ERITMALAR. MODDALARNING ERUVCHANLIGI.

Yuklangan vaqt

2025-01-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

36,9 KB


ERITMALAR. MODDALARNING ERUVCHANLIGI. Reja: 1. Eruvchanlik. Gazlar eruvchanligi. Genri qonuni. 2. Osmos. Osmotik bosim.Vant-Goff qonuni. 3. Kesson kasalligi. 4. Izotonik, gepertonik, gepotonik eritmalar. 5. Osmosning biologik sistemalardagi axamiyati.Plazmoliz va gemoliz. Assosiy qism Eruvchanlik. Gazlar eruvchanligi Genri qonuni Euvchanlik- bu moddaning erituvchidagi erish qobliyatidir. YA’ni: 100 g erituvchidagi erigan moddaning gramm miqdoridir. Masalan: 800S da tuzning eruvchanligi 20 ga teng. Demak, 100 g erituvchida 20 g tuz erigan. Masalan: 600S da tuzning eruvchanligi 30 ga teng. 500 g erituvchida necha (gramm) tuz eriydi. Echish: 100 g erituvchi – 30 g tuz 500 g er-chi - x x = 150 g tuz eriydi. Eruvchanligiga qarab (100 g erituvchiga nisbatan): 1) YAxshi eruvchi ( 10 g gacha) 2) Qiyin eruvchi ( 0.01 -1 g) 3) Erimaydigan ( 0.01 dan kam) Moddalar bor. Eruvchanlik modda tabiatiga, teiperaturaga va bosimga bog‘liqdir. ERITMALAR. MODDALARNING ERUVCHANLIGI. Reja: 1. Eruvchanlik. Gazlar eruvchanligi. Genri qonuni. 2. Osmos. Osmotik bosim.Vant-Goff qonuni. 3. Kesson kasalligi. 4. Izotonik, gepertonik, gepotonik eritmalar. 5. Osmosning biologik sistemalardagi axamiyati.Plazmoliz va gemoliz. Assosiy qism Eruvchanlik. Gazlar eruvchanligi Genri qonuni Euvchanlik- bu moddaning erituvchidagi erish qobliyatidir. YA’ni: 100 g erituvchidagi erigan moddaning gramm miqdoridir. Masalan: 800S da tuzning eruvchanligi 20 ga teng. Demak, 100 g erituvchida 20 g tuz erigan. Masalan: 600S da tuzning eruvchanligi 30 ga teng. 500 g erituvchida necha (gramm) tuz eriydi. Echish: 100 g erituvchi – 30 g tuz 500 g er-chi - x x = 150 g tuz eriydi. Eruvchanligiga qarab (100 g erituvchiga nisbatan): 1) YAxshi eruvchi ( 10 g gacha) 2) Qiyin eruvchi ( 0.01 -1 g) 3) Erimaydigan ( 0.01 dan kam) Moddalar bor. Eruvchanlik modda tabiatiga, teiperaturaga va bosimga bog‘liqdir. Qattiq moddalar erishi ko‘pincha issiqlik yordamida boradi. SHuning uchun temperatura ortishi bilan eruvchanlik ortadi. Agar erish jarayoni issiqlik ajralishi bilan borsa, demak temperatura ortishi bilan eruvchanlik kamayadi. Qattiq moddalar suvda eriganda sistema xajmi deyarli o‘zgarmaydi, shusababli ularning eruvchanligiga bosimning ta’siri yo‘qdir. Gazlarning erish jarayoni ekzotermik bo‘lganligi sababli temperatura ortishi bilan eruvchanligi kamayadi. Agar issiq xonada bir stakan suvni qoldirib qo‘ysangiz, stakanning devorlarida gaz pufakchalari bilan qoplanadi. Bu ajralib chiqayotgan suvda erigan xavodir. Bundan tashqari gazlar eruvchanligi bosimga bog‘liqdir. Buni genri o‘zining tajribalarida isbotlagan va s =  r s – erigan gazning konsentratsiyasi k - koeffitsient r – parsial gazning bosimi Masalan: gazlantirilgan suvni biz 760 mm.sim.ust tayyorlangan SO2 gazining eritmasi deb tushunishimiz mumkin. Xavo bilan tщыnashagnda eritilgan SO2 darxol ajralishni boshlaydi. 1. Eritmalarning «koligativ» deb nomlangan xossaga ega. Bu koligativ xossa erigan tabiatga bog‘liq emas, lekin eritmaning molyar konsentratsiyasiga bog‘liq. Bu xossalar, ya’ni osmotik bosim, eritma ustidagi bug‘ bosimining pasayishi, qaynash t0 ortishi va muzlash t pasayishi cheksiz suyultirilgan eritmalarga xosdir. Suyultirilgan eritmalarning koligativ xossalarini o‘rganish erigan moddaning molyar massasi va dissotsiyalanish darajasini aniqlash uchun ishlatiladi. Organizm xayot faoliyatida eritmalar muximdir. Ko’pgina kimyoviy jarayonlar fakat eritma xolatidagina sodir bo’ladi. Kon, limfa, siydik, so’lak, tel va boshkalar eritmadir. Dorilarning so’rilishida, organizmdagi modda almashinuvida xam, biokimyoviy reaktsiyalar eritmada kechadi. Biologik suyukliklar ozika moddalar (oksil, aminokislotalar, kislorod)ni, dorilarni tashish (transport)da ishtirok etib, kerakli organlarga, to’kimalarga etkazib Qattiq moddalar erishi ko‘pincha issiqlik yordamida boradi. SHuning uchun temperatura ortishi bilan eruvchanlik ortadi. Agar erish jarayoni issiqlik ajralishi bilan borsa, demak temperatura ortishi bilan eruvchanlik kamayadi. Qattiq moddalar suvda eriganda sistema xajmi deyarli o‘zgarmaydi, shusababli ularning eruvchanligiga bosimning ta’siri yo‘qdir. Gazlarning erish jarayoni ekzotermik bo‘lganligi sababli temperatura ortishi bilan eruvchanligi kamayadi. Agar issiq xonada bir stakan suvni qoldirib qo‘ysangiz, stakanning devorlarida gaz pufakchalari bilan qoplanadi. Bu ajralib chiqayotgan suvda erigan xavodir. Bundan tashqari gazlar eruvchanligi bosimga bog‘liqdir. Buni genri o‘zining tajribalarida isbotlagan va s =  r s – erigan gazning konsentratsiyasi k - koeffitsient r – parsial gazning bosimi Masalan: gazlantirilgan suvni biz 760 mm.sim.ust tayyorlangan SO2 gazining eritmasi deb tushunishimiz mumkin. Xavo bilan tщыnashagnda eritilgan SO2 darxol ajralishni boshlaydi. 1. Eritmalarning «koligativ» deb nomlangan xossaga ega. Bu koligativ xossa erigan tabiatga bog‘liq emas, lekin eritmaning molyar konsentratsiyasiga bog‘liq. Bu xossalar, ya’ni osmotik bosim, eritma ustidagi bug‘ bosimining pasayishi, qaynash t0 ortishi va muzlash t pasayishi cheksiz suyultirilgan eritmalarga xosdir. Suyultirilgan eritmalarning koligativ xossalarini o‘rganish erigan moddaning molyar massasi va dissotsiyalanish darajasini aniqlash uchun ishlatiladi. Organizm xayot faoliyatida eritmalar muximdir. Ko’pgina kimyoviy jarayonlar fakat eritma xolatidagina sodir bo’ladi. Kon, limfa, siydik, so’lak, tel va boshkalar eritmadir. Dorilarning so’rilishida, organizmdagi modda almashinuvida xam, biokimyoviy reaktsiyalar eritmada kechadi. Biologik suyukliklar ozika moddalar (oksil, aminokislotalar, kislorod)ni, dorilarni tashish (transport)da ishtirok etib, kerakli