektonik yoriq; 3-ikkilamchi magma o‘chog‘i; 4-parazit vulqon; 5-bo‘g‘iz; 6-kratYer; 7- vulqon konusi. Kalderalar aylana shaklda, chetlari asosan tik, ichki devorlari vertikal bo‘lishi mumkin. Kalderalarning o‘rtasida keyin paydo bo‘lgan yosh konuslari kuzatiladi. Ba’zi kalderalarning diametri ko‘plab kilometrlarga boradi, masalan, Alyaskadagi Aniakchan vulqonining kalderasi 10 km ni tashkil etadi. Keyinchalik kalderalar suvga to‘lib, yirik ko‘lga aylanadi. Bunday ko‘llardan biri AQSHdagi Kreyter ko‘li hisoblanadi Ko‘l Maunt-Mazam vulqonining buzilganidan so‘ng bundan 7700 yil ilgari hosil bo‘lgan. U kalderani qisman to‘ldirgan. O‘lchamlari 8 x 9,6 km, o‘rtacha chuqurligi 350 m. Maksimal chuqurligi 594 m bo‘lib, AQSHdagi ko‘llar orasida eng chuquri hisoblanadi va dunyoda chuqurligi bo‘yicha ettinchi o‘rinni egallaydi. Kalderaning cheti okean sathidan 2130 - 2440 m balandda joylashgan. Vulqon jarayonlarini va mahsulotlarini muttasil kuzatish va tekshirish natijasida tarkibi har xil ekanligi aniqlangan. Otilib chiqayotgan vulqon mahsulotlarining miqdori, mahsulotlari turlarining nisbati va lavaning qovushoqligi bo‘yicha vulqon otilishining gavay, stromboli, gumbazli turlari ajratiladi.Gavay turi. Bunga Gavay orollaridagi va Islandiyadagi vulqonlar kiradi. Gavay orolida bir qancha vulqon kratYerlari bor. Masalan, Xualalai, Mauno - Loa va boshqalar Yer yorig‘i ustida joylashgan. Ular orasida eng balandi Mauna - Loa vulqoni bo‘lib, dengiz sathidan 4366 m baland. Bu vulqon 1843 yildan boshlab 1896 yilgacha AQSH dagi kreyter ko‘li. har 2-3 yilda, ba’zan har yili otilib, o‘zidan va yon yoriqlaridan olivinli bazalt lava chiqarib turgan. Islandiyadagi so‘nmagan vulqonlardan Kodlouttadingiya bor. Mahsuloti va harakati bilan boshqa vulqonlardan farq qiladi. Vulqondan harorati 1200°S ga etadigan suyuq bazalt lava oqib chiqib turadi. Bu xil vulqonlardan bomba, kul chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulqonlarning mahsuloti qavat - qavat bo‘lib yotadi, ularning konuslari qotgan lava qatlamlaridan iborat bo‘lib, yuzasining qiyaligi 5 - 8° ga boradi, tepadan qalqonga o‘xshab ko‘rinadi. SHuning uchun ularni ba’zan qalqonli vulqon deb ham atashadi. Suyuq qaynoq lavaning vulqon konusidan oqib chiqishi. Xulosa . Endogen jarayonlar tektonik harakatlarning turli tiplari va ular bilan bog’liq bo’lgan Yer po’stining deformatsiyalanishiga sabab bo’ladi. Ular Yer qimirlashlarini, inturiziv va effuziv magmatizimni, Yer bag’ridagi tog’ jins- larining tabaqalinishini, Yer po’stining turli tiplarining shakillanishini vujudga keltiradi. Endogen jarayonlar morfologiyasi va kattaligi bo’yicha turli relef shakillarini vujudga keltirishigina emas, balki ko’p vaqtlarda egzogen jarayonlarning faoliyatini, harakteri va endogen jarayonlarning faoliyatini, harakteri va intensivligini ham boshqaradi. Bularning hammasi Yer yuzasi relef hosil bo’lishida endogen jarayonlarning muhim ro’li borligini ko’rsatadi. Yerning hilma hil ichki energiyasi bir biri bilan bog’langan vertikal va garizantal tektonik harakatlarda, yani Yer po’sti tuzilishining o’zgartirib yuboradigan siljishlarda nomoyon bo’ladi. Tektonik harakatlarning ikkala tiplari alohida yoki bir biri bilan bog’langan holda yuz beradi. Bu harakatlar natijasida Yer po’stining yirik bo’laklari vertical va garizantal yo’nalishlarda siljishi hamda turli Masalan litosfera plitalarining gilobal tektonikasi talimot bo’yicha yuqori mantiyaning qizigan moddasini yuqoriga ko’tarilishini Tinch okeani tagida sharqiy tinch okeani ko’tarilmasi xosil qilgan. Rivojlanishning keying bosqichida esa ko’tarilmaning o’q qismida Yer yoriqlari sababli grobenlarga o’hshash relef shakillari riflar hosil bo’lgan. Yuqori mantiyadan yangi moddalarning riftlar tagidagi yoriqlardan yana kelishi litosfera plitalarining markazidan garizantal yo’nalishda siljishiga yani, spredinga sabab bo’ladi. Shunday qilib, vertikal harakatlar garizantal harakatlarga o’tishini ko’rish mumkin.