Epitelial to’qima. Epidermis, gastrodermis, ichak. Biriktiruvchi to’qima.
Skeletlar: gidroskelet; qattiq skelet. Harakat va tana o’lchamlari. Muskul
hujayralar va muskul to’qima. Nerv hujayralari va nerv to’qima (Nerv tizimi)
R E J A
1. Epitelial to’qima. Epidermis, gastrodermis haqida tushuncha.
2. Biriktiruvchi to’qima. Skeletlar: gidroskelet; qattiq skelet. Harakat va tana
o’lchamlari.
3. Muskul hujayralar va muskul to’qimani tuzilishi.
4. Nerv hujayralari va nerv to’qima (nerv tizimi) haqida tushuncha.
Tuzilishi va funksiyalari bilan o’xshash bo’lgan hujayralar to’qimalarni hosil
qiladi. Hayvonlar organizmida epiteliy (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv
to’qimalari bo’ladi. Epiteliy to’qimasi yassi kubsimon yoki silindrsimon
hujayralardan iborat. Uning hujayralari o’zaro zich joylashgan bo’lib, oraliq modda
juda kam bo’ladi. Bu to’qima hayvon tanasi sirtini qoplab turuvchi terini hosil qiladi.
Tana bo’shlig’i, ichak devori va ichki organlar bo’shlig’ining ichki yuzasi ham shu
to’qima bilan qoplangan. Epiteliy organizmni tashqi va ichki muhitning zararli
ta’siridan
himoya
qiladi.
Chuvalchanglar
tanasi
sirtidagi
kutikula,
bo’g’imoyoqlilaming xitin qoplag’ichi, umurtqali hayvonlarning juni, patlari va
tirnoqlari teri epiteliysidan hosil bo’ladi. Epiteliy sekretsiya funksiyasini ham
bajaradi. Masalan, ichak va oshqozon devori bezlari hazm fermentlari, ichki
sekretsiya bezlari epiteliysi gormonlar ishlab chiqaradi. Teridagi maxsus epiteliy
hujayralari teri sirtiga ter va yog’ ishlab chiqaradi.
Biriktiruvchi to’qima hujayralar orasidagi moddasining ko’pligi bilan boshqa
to’qimalardan farq qiladi. Oraliq modda qattiq yoki suyuq bo’lishi mumkin.
Biriktiruvchi to’qima organlar va to’qimalami bir-biri bilan tutashtirib turish,
tayanch skelet hosil qilish, organizmni oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlash,
zahira oziq to’plash va boshqa bir qancha vazifalami bajaradi. Bo’shliqichlilar tipiga
mansub hayvonlaming shilimshiq moddaga o’xshash biriktiruvchi to’qimasida
oziqni taqsimlash, skelet hosil qilish, jinsiy hujayralar hosil qilish kabi turli
vazifalami bajaruvchi har xil hujayralar bo’ladi. Yassi chuvalchanglar tanasidagi
ichki organlar oralig’ini to’ldirib turuvchi parenxima g’ovak tolali biriktiruvchi
to’qimaga misol bo’ladi. Bu to’qima ichki muhit vazifasini bajaradi. Ba’zi
umurtqasiz hayvonlar va hamma umurtqalilarning turli organlari va teri-osti qavati
tarkibiga zich biriktiruvchi to’qima kiradi. Nafas olish organlari, qon tomirlari
devori va terining qayishqoqligi ana shu to’qimaning oraliq moddasida joylashgan
tolalar xossasiga bog’liq bo’ladi. Tayanch - skelet vazifasini bajaruvchi tog’ay,
suyak, xorda tig’iz tolali biriktiruvchi to’qimaga misol bo’ladi. Qon suyuq
biriktiruvchi to’qimadan iborat. Umurtqali hayvonlar qoni hujayralardan va qon
zardobidan iborat. Qon zardobi hujayralararo moddani, qon hujayralari (eritrotsitlar,
leykotsitlar va boshqalar) to’qima hujayralarini hosil qiladi. Umurtqasiz
hayvonlarning qoni ko’pincha rangsiz, kislorod tashuvchi gemoglobin oqsili esa qon
zardobi tarkibiga kiradi. Ko’pchilik hayvonlar (hasharotlar va umurtqalilar) uchun
xos bo’lgan yog’ to’qimasi ham o’zining tuzilish xususiyatiga ко’ra biriktiruvchi
to’qimaga kiradi. Yog’ to’qimasi hujayralarida zahira oziq modda yog’ to’planadi.
