ESHITISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION
O‘QITISH
Mashg’ulot rejasi:
1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish.
2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim
maktablarida korrektsion o’qitish.
Tayanch tushunchalar: surdopedagogika, karlik, qulog’i og’irlik,
eshitish, omillar, korrektsion o’qitish.
8.1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish
E shitishda nuqsoni bo‘lgan m aktabgacha yoshdagi bolalarn i pedagogik-
psixologik jihatdan o‘rganish m asalalariga N .A.R au, T.A.Vlasova, N .G .M
orozova, B.D .K orsunskaya, A.A.K ataeva, G .L.Vigod skaya, E .I.Leongard,
L.P .N oskovalarn ing ilm iy tadqiqotlari bag‘ishlangan .
E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning dastlabki tekshiruv usullari N
.A.R au tom on idan ishlab chiqilgan. N .A.R au bola- larn ing eshituv holatiga
ko‘ra ikki toifani, ya’ni, kar- soqov va zaif eshituvchi bolalar toifasini
ajratadi. K ar- soqovlarn i karlik paydo bo‘lish vaqtiga qarab:
● tug‘m a kar- soqov bolalar, yoki nutqqacha bo‘lgan davrda kar
bo‘lib qolgan bolalar;
● erta ( 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrda) kar bo‘lib qolgan
bolalarni ;
● kechroq (6- 7 yoshda) kar bo‘lib qolgan bolalar.
E shitish qobiliyatinin g pasayish darajasiga qarab bolalar ikki guruhga
ajratiladi:
1.
M utloqo eshitm aydigan bolalar (total kar);
2.
Ton al, vokal, verbal eshituv qoldiqlari m avjud bo‘lgan bolalar.
N .A.Rau barcha toifadagi kar va zaif eshituvchi bolalar bi- lan ular
nutqinin g saqlab qolinishi va rivojlanishin i ta’m inlash, labdan o‘qishga
o‘rgatish va savod in i chiqarish uchun m axsus korreksion ishlar olib borish
zarurligini ta’kidlaydi.
N .A.Rau barcha turdagi eshitm aydigan bolalarni «kar- so- qovlar» deb
nom lagan, sababi, uning fikricha, bun day bolalar bilan m axsus korreksion
tarbiyaviy ish olib borilm agan hol- da, ular soqov bo‘lib qolaveradi. Z aif
eshituvchi bolalar kar bolalardan nutqni idrok eta olishi bilan farqlan adi. N
.A.R au qulog‘i og‘irlikn ing 3 darajasini farqlaydi:
1.
E ngil darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab
gapirilayotgan nutqni 8 m etr m asofadan, gaplashish balan- dligidagi nutqni
15 m etr m asofadan ham eshitadilar. Bun day bolalar m axsus yordam ga m
uhtoj bo‘lm aydilar va sog‘lom bo- lalar bog‘chalarida tarbiyalanadilar.
O ‘rtacha
darajali qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab
gapirilayotgan nutqni 2 m etr uzoqligida, so‘zlashish balan- dligidagi nutqni 3-
5 m etrgacha bo‘lgan m asofada eshitadilar. E shituvning pasayishi ularning
nutqiga ham salbiy ta’sir etadi. N utqnin g ravonligi buziladi, so‘z boyligi kam
bag‘allashadi, gram m atik va leksik kam chiliklar kuzatiladi. Bun day bolalar
um um iy yo‘nalishdagi m aktabgacha tarbiya m uassasasida tar- biyalanishi m
um kin, lekin ularga nisbatan alohida yondashuv talab etiladi.
2.
Og‘ir darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab
gapirilgan nutqni 1, 5 m etr uzoqlikdan yoki quloq yon ida gapirilgan da
eshitadi, balan d ovozdagi n utqni 2 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan
eshita oladi. Bu bolalar m axsus korrek- sion ta’lim m uassasalarida, ovozni
kuchaytiruvchi app aratlar- dan foydalangan holda tarbiyalanishi kerak.