organlarga, to’kimalarga etkazib beradi. Metabolitlarni (mochevina, bilirubin, karbonat angidrid va boshkalar) organizmdan chikarish xam eritma xolatida amalga oshadi. Ayrim biologik suyukliklar tarkibi kuyidagi jadvalda keltirilgan; Ayrim biologik suyukliklarning ionli tarkibi, mmol/l Biologik suyuklik Na  K  Ca  2 Cl  HCO  3 Oqsilning massa ulushi, % Qon plazmasi 140 5 2,5 105 27 6-8 ter 75 5 2,5 75 - - Ko‘z yoshi 140 5 - 115 20 0,8 sulak 60-100 7-20 1,5-4 60-80 10-30 0,5 Me’da shirasi 20-60 6-7 - 145 - 0,5 siydik 150 36 5 160 - - Suv - erituvchi; buni aloxida ajratib aytilishiga sabab, planetadagi eng ko’p tarkalgan erituvchi suvdir. Inson tanasi, agar u 70 kg bo’lsa, = 40 kg suvdan iborat. Bu suvning 25 kg xujayralar ichida (bog’langan suv), kolgan 15 kg esa xujayradan tashkaridagi suyukliklar (kon plazmasi, ichak-oshkozondagi suyukliklar) da bo’ladi. Xayvon va o’simliklarda xam 50%, ayrim xollarda esa 90-95% suv bo’ladi. Suv o’zining tuzilishi, eritish kobiliyati, ko’pgina xossalari bo’yicha nixoyatda noyob, ko’pincha g’ayri tabiiy xossalarni namoyon kiladi. U ionli va kutublangan birikmalarni eritadi. Cunki uning dielektrik doimiyligi yukori, (D=78,5). Difil tuzilishga ega bulgan moddalar eriganda suvning strukturasida o’zgarish ro’y beradi. Bu xodisa gidrofob ta’sirlanish deb ataladi. YA’ni suv strukturasi erigan moddaning beradi. Metabolitlarni (mochevina, bilirubin, karbonat angidrid va boshkalar) organizmdan chikarish xam eritma xolatida amalga oshadi. Ayrim biologik suyukliklar tarkibi kuyidagi jadvalda keltirilgan; Ayrim biologik suyukliklarning ionli tarkibi, mmol/l Biologik suyuklik Na  K  Ca  2 Cl  HCO  3 Oqsilning massa ulushi, % Qon plazmasi 140 5 2,5 105 27 6-8 ter 75 5 2,5 75 - - Ko‘z yoshi 140 5 - 115 20 0,8 sulak 60-100 7-20 1,5-4 60-80 10-30 0,5 Me’da shirasi 20-60 6-7 - 145 - 0,5 siydik 150 36 5 160 - - Suv - erituvchi; buni aloxida ajratib aytilishiga sabab, planetadagi eng ko’p tarkalgan erituvchi suvdir. Inson tanasi, agar u 70 kg bo’lsa, = 40 kg suvdan iborat. Bu suvning 25 kg xujayralar ichida (bog’langan suv), kolgan 15 kg esa xujayradan tashkaridagi suyukliklar (kon plazmasi, ichak-oshkozondagi suyukliklar) da bo’ladi. Xayvon va o’simliklarda xam 50%, ayrim xollarda esa 90-95% suv bo’ladi. Suv o’zining tuzilishi, eritish kobiliyati, ko’pgina xossalari bo’yicha nixoyatda noyob, ko’pincha g’ayri tabiiy xossalarni namoyon kiladi. U ionli va kutublangan birikmalarni eritadi. Cunki uning dielektrik doimiyligi yukori, (D=78,5). Difil tuzilishga ega bulgan moddalar eriganda suvning strukturasida o’zgarish ro’y beradi. Bu xodisa gidrofob ta’sirlanish deb ataladi. YA’ni suv strukturasi erigan moddaning gidrofob guruxiga yakin joylashgan suv molekulalarining gidrofob guruxlar bilan kontakti minimumga etadi. Natijada, gidrofob guruxlari bir-biri bilan assotsialanib (mitsella) suv molekulasini sikib chikarishga xarakat kiladi. Termodinamikaninig 2 konuniga binoan, organik moddalar eng barkaror xolatga o‘tishga intiladi. Ikki va undan ortik komponentlardan tashkil topgan gomogen sintemalarga eritmalar – deb ataladi. Agregat xolatiga karab eritmalar: kattik, suyuk va gaz eritmalarga bulinadi. 1. Suyuk eritmalarga glyukozaning 5% va 40% li suvli eritmasi misol buladi. 2. Kattik eritmalarga turli metall kotishmalari misol buladi. 3. Gazsimon eritmalarga nafas olish va kon-tomir sistemalarni markazlarini kuzgatuvchi 5% li SO2 va 95% li O2dan iborat sistema (karbogen) misol buladi. Erigan moddalar zarrarchalarining ulgamiga kura eritmalar kuyidagi turlarga bulinadi: 1. CHin eritmalar – zarrarcha ulchami 1mmk dan kichik buladi (1mk=10-4 sm 1mmk=10-7 sm.) 2. Kolloid eritmalar – zarracha ulchami 1 mmk dan 100 mmk gacha buladi, Fe(OH)3, BaSO4 lari maxsus usulda tayyorlangan eritmalari. 3. Suspensiya va emulsiyalar – zarracha ulgami 100 mmk dan katta buladi (suspensiya – almogel, emulsiya - sut) kup eritma deb atalmaydi va ularni eritma turliga kiritilishi fakat nisbiy tushunchaga egadir (Mavxum eritmalar). Eritmalar kator umumiy xususiyatlarga egadir. 1. Eritmadagi komponentlarining dastlabki kimyoviy tabiati saklanib koladi. 2. Kinetik jixatdan barkaror bulgan erituvchi va erigan moddalardan tashkil topgan sistema zarrachalari orasida kimyoviy ta’sirlashuv bulmaydi. Bunda asosiy ta’sir – molekulalar aro ta’sirlashuv kuchlaridir. 3. Eritma komponentlari orasidagi mikdoriy nisbatlar tarkibning doimiylik konuniga buysinmaydi. Bunday xollarda ulchamga ega bulgan zarracha saklagan sistemalar gidrofob guruxiga yakin joylashgan suv molekulalarining gidrofob guruxlar bilan kontakti minimumga etadi. Natijada, gidrofob guruxlari bir-biri bilan assotsialanib (mitsella) suv molekulasini sikib chikarishga xarakat kiladi. Termodinamikaninig 2 konuniga binoan, organik moddalar eng barkaror xolatga o‘tishga intiladi. Ikki va undan ortik komponentlardan tashkil topgan gomogen sintemalarga eritmalar – deb ataladi. Agregat xolatiga karab eritmalar: kattik, suyuk va gaz eritmalarga bulinadi. 1. Suyuk eritmalarga glyukozaning 5% va 40% li suvli eritmasi misol buladi. 2. Kattik eritmalarga turli metall kotishmalari misol buladi. 3. Gazsimon eritmalarga nafas olish va kon-tomir sistemalarni markazlarini kuzgatuvchi 5% li SO2 va 95% li O2dan iborat sistema (karbogen) misol buladi. Erigan moddalar zarrarchalarining ulgamiga kura eritmalar kuyidagi turlarga bulinadi: 1. CHin eritmalar – zarrarcha ulchami 1mmk dan kichik buladi (1mk=10-4 sm 1mmk=10-7 sm.) 2. Kolloid eritmalar – zarracha ulchami 1 mmk dan 100 mmk gacha buladi, Fe(OH)3, BaSO4 lari maxsus usulda tayyorlangan eritmalari. 3. Suspensiya va emulsiyalar – zarracha ulgami 100 mmk dan katta buladi (suspensiya – almogel, emulsiya - sut) kup eritma deb atalmaydi va ularni eritma turliga kiritilishi fakat nisbiy tushunchaga egadir (Mavxum eritmalar). Eritmalar kator umumiy xususiyatlarga egadir. 