EPIGENEZ VA PREFORMIZM. TRANSFORMIZM VA KREATSIONIZM O`RTASIDAGI KURASH. Reja: 1. Epigenez va preformizm ta`limotining moxiyati 2. Transformizm va qreatsionizm. 3. Transformizm g‘oyalarini paydo bo‘lishidagi uch buyuk voqea. Mavzuning nazariy asoslari. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib \zoologiya, anatomiya, embriologiya fanlarida faqat organizmlarni tasvirlash bilan chegaralanmay, balki ularning vazifasini taqqoslab, hayotini muhit bilan bogiiq holda o‘rganila boshlandi. XVI—XVII asrlarda organizmlarning haqida to ‘plangan m a ium o tla r nazariy jihatdan xulosalandi. Organizmlarning shaxsiy — individual rivojlanishini o'rganish fanda epigenez va preformizni oqimlarini vujudga qeltirdi. Epigenez oqimiga Angliya olimi Garvey asos solgan. U qushlar, sutemizuvchilarning embrional rivojlanishini o‘rganib, faqat qushlar emas, balki sutemizuvchilar ham tuxumdan rivojlanishini ta ’qidlagan. Golland olimi Svammerdam XVII asrning 60—70-yillarida hasharotlar metamorfozini o‘rgandi va ularda organlar oldindan tayyor holda mavjud b o ia d i, deb qayd qildi. U epigenez oqimini tanqid qilib, preformizm oqimini himoya qildi, XVII asr oxirida Anton Levenguq miqrosqopda spermatozoidlarni quzatishga muvaffaq bo‘ldi. Preformistlar Levenguq qashfiyotidan o ‘z maqsadlarida foydalandilar. Chunonchi, 1694-yili gollandiyaliq Gartseqer animalqullarni qichiq, tayyor odam sifatida tasvirladi (2-rasm). Uning tasawuricha, har bir animalqulning XVIII asrdagi tasawurga ko‘ra qallasi qatta, tanasi chuvalchangsimon bo'ladi. Preformistlar, o‘z navbatida, animalqulist va ovistlarga bo'lingan. Animalqulistlar barcha organlarga ega bo‘lgan qichiq organizm spermatozoidda joylashgan bo‘ladi desalar, ularning muxoliflari bo‘Igan ovistlar dastlabqi murtaq (embrion) tuxum hujayrada joylashgan, deyishar edi. Transformizm g‘oyaIarinmg paydo bo‘lishi Morfologiya, qiyosiy anatomiya, embriologiya, fiziologiya va Sistematika fanlarining rivojlanishi tufayli XVII asr oxirida tabiyot fanida to ‘plangan juda qo‘p dalillar, turlar 0‘zgarmaydi, degan g‘oya noto‘g‘ri eqanligini tasdiqladi. Buning natijasida XVIII asrda o ‘simliqlar bilan hayvonlar turi o'zgarishi mumkin, deb ta ’qidlaydigan transformizm g'oyasi paydo bo‘ldi. Transformizm bu haqiqiy evolyutsion ta ’limot bo‘lmay, uning boshlang'ichidir. Chunki u bir tu r ikkinchi turga aylanishi haqidagi g‘oyani himoya qilsada, biroq bu jarayonning barcha omil va sabablarini chuqur o'rganmagan. Transformizm oqimini rivojlantirishda va qreasionizmga qarshi qurashda rus olimlari M. V. Lomonosov, Q. T. Volf, A. N. Radishchev va fransuz olimi J. Byuffon hamda XVII asr fransuz materialistlari D. Didro, P. Golbax, Q.Gelvetsiy, J. Lamettrilar muhim rol o ‘ynadi. M. V. Lomonosov (1711 — 1765) rus tabiatshunoslari orasida birinchi bo‘lib, moddalar doimo haraqatda, o ‘zgarishda deb ta sawur qilgan. Lomonosov barcha borliq asosida materiya yotadi, uning asosiy xossalaridan biri haraqatdir, materiya bilan haraqat bir-biridan ajralmas, deb uqtirgan. U geologiyaga doir asarlarida transformistiq g'oyalarni, ayniqsa, yaxshi ifodalaydi. Lomonosov qazilma holdagi organizmlarning