Muskul to’qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo’lgan tolalardan tashkil topgan.
Muskul to’qimasi silliq va ko’ndalang chiziqli bo’ladi. Silliq muskullar duksimon,
bitta
yadroli
hujayralardan
tashkil
topgan.
Ular
bir
hujayralilar
va
bo’shliqichlilardan tashqari barcha umurtqasiz hayvonlarni va umurtqali
hayvonlarning ichki organlari tarkibiga kiradi, Bu muskullar kuchsiz, lekin bir
maromda qisqaradi. Ko’ndalang chiziqli muskullar ko’p yadroli uzun tolali
hujayralardan iborat. Bu xildagi muskullar bo’g’imoyoqlilar, qisqichbaqasimonlar,
o’rgimchaksimonlar va hasharotlaming harakat organlari, umurtqali hayvonlarning
skeleti bilan bog’langan. Ko’ndalang chiziqli muskullar har xil kuch bilan qisqarishi
mumkin.
Nerv to ‘qimasi nerv hujayralari neyronlar va hujayra oralig’i modda
neyrogliydan iborat. Tashqi muhitdan va organizmning o’zidan keladigan
qo’zg’alishni qabul qilish va o’tkazish vazifasini bajaradi. Nerv hujayralari dastlab
sodda ko’p hujayralilar bo’shliqichlilarda paydo bo’ladi. Yassi chuvalchanglarda
nerv hujayralari markazlashgan bosh nerv tugunini hosil qiladi. Bo’g’imoyoqlilar va
umurtqali hayvonlarning nerv hujayralari yanada kuchliroq markazlashishi
natijasida markaziy nerv sistemasini hosil qiladi.
Mustahkamlash uchun savollar.
1. Hayvonlarda to’qimalar necha xil bo’ladi?
2. Epiteliy to’qimasini tuzilishini aytib bering.
3. Ko’p hujayralilar haqida nimalar bilasiz?
4. Ko’p hujayralilarning tuzilishi haqida nimalar bilasiz?
Glossariy
1. Epidermis (epi... va derma) -hayvonlarda teri epiteliysining ektodermadan hosil
boʻladigan sirtqi qavati. Umurtqasizlarda bir qavat epiderma, yaʼni gipoderma
chigʻanoq yoki kutikulani hosil qiladi. Umurtqalilarda epiderma bazal membrana
ustida joylashgan bir necha qavat epiteliydan iborat.
2. Gastrodermis - hujayralarning ichki qatlami bo'lib, knidariyaliklarning
gastrovaskulyar bo'shliqning ichki pardasi bo'lib xizmat qiladi. Ushbu atama
Ktenoforlarning o'xshash ichki epiteliya qatlami uchun ham qo'llaniladi.
3. Epiteliy (epi... va yun. — soʻrgʻich), epiteliy toʻqimasi — koʻp hujayrali
hayvonlarda — tanani va tana boʻshligʻini qoplab turuvchi, koʻpchilik bezlarning
asosiy funksional tarkibini tashkil etuvchi toʻqima.
4. Biriktiruvchi toʻqima — odam va hayvonlarda mezenximan rivojlanadigan
toʻqimalar guruhi. Organizmda trofik, himoya, plastik va mexanik funksiyalarni
bajaradi.
5. Muskul toʻqimasi - muskullarning asosiy qismini tashkil etib, ularning
qisqarishini taʼminlaydigan maxsus ingichka tolalar. Uning asosiy qisqaruvchi
elementi miofibrillar. Muskul toʻqimasi oraliq pardalar bilan oʻzaro birlashib alohida
muskulni hosil qiladi, ularning sirti ham alohida parda bilan oʻralgan boʻladi.
Adabiyotlar
1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар
зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190 б.
2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан
лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006.
3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий
жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.
Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017
4. Рупперт Э.Э., Фокс Р.С., Барнс Р.Д. Зоология беспозвоночных. В 4-х томах,
перевод с англ., “Академия”, Москва - 2008г.
5. Дадаев С.Д., Мавлонов О.М. Зоология. Тошкент, 2010