1. Eritmadagi komponentlarining dastlabki kimyoviy tabiati saklanib koladi. 2. Kinetik jixatdan barkaror bulgan erituvchi va erigan moddalardan tashkil topgan sistema zarrachalari orasida kimyoviy ta’sirlashuv bulmaydi. Bunda asosiy ta’sir – molekulalar aro ta’sirlashuv kuchlaridir. 3. Eritma komponentlari orasidagi mikdoriy nisbatlar tarkibning doimiylik konuniga buysinmaydi. Bunday xollarda ulchamga ega bulgan zarracha saklagan sistemalar Agar biron-bir modda tashki faktorlar (temperatura, bosim) ta’sir etmagan xolda erituvchida uz-uzidan erisa, termodinamik nukta nazardan bu jarayon sistemaning Gibbs energiyasining (G) kamayishi bilan boradi. N – TS= G  O Erish jaraenida entalpiya (N) musbat yoki manfiy kiymatga ega bulishi mumkin. Erish jarayonining mexanizmi. Entalpiya (N) – bu sistemaning ichki energiyasining xajm va bosimni uzaro kupaytmalarining yigindisiga teng bulgan kattalik sifatida karaladigan kiymatdir. N=U+pV Uning absolyut kiymatini amaliy jixatdan topish mumkin emas, balki sistemani bir xolatdan ikkinchi xolatga utishda kuzatiladigan kiymatlarni aniklash mumkin. N kDj/mol. Entalpiya faktori N- sistemadagi umumiy energiya yigindisini kamaytirish, zarrachalarni yiriklashtirish (agregatsiya) kimyoviy va molekulalaroro ta’sirlashuv kuchlarini oshirish tomonga yunalgan kattalikdir. (kDj/molK). Gibbs energiyasi (izobar izotermik potensial, eki erkin energiya) entalpiya va entropiya kiymatlari bilan kuyidagiga boglik. G-H-TS (kDj/mol). Gibbs energiyasining kiymati biron bir jarayonning uz-uzidan amalga oshishi yoki oshmasligini kursatadigan mezon vazifasini utaydi. Agar biron bir modda tashki faktorlar (temperatura, bosim) ta’sir etmagan xolda erituvchida uz-uzidan erisa, termodinamik nuktay nazardan bu jaraen sistemani Gibbs energiyasini (G) kamayishi bilan boradi. N-TS=G<0 (1). Erish jarayonida entalpiyani (N) uzgarishi musbat yoki manfiy kiymatga ega bulishi mumkin. Masalan: gazlarni erishi deyarli xamma xollarda N manfiy kiymatga uzgarishi bilan davom etadi, chunki bu erish jarayoni ekzotermik protsessdir. Kattik agregat xolatga ega bulgan moddalarning suyuklikda erishi kuyidagi boskichlarga bulinadi. 1. Kristall panjarani erituvchi molekulalari ta’siri ostida buzilishi. 2. Erigan moddani xajmi buylab meerda taksimlanishi. Bu ikki boskich ekzotermik jarayon bulib, ularni amalga oshishi energiya sarfi bilan davom etadi. Agar erigan modda bilan erituvchi orasida uzaro ximiyaviy Agar biron-bir modda tashki faktorlar (temperatura, bosim) ta’sir etmagan xolda erituvchida uz-uzidan erisa, termodinamik nukta nazardan bu jarayon sistemaning Gibbs energiyasining (G) kamayishi bilan boradi. N – TS= G  O Erish jaraenida entalpiya (N) musbat yoki manfiy kiymatga ega bulishi mumkin. Erish jarayonining mexanizmi. Entalpiya (N) – bu sistemaning ichki energiyasining xajm va bosimni uzaro kupaytmalarining yigindisiga teng bulgan kattalik sifatida karaladigan kiymatdir. N=U+pV Uning absolyut kiymatini amaliy jixatdan topish mumkin emas, balki sistemani bir xolatdan ikkinchi xolatga utishda kuzatiladigan kiymatlarni aniklash mumkin. N kDj/mol. Entalpiya faktori N- sistemadagi umumiy energiya yigindisini kamaytirish, zarrachalarni yiriklashtirish (agregatsiya) kimyoviy va molekulalaroro ta’sirlashuv kuchlarini oshirish tomonga yunalgan kattalikdir. (kDj/molK). Gibbs energiyasi (izobar izotermik potensial, eki erkin energiya) entalpiya va entropiya kiymatlari bilan kuyidagiga boglik. G-H-TS (kDj/mol). Gibbs energiyasining kiymati biron bir jarayonning uz-uzidan amalga oshishi yoki oshmasligini kursatadigan mezon vazifasini utaydi. Agar biron bir modda tashki faktorlar (temperatura, bosim) ta’sir etmagan xolda erituvchida uz-uzidan erisa, termodinamik nuktay nazardan bu jaraen sistemani Gibbs energiyasini (G) kamayishi bilan boradi. N-TS=G<0 (1). Erish jarayonida entalpiyani (N) uzgarishi musbat yoki manfiy kiymatga ega bulishi mumkin. Masalan: gazlarni erishi deyarli xamma xollarda N manfiy kiymatga uzgarishi bilan davom etadi, chunki bu erish jarayoni ekzotermik protsessdir. Kattik agregat xolatga ega bulgan moddalarning suyuklikda erishi kuyidagi boskichlarga bulinadi. 1. Kristall panjarani erituvchi molekulalari ta’siri ostida buzilishi. 2. Erigan moddani xajmi buylab meerda taksimlanishi. Bu ikki boskich ekzotermik jarayon bulib, ularni amalga oshishi energiya sarfi bilan davom etadi. Agar erigan modda bilan erituvchi orasida uzaro ximiyaviy ta’sirlashuv sodir bulmasa, bu xolda erish jaraenini ta’siri N kiymatini oshiradi: N>0. Agar erigan modda bilan erituvchi orasida uzaro ximiyaviy ta’sirlashuv amalga oshsa N ni kiymati oshishi eki kamayishi mumkin. a) Agar moddani erishi uchun sarf buladigan energiya, erigan moddani erituvchi bilan ta’sirlashuvidan kelib chikadigan energiyadan katta bulsa, bu xolda sistemani umumiy energiya mikdori ortadi endotermik protsess va N>0 buladi. b) Agar moddani eritish uchun sarf buladigan energiya yigindilari, erigan moddaning erituvchi bilan ta’sirlashuvdan kelib chikadigan energiyadan kichik bulsa, bu xolda sistema energiya yukatadi (ekzotermik protsess) va N<0. N-TS=G tenglamada entalpiyaning kiymati musbat bulishi (N>0) entropiyani (S) kiymati oshishi bilan davom etishini shartligi kelib chikadi va fakat shu xoldagina N va S orasidagi fark manfiy kiymatga ega buladi va jaraen uz- uzidan amalga oshishi mumkin. Gazlarni erishi xamma xolatlarda entropiyani kamayishi (S<0) bilan davom etadi, chunki ularning gazsimon agregat xolatdan eritma xolatiga utishi sistemani betartibligi kamayishi bilan davom etadi. Xajm va issiklik effektlarini uzgarishsiz xosil buladigan (U=0, N=0) eritmalar ideal eritmalar deyiladi. Bunday iritmalarni xosil bulishini asosiy sharti erigan modda va