ESHITISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH

Yuklangan vaqt

2024-10-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

213,0 KB


ESHITISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH Mashg’ulot rejasi: 1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. 2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish. Tayanch tushunchalar: surdopedagogika, karlik, qulog’i og’irlik, eshitish, omillar, korrektsion o’qitish. 8.1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish E shitishda nuqsoni bo‘lgan m aktabgacha yoshdagi bolalarn i pedagogik- psixologik jihatdan o‘rganish m asalalariga N .A.R au, T.A.Vlasova, N .G .M orozova, B.D .K orsunskaya, A.A.K ataeva, G .L.Vigod skaya, E .I.Leongard, L.P .N oskovalarn ing ilm iy tadqiqotlari bag‘ishlangan . E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning dastlabki tekshiruv usullari N .A.R au tom on idan ishlab chiqilgan. N .A.R au bola- larn ing eshituv holatiga ko‘ra ikki toifani, ya’ni, kar- soqov va zaif eshituvchi bolalar toifasini ajratadi. K ar- soqovlarn i karlik paydo bo‘lish vaqtiga qarab: ● tug‘m a kar- soqov bolalar, yoki nutqqacha bo‘lgan davrda kar bo‘lib qolgan bolalar; ● erta ( 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrda) kar bo‘lib qolgan bolalarni ; ESHITISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH Mashg’ulot rejasi: 1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. 2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish. Tayanch tushunchalar: surdopedagogika, karlik, qulog’i og’irlik, eshitish, omillar, korrektsion o’qitish. 8.1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish E shitishda nuqsoni bo‘lgan m aktabgacha yoshdagi bolalarn i pedagogik- psixologik jihatdan o‘rganish m asalalariga N .A.R au, T.A.Vlasova, N .G .M orozova, B.D .K orsunskaya, A.A.K ataeva, G .L.Vigod skaya, E .I.Leongard, L.P .N oskovalarn ing ilm iy tadqiqotlari bag‘ishlangan . E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning dastlabki tekshiruv usullari N .A.R au tom on idan ishlab chiqilgan. N .A.R au bola- larn ing eshituv holatiga ko‘ra ikki toifani, ya’ni, kar- soqov va zaif eshituvchi bolalar toifasini ajratadi. K ar- soqovlarn i karlik paydo bo‘lish vaqtiga qarab: ● tug‘m a kar- soqov bolalar, yoki nutqqacha bo‘lgan davrda kar bo‘lib qolgan bolalar; ● erta ( 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrda) kar bo‘lib qolgan bolalarni ; ● kechroq (6- 7 yoshda) kar bo‘lib qolgan bolalar. E shitish qobiliyatinin g pasayish darajasiga qarab bolalar ikki guruhga ajratiladi: 1. M utloqo eshitm aydigan bolalar (total kar); 2. Ton al, vokal, verbal eshituv qoldiqlari m avjud bo‘lgan bolalar. N .A.Rau barcha toifadagi kar va zaif eshituvchi bolalar bi- lan ular nutqinin g saqlab qolinishi va rivojlanishin i ta’m inlash, labdan o‘qishga o‘rgatish va savod in i chiqarish uchun m axsus korreksion ishlar olib borish zarurligini ta’kidlaydi. N .A.Rau barcha turdagi eshitm aydigan bolalarni «kar- so- qovlar» deb nom lagan, sababi, uning fikricha, bun day bolalar bilan m axsus korreksion tarbiyaviy ish olib borilm agan hol- da, ular soqov bo‘lib qolaveradi. Z aif eshituvchi bolalar kar bolalardan nutqni idrok eta olishi bilan farqlan adi. N .A.R au qulog‘i og‘irlikn ing 3 darajasini farqlaydi: 1. E ngil darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 8 m etr m asofadan, gaplashish balan- dligidagi nutqni 15 m etr m asofadan ham eshitadilar. Bun day bolalar m axsus yordam ga m uhtoj bo‘lm aydilar va sog‘lom bo- lalar bog‘chalarida tarbiyalanadilar. O ‘rtacha darajali qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 2 m etr uzoqligida, so‘zlashish balan- dligidagi nutqni 3- 5 m etrgacha bo‘lgan m asofada eshitadilar. E shituvning pasayishi ularning nutqiga ham salbiy ta’sir etadi. N utqnin g ravonligi buziladi, so‘z boyligi kam bag‘allashadi, gram m atik va leksik kam chiliklar kuzatiladi. Bun day bolalar um um iy yo‘nalishdagi m aktabgacha tarbiya m uassasasida tar- biyalanishi m um kin, lekin ularga nisbatan alohida yondashuv talab etiladi. 