N .A.Rau tom onidan taklif etilgan eshituv qobiliyatining pasayishini
tasniflashinin g aham iyati shundaki, pedagoglar, m axsus app araturalar
bo‘lm agan holda ham bolalarning eshi- tish holatini tekshirib, differen sial
yondashuvni am alga oshirish im koniga ega bo‘ladilar.
H ozirgi paytda bolalarning eshitish qobiliyatin i tekshirishda
L.V.N eym an va R .M .Boskislarning tasnifidan keng foydalani- ladi.
L.V.N eym ann ing tasnifida bolan ing eshitish funksiyasin- ing shikastlanish
darajasi va nutqiy rivojlanish im koniyatlari hi- sobga oladi. Tonal audiom
etriya natijalari asosida eshituvning pasayish darajasi aniqlanadi. Ilk va m
aktabgacha yoshdagi bola- larning eshituv holatida o‘yinli- tonal audiom etriya
qo‘llaniladi. 2- 3 yoshli bolalarda m azkur m etod ikani qo‘llashdan avval bo-
lalarda ovoz m anbalariga nisbatan shartli- harakat reaksiyani ishlab chiqish
talab etiladi (E.I.Leongard, N .D .Shm atko).
Eshitish qobiliyati pasayishining ikki turi, ya’ni karlik va zaif eshitish
farqlanadi. Z aif eshituvchilikda nutqni idrok etish va m ustaqil egallashda
qiyinchiliklarga duch keladi. Biroq, eshi- tuvdan foydalanib, cheklangan m iqdo
rda bo‘lsa ham , m uayyan so‘z zahirasini to‘plash m um kin. Z aif
eshituvchining darajasini aniqlashda asosiy m ezon sifatida nutqiy diapazon
(chegara) dagi eshituvning pasayishi olinadi (500- 4000 G s). Ko‘rsatilgan
diapazonda eshituvning pasayishi hisobga olingan holda zaif es- hituvchining 3
ta darajasi farqlanadi:
Z aif eshituvnin g 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy dipazonda
50 db dan oshm aydi.
2-
darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 50- 70 db dan
oshm aydi.
darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 70 db dan oshm aydi.
Z aif eshituvni teshirish jarayonida eshituvdan foydalan- gan holda
nutqni idrok etish im kon iyatlari aniqlan adi. Z aif eshituvn ing birinchi
darajasida, eshituvning pasayishi 50 db dan oshm agan da, bola 1- 2 m etrdan
uzoq m asofada gaplashish balandligidagi nutqni aniq qabul qila olgani
sababli , nutqiy m uom alaga kirisha oladi.
Z aif eshituvn ing ikkinchi darajasida, ya’n i eshituv 50–
70 dbgacha pasayganda, so‘zlashuv, nutq 1 m etrdan uzoq bo‘lm agan m
asofadan qabul qilin ganligi sababli, n utqiy m u- om ala qiyin lashadi.
Z aif eshituvning 3- darajasida, ya’n i eshituvnin g pasayishi 70 db dan
ortganda, nutqiy m uloqot buziladi, sababi, gaplash- ish balan ligidagi
so‘zlashuv nutq quloq yonida ham noaniq idrok etiladi.
M a’lum ki, eshituv holati 15- 20 db ga pasayishi bilan, nutqni
egallashda qiyinchiliklar vujudga keladi. L.V.N eym an ushbu holatn i «norm al
eshituv va zaif eshituvning chegara ho- lati» deb hisoblaydi. L.V.N eym an
tasnifiga ko‘ra zaif eshituv va karlik o‘rtasidagi shartli chegara 85 db do
irasida bo‘ladi.
E shituv holatinig pasayishi karlik darajasida bo‘lgan hol- da, nutqni m
ustaqil ravishda (tabiiy) o‘rganish im kon iyati bo‘lm aydi. Idrok etilayotgan
tovushlar chastotasin ing do irasiga qarab 4 guruhdagi kar bolalar farqlanadi.