erituvchi orasida xech kanday ta’sirlashuv mumkin emasligidadir, ya’ni bu sistemalarda issiklik effektlari uzgarmasligi kerak. Ammo amalda ideal eritma bulishi mumkin emas. Diffuziya deb bir moddani issiklik xarakati xisobiga boshka bir modda xajmida uz-uzidan taksimlanish jaraeniga aytiladi. Diffuziya jaraeni sodir bulishi natijasida eritmani xoxlagan biron bir nuktasidagi modda mikdori boshka nuktalardagi modda mikdoriga teng buladi. Diffuziya tezligi moddani diffuziyalashaetgan muxitdagi konsentratsiyasi kanchalik kichik bulsa, diffuziya xosil bulaetgan satx kanchalik katta bulsa, shunchalik katta axamiyatga ega buladi. M= - DS  C/L C-moddani dastlabki (S1) va diffuziyalashayotgan muxitdagi (S2) konsentratsiyalar farki. ta’sirlashuv sodir bulmasa, bu xolda erish jaraenini ta’siri N kiymatini oshiradi: N>0. Agar erigan modda bilan erituvchi orasida uzaro ximiyaviy ta’sirlashuv amalga oshsa N ni kiymati oshishi eki kamayishi mumkin. a) Agar moddani erishi uchun sarf buladigan energiya, erigan moddani erituvchi bilan ta’sirlashuvidan kelib chikadigan energiyadan katta bulsa, bu xolda sistemani umumiy energiya mikdori ortadi endotermik protsess va N>0 buladi. b) Agar moddani eritish uchun sarf buladigan energiya yigindilari, erigan moddaning erituvchi bilan ta’sirlashuvdan kelib chikadigan energiyadan kichik bulsa, bu xolda sistema energiya yukatadi (ekzotermik protsess) va N<0. N-TS=G tenglamada entalpiyaning kiymati musbat bulishi (N>0) entropiyani (S) kiymati oshishi bilan davom etishini shartligi kelib chikadi va fakat shu xoldagina N va S orasidagi fark manfiy kiymatga ega buladi va jaraen uz- uzidan amalga oshishi mumkin. Gazlarni erishi xamma xolatlarda entropiyani kamayishi (S<0) bilan davom etadi, chunki ularning gazsimon agregat xolatdan eritma xolatiga utishi sistemani betartibligi kamayishi bilan davom etadi. Xajm va issiklik effektlarini uzgarishsiz xosil buladigan (U=0, N=0) eritmalar ideal eritmalar deyiladi. Bunday iritmalarni xosil bulishini asosiy sharti erigan modda va erituvchi orasida xech kanday ta’sirlashuv mumkin emasligidadir, ya’ni bu sistemalarda issiklik effektlari uzgarmasligi kerak. Ammo amalda ideal eritma bulishi mumkin emas. Diffuziya deb bir moddani issiklik xarakati xisobiga boshka bir modda xajmida uz-uzidan taksimlanish jaraeniga aytiladi. Diffuziya jaraeni sodir bulishi natijasida eritmani xoxlagan biron bir nuktasidagi modda mikdori boshka nuktalardagi modda mikdoriga teng buladi. Diffuziya tezligi moddani diffuziyalashaetgan muxitdagi konsentratsiyasi kanchalik kichik bulsa, diffuziya xosil bulaetgan satx kanchalik katta bulsa, shunchalik katta axamiyatga ega buladi. M= - DS  C/L C-moddani dastlabki (S1) va diffuziyalashayotgan muxitdagi (S2) konsentratsiyalar farki. L-S1 va S2 konsentratsiyalarga tugri keladigan muxitlar orasidagi masofa. S-diffuziya sodir bulaetgan satx yuzasi.  - diffuziya sodir bulaetgan vakt oraligi. m- - vakt ichida diffuziyalashaetgan modda massasi. m- vakt ichida diffuziyalashaetgan modda massasi. C/L - erigan modda muxitini konsentratsiya gradienti. D-diffuziya koeffitsenti. Diffuziya koeffitsenti diffuziyaga uchragan modda, shu modda erietgan va diffuziyalashaetgan muxitlar tabiatiga boglik. Diffuziya koeffitsienti konsentratsiya gradienti 1 ga teng bulgandagi vakt birligi ichida, satx birligidan utaetgan modda massasida teng, ya’ni D=mS. Erigan modda konsentratsiyasi oshishi bilan konsentratsiya gradienti kamayadi. Fik konuniga kura kristall panjaradan ajralgan modda zarrachalarini shu panjara satxidan uzoklashuv tezligi xam kamayadi. Bu esa uz navbatida shu zarrachalarni kristall panjaraga kayta joylashuv tezligini ortishiga olib keladi. Buning okibatida modda zarrachalarini eritmaga utish tezligi, ularni kristall panjarasiga kayta utish tezligiga teng buladi w (eritma)=w(kristall). Bunday xolatga javob beradigan eritmalar tuyingan eritmalar deyiladi. Tuyingan eritmada w (eritma)>w(kristall) xolat buladi. Uta tuyingan eritmada w (eritma)<w(kristall) buladi. Moddalarning eruvchanligiga ta’sir etadiga faktorlar. 200S moddalar 100gr erituvchida erish mikdoriga karab yaxshi eridigan (10g.dan ortik). Kiyin eriydiga (1,0-0,01g.) va amalda erimaydigan (0,01g.dan kam) turlariga bulinadi. Moddalarni eruvchaligiga kuyidagi asosiy faktorlar ta’sir etadi: 1. Modda va erituvchini tabiati 2. Xarorat 3. tashki muxit bosimi Kattik, suyuk va gazsimon moddalarni eruvchanligiga ularni va erituvchini kutbligi ta’sir etadi. Molekula kutbli bulishi uchun elektron bulutlarini zichligi ikki yadro orasida nomutannosib bulishi va natijada xosil buladigan zaryadlar orasida ma’lum bir masofa bulishi kerak. Buni natijasida molekula dipol L-S1 va S2 konsentratsiyalarga tugri keladigan muxitlar orasidagi masofa. S-diffuziya sodir bulaetgan satx yuzasi.  - diffuziya sodir bulaetgan vakt oraligi. m- - vakt ichida diffuziyalashaetgan modda massasi. m- vakt ichida diffuziyalashaetgan modda massasi. C/L - erigan modda muxitini konsentratsiya gradienti. D-diffuziya koeffitsenti. Diffuziya koeffitsenti diffuziyaga uchragan modda, shu modda erietgan va diffuziyalashaetgan muxitlar tabiatiga boglik. Diffuziya koeffitsienti konsentratsiya gradienti 1 ga teng bulgandagi vakt birligi ichida, satx birligidan utaetgan modda massasida teng, ya’ni D=mS. Erigan modda konsentratsiyasi oshishi bilan konsentratsiya gradienti kamayadi. Fik konuniga kura kristall panjaradan ajralgan modda zarrachalarini shu panjara satxidan uzoklashuv tezligi xam kamayadi. Bu esa uz navbatida shu zarrachalarni kristall panjaraga kayta joylashuv tezligini ortishiga olib keladi. Buning okibatida modda zarrachalarini eritmaga utish tezligi, ularni kristall panjarasiga kayta utish tezligiga teng buladi w (eritma)=w(kristall). Bunday xolatga javob beradigan eritmalar tuyingan eritmalar deyiladi. Tuyingan eritmada w (eritma)>w(kristall) xolat buladi. Uta tuyingan eritmada w (eritma)<w(kristall) buladi. Moddalarning eruvchanligiga ta’sir etadiga faktorlar. 