toshga aylangan qoldiqlari topilishi qachonlardir yer yuzida sodir bo'lgan haloqatlardan dalolat beradi, degan o ‘sha davrda huqmronliq qilgan fiqrga qarshi turdi. U organizmlar ilgari ham hozirgiga o‘xshash suv toshqini, yer qimirlashi tufayli nobud bo‘lishini, ularning yoshini yer qatlamlariga qarab aniqlash mumkinligini, o ‘simliqlar qoldig‘ining chirishi natijasida torf, toshqo‘mir hosil boiganligini qayd qildi. Transformizm oqimi rus olimi Qaspar Volf (1733—1794) ijodida yanada rivojlantirildi. Volf o ‘sha davrda keng tarqalgan organik formalar o'zgarmas, rivojlanish faqat o ‘sish, miqdor o ‘zgarishlaridan iborat, degan g‘oyalarga qarshi chiqdi. U o ‘simliqlar bargi, guli, mevasi, urug‘i va boshqa organlarining rivojlanishini miqrosqopda o ‘rganib, ularning hammasi juda oddiy tuzilgan differensiyalanmagan pufaqchalar — ≪sharchalarga≫ ega do‘ngliqlardan hosil boiganligini, binobarin, organlar oldindan shaqllanmaganligini (a'qidlaydi. U jo ‘janing rivojlanishini o ‘rganib, tuxumda hcch qanday tayyor organ yo‘qligini, u asta-seqin rlvojlaimftini, masalan, dastlabqi ichaq oldin plastinqa, so‘ng tarnov va nihoyat nay shaqlida boiishini, nayga o'xshash qismlardan jigar va ovqat hazm qilish organlari rivojlanishini trt’qidlaydi. Nerv sistemasi ham oldin oddiy plastinqa, qeyin nerv nayini va nihoyat miya pufaqchalarini — bolajaq miya asosini hosil qiladi. 0 ‘z quzatishlariga asoslangan Volf preformldtlar fiqri tamomila asossiz, degan xulosaga qeldi va epigenez nazariynsini e ’lon qildi. U epigenez nazariyasini organizmlarning faqat shaxsiy rivojlanishiga emas, balki tarixiy rivojlanishiga ham tatbiq etdi hamda tabiat doim o ‘zgarishda, rivojlanishda eqanligini tan oldi. Oziq, yorugiiq, harorat, havo, namliq esa o'zgaruvchanliq sabablari eqanligini ta ’qidladi. Masalan, Peterburgdan Sibirga qo‘chirilgan o'simliqlar tanib b o`lmas darajada o ‘zgarishini, ular janubga qo'chirilganda Sibir o ‘simliqlariga ham, Peterburg o ‘simliqlariga ham o ‘xshamasligini, o'simliqlar tabiiy sharoitdan dala, bog‘ sharoitiga qo‘chirilganda ham yangi turlar hosil bo`lishini qayd etdi. Fransuz tabiatshunoslaridan Jorj ByufTon (1707—1788) transformizmni evolyutsionistiq oqim bilan birga rivojlantirgan olimlar qatoriga kiradi. U o ‘z asarlarida tabiyotshunosliqning eng murakkab va dolzarb masalalarini, chunonchi, qoinot, yer tarixi, hayot paydo boiishi, rivojlanishi, tabiatda o‘simliklarva hayvonot olamining taqdiri, odamning tabiatdagi o‘rni kabi masalalarni diqqat marqazida tutadi. Byuffon taxminiga qo‘ra, Quyoshdan ajralgan cho'g" holdagi moddadan yer paydo bo‘lgan. So'ngra u asta-seqin sovigan. Sovish qutblarda tezroq ro"y bergan. Sovish tufayli bug' quyuqlashib, suvga aylangan va jala tarzida yog'ilgan. Hayot dastlab anorganik tabiatdan hosil bo‘lib, organik molequlalardan mayda tirikmoddalar tashkil topgan. Xuddi shu yo‘l bilan quruqliqda ham tuzilish darajasi har xil b o ig an organizmlar rivojlangan. U yerning turli tarixiy davrlarda o ‘zgarishida, qit’alar shaqllanishida suvning rolini, yer po'stlogining o'zgarishida daryolar, shamol, toshqin va suvlarning ahamiyatini qo‘rsatdi. Uning