1-
guruh – eng past chastotali tovushlarn i idrok etadigan bolalar(
125- 250 G s).
2-
guruh – 500 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan
bolalar.
3-
guruh – 1000 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan
bolalar
4-
guruh – keng diapazondagi chastotalarni, ya’ni 2000 G s va undan
balan droq tovushni idrok etadigan bolalar.
E shitish qoldiqlari m in im al bo‘lgan (1- 2 guruhdagi) kar bolalar yaqin m
asofadan qattiq tovushlarni (baqiriq, parovoz qichqirig‘i, nog‘ora ovozi) idrok
etishga qod ir bo‘ladilar.
3- 4 guruhdagi kar bolalarn in g esh itish qoldiqlari sezilarlir- oq bo‘ladi,
sh u sababli ular kichik m asofadan turli chastotali ovozlar (turli m usiqa
asboblar va o‘yin choqlar, hayvon larn in g qattiq hayqirishi, ayrim m aish iy
tovushlar: qo‘ng‘iroq, tele- fonn ing jirin glash i)ni idrok etib, farqlay
oladilar. 3- 4- guruh kar bolalar tan ish bo‘lgan bir nechta so‘z yoki bo‘g‘in
larn i fayrqlay oladilar.
Shunday qilib, barcha kar bolalar turli m iqdo rdagi eshi- tish
qoldiqlariga ega bo‘ladilar. M axsus eshitish qobiliyatin i rivojlan tirish bo‘yicha
m ashg‘ulotlar borliqdagi tovushlarn i bilishga xizm at qiladi ham da og‘zaki
nutqni rivojlantirishga yordam beradi.
H ozirgi kunda tibbiyot m uassasalarida eshituv holatini ba- holashda
Xalqaro tasn if ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. U sh- bu tasnifga ko‘ra
eshituvning o‘rtacha pasayishi 500, 1000, 2000 G s chastotalarda aniqlan adi.
Z aif eshituvning 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan oshm
aydi.
Z aif eshituvning 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan 55 db
gacha bo‘ladi.
Z aif eshituvning 3- darajasi – eshituvnin g pasayishi 55 db dan 70 db
gacha bo‘ladi.
Z aif eshituvchilikning 4- darajasi – eshituvnin g pasayishi70 db dan 90
dbgacha bo‘lishi bilan ifod alanadi.
E shituvning pasayishi 90 dbdan o‘tib ketsa, bunday holat
«karlik» deb tafsiflanadi.
E shitish qobiliyati buzilgan bolalar uchun m aktabgacha ta’lim va m
aktab ta’lim i tizim in i yaratishda, bolalarni saralash m ezonlarini belgilashda,
differen sial ta’lim ni yaratishda, sa- m arali ta’lim - tarbiya usullarin i tan
lashda R .M .Boskis (1963y) klassifikasiyasi m uhim aham iyat kasb etadi.
L.S.Vigotskiyn ing bola psixikasin ing rivojlan ishidagi birlam chi va ikkilam chi
de- fektlar to‘g‘risidagi nazariyasiga asoslanib, R .M .Boskis, es- hitishdagi
nuqson larni farqlash bo‘yicha pedagogik tasniflash m ezonlarini ishlab
shiqdi.
Bola eshituv an alizatorining buzilishi, kattalarning xudd i shunday
buzilishidan keskin farq qiladi. K atta kishilarn ing es- hitishi pasaygan holda
eshituv yordam idagi nutqiy m uloqot buziladi. Ilk davrda eshituvn ing
pasayishi, bolalinig psixik rivojlan ishiga ta’sir etadi, rivojlanishidagi ikkilam
chi n uqson- larini keltirib ñhiqaradi.
1.
E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolan ing rivojlanishini to‘g‘ri tushunish
uchun, ular tom onidan m ustaqil ravishda n utqn i egallash im kon iyatlarini
hisobga olish m uhim dir.E shituv qo- biliyatining cheklan ishi nutqn ing
egallanishiga va to‘laqonli nutqiy m uloqotga to‘sqinlik qiladi. Og‘zaki
nutqning orqada qolishi yoki um um an yo‘qligi, yozm a nutqning
egallanishiga, o‘qiyotgan n arsalarni tushun ishiga, o‘z fikrin i yozm a bayon
etishiga, turli sohalardan bilim egallashiga yo‘l berm aydi.