200S moddalar 100gr erituvchida erish mikdoriga karab yaxshi eridigan (10g.dan ortik). Kiyin eriydiga (1,0-0,01g.) va amalda erimaydigan (0,01g.dan kam) turlariga bulinadi. Moddalarni eruvchaligiga kuyidagi asosiy faktorlar ta’sir etadi: 1. Modda va erituvchini tabiati 2. Xarorat 3. tashki muxit bosimi Kattik, suyuk va gazsimon moddalarni eruvchanligiga ularni va erituvchini kutbligi ta’sir etadi. Molekula kutbli bulishi uchun elektron bulutlarini zichligi ikki yadro orasida nomutannosib bulishi va natijada xosil buladigan zaryadlar orasida ma’lum bir masofa bulishi kerak. Buni natijasida molekula dipol xususiyatina ega buladi. Dipol momenti molekulani kutbligini mezoni bulib, zaryadlarini birini absolyut kiymatini (e) dipol uzunligiga () kupaytmasi kiymati bilan ulchanadi. M=e Agar erituvchi va erietgan modda kutbli bulsa moddalar eruvchanligi katta buladi, ikkalasi kutbsiz bulsa xam eruvchanlik katta buladi. Erish jaraenida eritmaning umumiy xajmi kamayishi mumkin. Bu xolatni kontraksiya deyiladi. Agar erituvchi suyuklik, erietgan modda gaz bulsa erish jaraeni sistemani umumiy xajmini sezilarni darajada kamayishi bilan boradi. Gazlarning eruvchanligi bosim ortishi bilan ortib boradi. Bu xolatni Genri- Dalton konuni ifodalaydi. Doymiy xaroratda suyuklik xajmi birligida erietgan gaz mikdori shu gazning eritma uztidagi porsial bosimiga tugri proporsional. gaz=K*Rp.b. -gazning eruvchanligi. Rp.b.-gazning eritma satxidagi porsial bosimi. K-proporsionallik koeffitsienti eki eruvchanlik koeffitsenti bulib, 1000g. erituvchida 1 atm bosimda erigan gazning moliga teng bulgan kattalik. K-uz navbatida erituvchi, gazni tabiatiga, xaroratga boglik. Ammo Genri konuni ideal xolatga yakin bulgan gazlar va eritmalar bulgan xoldagina xaklidir. Gazlarning suyuklikda erishida kelib chikadigan eritmalarda dinamik muvozanat karor topadi. Suyuk (eritma) gaz Gazlarni eritmalardagi eruvchanligi sof erituvchida erish mikdoridan oz buladi. I.M. Sechenov gazlarni suvda eruvchanligi (SO) va elektrolit eritmasida erishini (S) konsentratsiya (S) orasidagi bogliklikni aniklanadi: S=SOe-KS e-natural logarifm asosi. k-koeffitsent, gazning erituvchini tabiatiga va xaroratga boglik konstanta. Agar yukoridagi tenglamani logarifmlasak LnSO/S1=KC tenglamasi kelib chikadi. Bu esa eritmadagi elektrolit konsentratsiyasi kanchalik katta bulsa, gazni aynan shu eritmada eruvchanligi shunchalik kamligini kursatadi. Genri va Sechenov konunlari tibbietda, shu jumladan tibbiy kimeda katta axamiyatda ega. Bu konunlar asosida nafas olish jaraenini ba’zi bir mexanizmlarini, xususiyatina ega buladi. Dipol momenti molekulani kutbligini mezoni bulib, zaryadlarini birini absolyut kiymatini (e) dipol uzunligiga () kupaytmasi kiymati bilan ulchanadi. M=e Agar erituvchi va erietgan modda kutbli bulsa moddalar eruvchanligi katta buladi, ikkalasi kutbsiz bulsa xam eruvchanlik katta buladi. Erish jaraenida eritmaning umumiy xajmi kamayishi mumkin. Bu xolatni kontraksiya deyiladi. Agar erituvchi suyuklik, erietgan modda gaz bulsa erish jaraeni sistemani umumiy xajmini sezilarni darajada kamayishi bilan boradi. Gazlarning eruvchanligi bosim ortishi bilan ortib boradi. Bu xolatni Genri- Dalton konuni ifodalaydi. Doymiy xaroratda suyuklik xajmi birligida erietgan gaz mikdori shu gazning eritma uztidagi porsial bosimiga tugri proporsional. gaz=K*Rp.b. -gazning eruvchanligi. Rp.b.-gazning eritma satxidagi porsial bosimi. K-proporsionallik koeffitsienti eki eruvchanlik koeffitsenti bulib, 1000g. erituvchida 1 atm bosimda erigan gazning moliga teng bulgan kattalik. K-uz navbatida erituvchi, gazni tabiatiga, xaroratga boglik. Ammo Genri konuni ideal xolatga yakin bulgan gazlar va eritmalar bulgan xoldagina xaklidir. Gazlarning suyuklikda erishida kelib chikadigan eritmalarda dinamik muvozanat karor topadi. Suyuk (eritma) gaz Gazlarni eritmalardagi eruvchanligi sof erituvchida erish mikdoridan oz buladi. I.M. Sechenov gazlarni suvda eruvchanligi (SO) va elektrolit eritmasida erishini (S) konsentratsiya (S) orasidagi bogliklikni aniklanadi: S=SOe-KS e-natural logarifm asosi. k-koeffitsent, gazning erituvchini tabiatiga va xaroratga boglik konstanta. Agar yukoridagi tenglamani logarifmlasak LnSO/S1=KC tenglamasi kelib chikadi. Bu esa eritmadagi elektrolit konsentratsiyasi kanchalik katta bulsa, gazni aynan shu eritmada eruvchanligi shunchalik kamligini kursatadi. Genri va Sechenov konunlari tibbietda, shu jumladan tibbiy kimeda katta axamiyatda ega. Bu konunlar asosida nafas olish jaraenini ba’zi bir mexanizmlarini, Kesson kasalligini kelib chikish sabablarini tushuntirish va ba’zi davolash usullarini ishlab chikarish imkoniyatlari tugiladi. Kislorodni alveola devorlari orkali venoz kon tomiriga utishiga sabab alveolalarda O2 ni porsial bosimi uning venoz konning satxidagi porsial bosimidan kattaligidir. SO2 ning venoz kondan alveolalarga utishi esa uning venoz kon ustidagi porsial bosimi (61 Pa) va alveolalar porsial bosimlari (53 Pa) orasidagi farkdan kelib chikadi. Tashki muxit bosimi kancha yukori bulsa gazni eruvchanligi shuncha katta mikdorni tashkil etadi, ya’ni absorbsiya kuchayadi. Masalan, 380S da odam kon plazmasida erigan SO2, O2 va N2 molekulalarini xajmiy ulushlari tegishligicha 0,381 : 0,0255 va 0,0135 ni tashkil etadi. Agar bosim oshirilsa bu gazlarni eruvchanligi ortadi, bosim kamaytirilsa gazlarni eruvchanligi kamayadi. Kesson kasalligini kelib chikishi xuddi shu sabablarga asoslangan. Masalan: Gavvosni dengiz satxidan 40 m chukurlikka tushirilsa umumiy bosim 6 atm tashkil etadi, buning natijasida kon plazmasida erigan azot mikdori normadagidan 9 marotaba ortib 3,7*10-3 mol/kg tashkil etadi. Agar gazvos tezlik bilan dengiz satxiga kutarilsa erigan gazlarni ortikcha mikdori keskin ajralib chikadi va zakuporkalar ya’ni gazsimon tusiklar xosil kiladi. Bu esa ulim bilan xam tugashi mumkin. Kesson kasalligini davolash uchun kasalni barokomeraga joylanadi, u erda yukori bosim xosil kilinadi. YUkori bosimda gaz puffakchalari yana eriydi, barokameradagi bosimni sekin-asta kamaytirish yuli bilan ortikcha gaz upkadan chikib ketadi. Dalton konuniga binoan kasalni kameraga joylashtiriladi, kamerada O2 ni bosimi yukori buladi. Konda O2 mikdori ortadi xamda kon tomirlarining O2 bilan taminlashishi ortadi. Bu usul anemiyaning xar xil xolatlarida, gaz gangrenasida, mikroblarga karshi kurashishda foydalaniladi. Eritmalar xisobiga organizmda modda almashinuvidagi ozika moddalarning surilishi va xarakati yuzaga keladi. Kon uzida «+» va «-» ionlarini, NSO3-, SO42-, CL-, K+, Na+, Ca2+, Mg2+ ionlarini xamda glyukoza, aminokislotalar oksil va boshka moddalarni saklaydi. SHuning uchun kon uzida elektrolit va elektrolit emaslarni saklaydi u SO2 va O2 ni eruvchanligiga ta’sir etadi. Osmos. Osmos xodisasini quydagicha tushuntirish mumkin. Kesson kasalligini kelib chikish sabablarini tushuntirish va ba’zi davolash usullarini ishlab chikarish imkoniyatlari tugiladi. Kislorodni alveola devorlari orkali venoz kon tomiriga utishiga sabab alveolalarda O2 ni porsial bosimi uning venoz konning satxidagi porsial bosimidan kattaligidir. SO2 ning venoz kondan alveolalarga utishi esa uning venoz kon ustidagi porsial bosimi (61 Pa) va alveolalar porsial bosimlari (53 Pa) orasidagi farkdan kelib chikadi. Tashki muxit bosimi kancha yukori bulsa gazni eruvchanligi shuncha katta mikdorni tashkil etadi, ya’ni absorbsiya kuchayadi. Masalan, 380S da odam kon plazmasida erigan SO2, O2 va N2 molekulalarini xajmiy ulushlari tegishligicha 0,381 : 0,0255 va 0,0135 ni tashkil etadi. Agar bosim oshirilsa bu gazlarni eruvchanligi ortadi, bosim kamaytirilsa gazlarni eruvchanligi kamayadi. Kesson kasalligini kelib chikishi xuddi shu sabablarga asoslangan. Masalan: Gavvosni dengiz satxidan 40 m chukurlikka tushirilsa umumiy bosim 6 atm tashkil etadi, buning natijasida kon plazmasida erigan azot mikdori normadagidan 9 marotaba ortib 3,7*10-3 mol/kg tashkil etadi. Agar gazvos tezlik bilan dengiz satxiga kutarilsa erigan gazlarni ortikcha mikdori keskin ajralib chikadi va zakuporkalar ya’ni gazsimon tusiklar xosil kiladi. Bu esa ulim bilan xam tugashi mumkin. Kesson kasalligini davolash uchun kasalni barokomeraga joylanadi, u erda yukori bosim xosil kilinadi. YUkori bosimda gaz puffakchalari yana eriydi, barokameradagi bosimni sekin-asta kamaytirish yuli bilan ortikcha gaz upkadan chikib ketadi. Dalton konuniga binoan kasalni kameraga joylashtiriladi, kamerada O2 ni bosimi yukori buladi. Konda O2 mikdori ortadi xamda kon tomirlarining O2 bilan taminlashishi ortadi. Bu usul anemiyaning xar xil xolatlarida, gaz gangrenasida, mikroblarga karshi kurashishda foydalaniladi. Eritmalar xisobiga organizmda modda almashinuvidagi ozika moddalarning surilishi va xarakati yuzaga keladi. Kon uzida «+» va «-» ionlarini, NSO3-, SO42-, CL-, K+, Na+, Ca2+, Mg2+ ionlarini xamda glyukoza, aminokislotalar oksil va boshka moddalarni saklaydi. SHuning uchun kon uzida elektrolit va elektrolit emaslarni saklaydi u SO2 va O2 ni eruvchanligiga ta’sir etadi. Osmos. Osmos xodisasini quydagicha tushuntirish mumkin. U – shakldagi shisha naycha pastki qismi yarim o‘tkazgich parda (membrana) bilan ajratilgan. Bu to‘siqdan suv (yoki boshqa erituvchilarning) molekulalari erkin o‘ta oladi, lekin erigan moddaning yoki ionlari o‘ta olmaydi. YArim o‘tkazgich parda sifatida mol pufagi, selofan, pergament qog‘ozi, kolldiy pardasi, keramika va farfor ishlatish mumkin. U – shakldagi naychaning o‘ng tomoniga toza erituvchi ( suv), chap tomoniga saxarozaning suvli eritmalari bir xil balandlikda quyiladi. Agar yarim o‘tkazgich parda parda bo‘lmagan xolatda diffuziya xodisasi xisobiga, tabiatda sodir bo‘ladigan xar qanday sistemani yuqori tartibsizlikka intilishiga o‘xshab saxarozaning molekulalari o‘ng tomonga, unga qarshi chap tomonga suv molekulalari xarakatlanishi sodir bo‘lar edi. Lekin saxaroza molekulasini diffuziya asosida o‘ng tomonga siljitishga yarim o‘tkazgich parda to‘sqinlik qiladi. Bunda erigan moddaning konsentratsiyasi ko‘p bo‘lgan chap tomonga, yarim o‘tkazgich orqali erituvchi suv molekulalarini bir tomonlama diffuziyalanishi xisobiga eritmalarning konsentratsiyalari bir biriga yaqinlashadi. Natijada o‘ng elkadagi suvning satxi ko‘tarila boradi, bu jarayon bir tomonlama diffuziya to‘xtagunga qadar davom etadi. Erigan modda konsentratsiyasi bo‘lgan eritmaning erigan modda konsentratsiyasi ko‘p bo‘lgan eritma tomon yarim o‘tkazgich (diffuziyalanishi) erkin o‘tish jarayoni OSMOS deb ataladi. Ko‘rsatilgan misoldagidek (eritma tomonidan) ayrim bosim R paydo bo‘lishiga xarakatli muvozanat vujudga keladi: ya’ni o‘ng tomondagi suvning diffuziyalanishi tezligi, chap tomondan o‘ngga diffuziyalanishi tezligiga teng bo‘ladi. Uo‘ng-Uchap Osmosni to‘xtatish uchun sarflanadigan bosim osmotik bosim deyiladi. YA’ni yarim o‘tkazgichdan toza erituvchini o‘tishini to‘xtatish uchun ta’sir etadigan bosim – osmotik bosimdir. Osmotik bosimni o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob – osmometr deb nomlanadi. U – shakldagi shisha naycha pastki qismi yarim o‘tkazgich parda (membrana) bilan ajratilgan. Bu to‘siqdan suv (yoki boshqa erituvchilarning) molekulalari erkin o‘ta oladi, lekin erigan moddaning yoki ionlari o‘ta olmaydi. YArim o‘tkazgich parda sifatida mol pufagi, selofan, pergament qog‘ozi, kolldiy pardasi, keramika va farfor ishlatish mumkin. U – shakldagi naychaning o‘ng tomoniga toza