2.
E shituv holati va n utq o‘zaro bog‘liqdir. Bir tom on- dan, eshituvn
ing pasayishi nutqnin g tabiiy ravishda o‘sishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchi
tom on dan eshitish qobiliyatin ing to‘laqonli ishlatilishi bolaning nutqiy
saviyasiga bog‘liqdir. N utq qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, eshituv
qobiliyati- dan foydalanish im koniyatlari shunchalik kengayadi.
3.
Eshituv qobiliyati buzilgan bolalar eshituvnin g pasayishi va nutqiy
saviyasiga ko‘ra xilm a- xil bo‘ladilar. N utqning turli saviyada bo‘lishi
quyidagi om illarga bog‘liqdir: a) eshitishn ing pasayish darajasiga; b)
nuqsonn in g paydo bo‘lishiga; v) eshi- tuv nuqson ining paydo bo‘lishidan
keyinggi pedagogik shart- sharoitlarga; g) bolanin g alohida xususiyatlariga.
K o‘rsatilgan om illarnin g har biri bolaning nutqini baho- lashda m uhim
aham iyatga ega. E shitish qobiliyati qan chalik ko‘p shikastlansa, nutqq a
shunchalik ko‘p zarar tegadi. E shi- tish qobiliyati og‘ir darajada pasaygan
holda m axsus o‘qitishsiz um um an rivojlanm aydi.
E shitish qobiliyatining pasayganlik vaqti ham nutqn- ing o‘sishida
hal qiluvshi om il bo‘lishi m um kin . E shituvn ing pasayishi qan chalik vaqtli
yuzaga kelishi, nutqning shaklla- nishiga shunchalik ko‘p ta’sir etadi. N utqi
hali shakllanib ul- gurm agan davrda eshituvn ing pasayishi soqovlikka olib
keladi. 2- 3, 4- 5 yoshda bolanin g eshituvi pasaygan holda m axsus ped- agogik
tadbirlar olib borilm asa, m avjud nutq yo‘qolib boradi. K atta m aktabgacha
yoshdagi bolalarda eshituv pasaygan holda, nutqi qism an saqlanishi, biroq, m
axsus pedagogik yordam siz yom onlashib borishi m um kin.
E shituv qobiliyati buzilgan bolaling tarbiyaviy shart- sharoit- lari uning
psixik va nutqiy rivojlan ishida katta aham iyatga ega- dir. E shitishdagi nuqson
vaqtli aniqlan ib, asoratlarin ing oldin i olish bo‘yicha olib borilgan tibbiy,
pedagogik tadbirlar, bilish faoliyati, n utqiy rivojlanishi va m uloqoti, shaxs
rivojlan ishidagi yyetichm ovshiliklarning oldini olishga xizm at qiladi. E shituv
protezlaridan vaqtli foydalanishi, oilada nutqiy m uhitn ing yaratilishi, um um
iy rivojlan tiruvchi ham da eshituv qobiliya- tini o‘stirish m ashg‘ulotlarning
olib borilishi ham eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarn ing har tom onlam a
kam ol topishiga yordam beradi. P sixik rivojlan ishning sustlashuvi, aqliy
zaiflik, ko‘rish qobiliyatining pasayishi va boshqa qo‘shim cha kam- chiliklar
esa nutqiy jarayonlarn i sezilarli darajada sustlashti- radi. Bolaning shaxsiy
xususiyatlari ham uning nutqiy rivojla-
nishiga xizm at qiladi: faol,
kirishuvshan bolalar sust, uyalshan bolalarga nisbatan tezroq nutqni
egallaydilar.
Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy holatlarga ko‘ra R .M .Boskis eshitishda
nuqsoni bo‘lgan bolalarni kar va zaif eshituvchilarga ajratadi.