erituvchi ( suv), chap tomoniga saxarozaning suvli eritmalari bir xil balandlikda quyiladi. Agar yarim o‘tkazgich parda parda bo‘lmagan xolatda diffuziya xodisasi xisobiga, tabiatda sodir bo‘ladigan xar qanday sistemani yuqori tartibsizlikka intilishiga o‘xshab saxarozaning molekulalari o‘ng tomonga, unga qarshi chap tomonga suv molekulalari xarakatlanishi sodir bo‘lar edi. Lekin saxaroza molekulasini diffuziya asosida o‘ng tomonga siljitishga yarim o‘tkazgich parda to‘sqinlik qiladi. Bunda erigan moddaning konsentratsiyasi ko‘p bo‘lgan chap tomonga, yarim o‘tkazgich orqali erituvchi suv molekulalarini bir tomonlama diffuziyalanishi xisobiga eritmalarning konsentratsiyalari bir biriga yaqinlashadi. Natijada o‘ng elkadagi suvning satxi ko‘tarila boradi, bu jarayon bir tomonlama diffuziya to‘xtagunga qadar davom etadi. Erigan modda konsentratsiyasi bo‘lgan eritmaning erigan modda konsentratsiyasi ko‘p bo‘lgan eritma tomon yarim o‘tkazgich (diffuziyalanishi) erkin o‘tish jarayoni OSMOS deb ataladi. Ko‘rsatilgan misoldagidek (eritma tomonidan) ayrim bosim R paydo bo‘lishiga xarakatli muvozanat vujudga keladi: ya’ni o‘ng tomondagi suvning diffuziyalanishi tezligi, chap tomondan o‘ngga diffuziyalanishi tezligiga teng bo‘ladi. Uo‘ng-Uchap Osmosni to‘xtatish uchun sarflanadigan bosim osmotik bosim deyiladi. YA’ni yarim o‘tkazgichdan toza erituvchini o‘tishini to‘xtatish uchun ta’sir etadigan bosim – osmotik bosimdir. Osmotik bosimni o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob – osmometr deb nomlanadi. 1877 yil V.Preffer Rosm xar xil faktorlarga bog‘liqligini aniqladi: 1. Osmotik bosim, (t-ionst) bo‘lganda erigan moddaning konsentratsiyasi “S” ga to‘g‘ri propotsional xolda o‘zgaradi. 2. Bosim absolyut xaroratga to‘g‘ri propotsionaldir. Bu asoslar osmotik bosimni konsentratsiya va xaroratga bog‘liqligi, xuddi gazlarning bosimi shu omillarga bog‘liqligi qonuniga o‘xshashdir degan fikrga olib keladi. Ideal eritmaning osmotik bosimini Mendeleev – Klayperon tenglamasidan foydalanib xisoblash mumkin: PV = NRT P- eritma osmotik bosimi V- eritma xajmi N- erigan modda mol soni Agar n/v =s unda Rosm = CRT Osmotik bosimi bir xil bo‘lgan eritmalar – izotonik eritma deyiladi. Agar A eritmaning osmotik bosimi V eritma osmotik bosimidan katta bo‘lsa, unda A eritma gipertonik eritma xisoblanadi. Teskari xolatda gipotonik eritma deyiladi. Qon, limfa va boshqa to‘qimalar suyuqliklari xar xil moddalarning eritmalari xisoblanadi. Ularning osmotik bosimi 7.7 -8.1 atm. Klinikalarda, ko‘p qon yo‘qotgan kasallarga qonning osmotik bosimi bilan bir xil bo‘lgan eritma quyiladi. Bu eritmalar izotonik eritmalardirklinikalarda asosan 0,9 % NaCl eritmasi, glyukozaning 4,5 – 5% li eritmasi ishlatiladi. Keson kasalligi. “Keson kasalligi” bosimini keskin pasayishi sababli gazlarning erituvchanligini o‘zgarishi natijasida xosil bo‘ladigan kasallikdir. Genri qonuni, bosimni keskin kamayshi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar (keson kasalligi) ning paydo bo‘lish sabablarini o‘rganish imkonini beradi. Bu kasallik bilan ko‘pincha ish faoliyatida yuqori atmosfera bosimiga past bosimga tez o‘tadigan kasb egalari, g‘ovoslar, uchuvchilar, kosmonavtlar ko‘proq og‘riydilar. Bunday o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan kasallik belgilari: bosh aylanishi, terini qichishishi, tomir va 1877 yil V.Preffer Rosm xar xil faktorlarga bog‘liqligini aniqladi: 1. Osmotik bosim, (t-ionst) bo‘lganda erigan moddaning konsentratsiyasi “S” ga to‘g‘ri propotsional xolda o‘zgaradi. 2. Bosim absolyut xaroratga to‘g‘ri propotsionaldir. Bu asoslar osmotik bosimni konsentratsiya va xaroratga bog‘liqligi, xuddi gazlarning bosimi shu omillarga bog‘liqligi qonuniga o‘xshashdir degan fikrga olib keladi. Ideal eritmaning osmotik bosimini Mendeleev – Klayperon tenglamasidan foydalanib xisoblash mumkin: PV = NRT P- eritma osmotik bosimi V- eritma xajmi N- erigan modda mol soni Agar n/v =s unda Rosm = CRT Osmotik bosimi bir xil bo‘lgan eritmalar – izotonik eritma deyiladi. Agar A eritmaning osmotik bosimi V eritma osmotik bosimidan katta bo‘lsa, unda A eritma gipertonik eritma xisoblanadi. Teskari xolatda gipotonik eritma deyiladi. Qon, limfa va boshqa to‘qimalar suyuqliklari xar xil moddalarning eritmalari xisoblanadi. Ularning osmotik bosimi 7.7 -8.1 atm. Klinikalarda, ko‘p qon yo‘qotgan kasallarga qonning osmotik bosimi bilan bir xil bo‘lgan eritma quyiladi. Bu eritmalar izotonik eritmalardirklinikalarda asosan 0,9 % NaCl eritmasi, glyukozaning 4,5 – 5% li eritmasi ishlatiladi. Keson kasalligi. “Keson kasalligi” bosimini keskin pasayishi sababli gazlarning erituvchanligini o‘zgarishi natijasida xosil bo‘ladigan kasallikdir. Genri qonuni, bosimni keskin kamayshi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar (keson kasalligi) ning paydo bo‘lish sabablarini o‘rganish imkonini beradi. Bu kasallik bilan ko‘pincha ish faoliyatida yuqori atmosfera bosimiga past bosimga tez o‘tadigan kasb egalari, g‘ovoslar, uchuvchilar, kosmonavtlar ko‘proq og‘riydilar. Bunday o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan kasallik belgilari: bosh aylanishi, terini qichishishi, tomir va muskullarni og‘rig‘i, yurak qon tomirlari va nafas olish faoliyatini buzulishi, tallafuzdagi chalkashishlar, og‘ir xollarda bo‘g‘ilish, xushdan ketish va paralich bo‘lish xolatlari kuzatiladi. YUqori bosimli sharoitda bo‘lish vaqtida kishi tanasidagi qon va uning to‘qimalari azot va qisman uglerod oksidlari bilan to‘yingan bo‘ladi va uni bosim ostida ortiqcha erigan gazlar qondan o‘pka orqali tashqariga chiqishga ulgura olmasligi sababli tomirlarda qon aylanishi kamayishiga xamda kapilyar qon tomirlarini yorilishiga sababchi bo‘lgan gaz to‘qimalarini xosil qiladi. Gaz pufakchalari teri yog‘ xujayralarida, suyaklarda, bo‘g‘inlarda, suyak kumirida, nerf sistemasining to‘qimalarida va boshqa a’zolarda to‘planishi mumkin. Uzoq muddat davomida juda chuqurlikda turgan g‘ovoslarni suv yuzasiga tez ko‘tarilishi natijasida qon va to‘qimalardan yuqori bosimda erigan gazlar ko‘plab chiqishi og‘ir patologik o‘zgarishlarni kelib chiqishi mmumkin. SHu sababli yuqori bosimli turli xolatlardan o‘tish sekinlik bilan, ma’lum muddat davomida, vrach tekshiruvi ostida o‘tkazilishi zarur. Osmosning biologik sistemalardagi axamiyati. Plazmaliz va gemoliz O‘simliklar barglariga namlik erdan osmos yordamida ko‘tariladi. Xujayra devorlari membrana bilan o‘ralgan. Bu membranalardan suv molekulalari bemalol o‘tishi mumkin, lekin xujayra sokida erigan moddalar o‘ta olmaydi. Agar xujayra faqat suv bilan to‘qnashsa unda ortiqcha bosimni xosil bo‘lishiga olib keladi va xujayra kattalashibturgor xolatga tushadi. SHuning uchun o‘simlik tik turadi. Agar o‘simlikni tuzi bor suvga solsak xam natijada bosim paydo bo‘lib, suv xujayradan eritma tomon diffuziyalanishi ( o‘tishini) boshlaydi va o‘simlik turgor xolatini yo‘qotadi, xujayra burishib suv yo‘qotadi. Bu plozmaliz xodisasi deyiladi. Agar qonga gipertonik eritma qo‘shilsa, unda eritrotsitlardan suv plazma tomon o‘tishini boshlaydi va eritrotsitlar burishibplazmoliz xodisasi sodir bo‘ladi. Agar qonga nisbatan gipotonik eritma qo‘shilsa, unda eritrotsit ichiga suv o‘tishini boshlaydi va ular yorilib gamoglabinni plazmaga o‘tishiga olib keladi. Bu xodisa gemoliz xodisasi deyiladi. muskullarni og‘rig‘i, yurak qon tomirlari va nafas olish faoliyatini buzulishi, tallafuzdagi chalkashishlar, og‘ir xollarda bo‘g‘ilish, xushdan ketish va paralich bo‘lish xolatlari kuzatiladi. YUqori bosimli sharoitda bo‘lish vaqtida kishi tanasidagi qon va uning to‘qimalari azot va qisman uglerod oksidlari bilan to‘yingan bo‘ladi va uni bosim ostida ortiqcha erigan gazlar qondan o‘pka orqali tashqariga chiqishga ulgura olmasligi sababli tomirlarda qon aylanishi kamayishiga xamda kapilyar qon tomirlarini yorilishiga sababchi bo‘lgan gaz to‘qimalarini xosil qiladi. Gaz pufakchalari teri yog‘ xujayralarida, suyaklarda, bo‘g‘inlarda, suyak kumirida, nerf sistemasining to‘qimalarida va boshqa a’zolarda to‘planishi mumkin. Uzoq muddat davomida juda chuqurlikda turgan g‘ovoslarni suv yuzasiga tez ko‘tarilishi natijasida qon va to‘qimalardan yuqori bosimda erigan gazlar ko‘plab chiqishi og‘ir patologik o‘zgarishlarni kelib chiqishi mmumkin. SHu sababli yuqori bosimli turli xolatlardan o‘tish sekinlik bilan, ma’lum muddat davomida, vrach tekshiruvi ostida o‘tkazilishi zarur. Osmosning biologik sistemalardagi axamiyati. Plazmaliz va gemoliz O‘simliklar barglariga namlik erdan osmos yordamida ko‘tariladi. Xujayra devorlari membrana bilan o‘ralgan. Bu membranalardan suv molekulalari bemalol o‘tishi mumkin, lekin xujayra sokida erigan moddalar o‘ta olmaydi. Agar xujayra faqat suv bilan to‘qnashsa unda ortiqcha bosimni xosil bo‘lishiga olib keladi va xujayra kattalashibturgor xolatga tushadi. SHuning uchun o‘simlik tik turadi. Agar o‘simlikni tuzi bor suvga solsak xam natijada bosim paydo bo‘lib, suv xujayradan eritma tomon diffuziyalanishi ( o‘tishini) boshlaydi va o‘simlik turgor xolatini yo‘qotadi, xujayra burishib suv yo‘qotadi. Bu plozmaliz xodisasi deyiladi. Agar qonga gipertonik eritma qo‘shilsa, unda eritrotsitlardan suv plazma tomon o‘tishini boshlaydi va eritrotsitlar burishibplazmoliz xodisasi sodir bo‘ladi. Agar qonga nisbatan gipotonik eritma qo‘shilsa, unda eritrotsit ichiga suv o‘tishini boshlaydi va ular yorilib gamoglabinni plazmaga o‘tishiga olib keladi. Bu xodisa gemoliz xodisasi deyiladi. Termodinamikaning II konuniga asosan p,T=const bo‘lganda modda biror-bir erituvchida o‘z-o‘zidan eriydi. Kachonki erish jarayonida sistemaning Gibbs energiyasi pasaysa: G=( S)<0; bu erda erishning entalpiya omili; S esa, entropiya omilidir. Suyuk va kattik moddalar eriganda odatda sistemaning entropiyasi ortadi ( S>0). CHunki eriydigan moddalar tartibli xolatdan, tartibsizrok xolatga o’tadilar. Buni ushbu jadvaldan ko‘rish mumkin: Suvda moddalarning erishining standart termodinamika xarakteristikasi (T=298K, r=101,3kPa) Eriydigan moddalar 0er, kJ/mol S0er, J/Kmol G0er, kJ/mol NH4NO3 +27,1 +110,2 -6,3 NaCl +3,77 +43,5 -9,2 KCl +17,2 +74,9 -5,0 KNO3 +34,9 +115,2 +0,5 KOH -55,6 +31,5 -65,0 CO2 -19,4 -98,2 +8,4 CO(NH2)2 +15,1 +71,1 -5,9 CH3COOH -1,3 +20,1 -7,1 Xulosa Ma’ruzamiz shuni ko‘rsatyaptiki, gazlar eruvchanligiga asosan bosimning ta’siri, temperatura va modda tabiatining ta’siri muhim rol o‘ynar ekan. Osmosning yana bir biologik tizimidagi ahamiyatini hali ko‘rib chiqdik. YA’ni plazmoliz, gemoliz hodisalari organizmda muhim rol o‘ynashini ko‘rdik. Termodinamikaning II konuniga asosan p,T=const bo‘lganda modda biror-bir erituvchida o‘z-o‘zidan eriydi. Kachonki erish jarayonida sistemaning Gibbs energiyasi pasaysa: G=( S)<0; bu erda erishning entalpiya omili; S esa, entropiya omilidir. Suyuk va kattik moddalar eriganda odatda sistemaning entropiyasi ortadi ( S>0). CHunki eriydigan moddalar tartibli xolatdan, tartibsizrok xolatga o’tadilar. Buni ushbu jadvaldan ko‘rish mumkin: Suvda moddalarning erishining standart termodinamika xarakteristikasi (T=298K, r=101,3kPa) Eriydigan moddalar 0er, kJ/mol S0er, J/Kmol G0er, kJ/mol NH4NO3 +27,1 +110,2 -6,3 NaCl +3,77 +43,5 -9,2 KCl +17,2 +74,9 -5,0 KNO3 +34,9 +115,2 +0,5 KOH -55,6 +31,5 -65,0 CO2 -19,4 -98,2 +8,4 CO(NH2)2 +15,1 +71,1 -5,9 CH3COOH -1,3 +20,1 -7,1 Xulosa Ma’ruzamiz shuni ko‘rsatyaptiki, gazlar eruvchanligiga asosan bosimning ta’siri, temperatura va modda tabiatining ta’siri muhim rol o‘ynar ekan. Osmosning yana bir biologik tizimidagi ahamiyatini hali ko‘rib chiqdik. YA’ni plazmoliz, gemoliz hodisalari organizmda muhim rol o‘ynashini ko‘rdik.