K ar bolalarnin g eshituv holati nutqni m ustaqil rivojlanish- iga (m axsus
o‘qitishsiz) yo‘l qo‘ym aydi.
N utqiy rivojlanish holatiga ko‘ra karlar ikki toifaga ajratila- di. Birinchi
toifadagi bolalar – tug‘m a kar bolalar, yoki hayo- tinin g dastlabki yillarida (2
yoshgacha) kar bo‘lib qolganlar.
Ikkinchi toifadagi – n utqi shakllan gan davrda kar bo‘lib qolgan, turli
saviyadagi nutqqa ega, kechroq kar bo‘lgan bo- lalar.
E shitishning pasayishi oqibatida, m ustaqil ravishda oz bo‘lsa- da, nutqiy
rivojlanish im koniyati saqlangan holda, bun- day bolalar zaif eshituvchi
bolalar toifasiga kiradi. Z aif eshitu- vchi bolalarning n utqiy holati turli
ko‘rinishda, ya’ni, shivir- lash balandligidagi nutqni idrok etishdagi kam
chiliklardan to gaplashish balandligidagi nutqni qabul qilishdagi kam chiliklar
bilan ifod alan adi. N utqiy holatiga ko‘ra, zaif eshituvchilarnin g ikkita toifasi
farqlanadi: birin chi toifadagi zaif eshituvchi bolalar og‘ir n utq- iy kam
chiliklar bilan m aktabga keladilar, ularning nutqi alohi- da so‘zlar, qisqa,
noto‘g‘ri tuzilgan jum lalardan iborat bo‘lib, gram m atik va fonetik kam
chiliklar yaqqol sezib turadi.
Ikkinchi toifadagi zaif eshituvchi bolalarn ing nutqi deyarli rivojlan gan
gaplardan tashkil topadi, gram m atik va fon etik tu- zilishda ayrim kam
chiliklar kuzatiladi.
N utqiy rivojlanish darajasiga ko‘ra, bolalar guruhlarini tas- niflab, R .M
.Boskis nutqni idrok etish va shakklantirish usullari bilan farqlan adigan, ta’lim
ning differensial shart- sharoitlarin i belgilaydi. Ajratilgan bolalar guruhlari
uchun har xil turdagi m axsus m aktablar tashkil etiladi: 1. K ar bolalar
uchun m ax- sus m aktablar; 2. Z aif eshituvchi va kechroq kar bo‘lib qol- gan
bolalar uchun m aktablar. Z aif eshituvchi bolalar m aktabi ikki bo‘lim dan
tashkil topadi: birin chi bo‘lim da nutqi yaxshi rivojlan gan bolalar ta’lim -
tarbiya olsa, ikkin chi bo‘lim da nutq nuqsoni og‘ir bo‘lgan bolalar tarbiyalan
adi.
R .M .Boskisning psixologik- pedagogik tasnifi m aktabga- cha tarbiya m
uassasasidagi guruhlarda kar va zaif eshituvchi bolalarni kom plektlash, ularni
m aktab ta’lim iga tayyorlashda m uhim aham iyat kasb etadi.
Bolalar bog‘chasiga qabul qilish chog‘ida bolan ing shaxsiy hujjatlarini
o‘rganiladi, unig ota- onasi bilan suhbatlashiladi.
Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo'lgan bolalar
ko'pchilikni tashkil etadilar. Eshitish - borliqni tovushli hodisalar shaklida aks
ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish
eshitish organi voki tovush analizatori (tovush ta'sirini qabul qiluvchi va airatuvchi
murakkab nerv tizimi yordamida amalga oshiriladi.
Maxsus sinfda ta'lim oluvchi aqliy zaif va qulog`i og`ir bolalar soni 7-8 kishidan
iborat bo`lishi lozim
Eshitish qobiliyatining buzilishi ko'p hollarda muddatli bo'ladi. Masalan, o'rta
qulog'ning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to'siqlarining yuzaga kelishi,