2. Og‘ir darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilgan nutqni 1, 5 m etr uzoqlikdan yoki quloq yon ida gapirilgan da eshitadi, balan d ovozdagi n utqni 2 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan eshita oladi. Bu bolalar m axsus korrek- sion ta’lim m uassasalarida, ovozni kuchaytiruvchi app aratlar- dan foydalangan holda tarbiyalanishi kerak. ● kechroq (6- 7 yoshda) kar bo‘lib qolgan bolalar. E shitish qobiliyatinin g pasayish darajasiga qarab bolalar ikki guruhga ajratiladi: 1. M utloqo eshitm aydigan bolalar (total kar); 2. Ton al, vokal, verbal eshituv qoldiqlari m avjud bo‘lgan bolalar. N .A.Rau barcha toifadagi kar va zaif eshituvchi bolalar bi- lan ular nutqinin g saqlab qolinishi va rivojlanishin i ta’m inlash, labdan o‘qishga o‘rgatish va savod in i chiqarish uchun m axsus korreksion ishlar olib borish zarurligini ta’kidlaydi. N .A.Rau barcha turdagi eshitm aydigan bolalarni «kar- so- qovlar» deb nom lagan, sababi, uning fikricha, bun day bolalar bilan m axsus korreksion tarbiyaviy ish olib borilm agan hol- da, ular soqov bo‘lib qolaveradi. Z aif eshituvchi bolalar kar bolalardan nutqni idrok eta olishi bilan farqlan adi. N .A.R au qulog‘i og‘irlikn ing 3 darajasini farqlaydi: 1. E ngil darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 8 m etr m asofadan, gaplashish balan- dligidagi nutqni 15 m etr m asofadan ham eshitadilar. Bun day bolalar m axsus yordam ga m uhtoj bo‘lm aydilar va sog‘lom bo- lalar bog‘chalarida tarbiyalanadilar. O ‘rtacha darajali qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 2 m etr uzoqligida, so‘zlashish balan- dligidagi nutqni 3- 5 m etrgacha bo‘lgan m asofada eshitadilar. E shituvning pasayishi ularning nutqiga ham salbiy ta’sir etadi. N utqnin g ravonligi buziladi, so‘z boyligi kam bag‘allashadi, gram m atik va leksik kam chiliklar kuzatiladi. Bun day bolalar um um iy yo‘nalishdagi m aktabgacha tarbiya m uassasasida tar- biyalanishi m um kin, lekin ularga nisbatan alohida yondashuv talab etiladi. 2. Og‘ir darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilgan nutqni 1, 5 m etr uzoqlikdan yoki quloq yon ida gapirilgan da eshitadi, balan d ovozdagi n utqni 2 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan eshita oladi. Bu bolalar m axsus korrek- sion ta’lim m uassasalarida, ovozni kuchaytiruvchi app aratlar- dan foydalangan holda tarbiyalanishi kerak. N .A.Rau tom onidan taklif etilgan eshituv qobiliyatining pasayishini tasniflashinin g aham iyati shundaki, pedagoglar, m axsus app araturalar bo‘lm agan holda ham bolalarning eshi- tish holatini tekshirib, differen sial yondashuvni am alga oshirish im koniga ega bo‘ladilar. H ozirgi paytda bolalarning eshitish qobiliyatin i tekshirishda L.V.N eym an va R .M .Boskislarning tasnifidan keng foydalani- ladi. L.V.N eym ann ing tasnifida bolan ing eshitish funksiyasin- ing shikastlanish darajasi va nutqiy rivojlanish im koniyatlari hi- sobga oladi. Tonal audiom etriya natijalari asosida eshituvning pasayish darajasi aniqlanadi. Ilk va m aktabgacha yoshdagi bola- larning eshituv holatida o‘yinli- tonal audiom etriya qo‘llaniladi. 2- 3 yoshli bolalarda m azkur m etod ikani qo‘llashdan avval bo- lalarda ovoz m anbalariga nisbatan shartli- harakat reaksiyani ishlab chiqish talab etiladi (E.I.Leongard, N .D .Shm atko). Eshitish qobiliyati pasayishining ikki turi, ya’ni karlik va zaif eshitish farqlanadi. Z aif eshituvchilikda nutqni idrok etish va m ustaqil egallashda qiyinchiliklarga duch keladi. Biroq, eshi- tuvdan foydalanib, cheklangan m iqdo rda bo‘lsa ham , m uayyan so‘z zahirasini to‘plash m um kin. Z aif eshituvchining darajasini aniqlashda asosiy m ezon sifatida nutqiy diapazon (chegara) dagi eshituvning pasayishi olinadi (500- 4000 G s). Ko‘rsatilgan diapazonda eshituvning pasayishi hisobga olingan holda zaif es- hituvchining 3 ta darajasi farqlanadi: Z aif eshituvnin g 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy dipazonda 50 db dan oshm aydi. 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 50- 70 db dan oshm aydi. darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 70 db dan oshm aydi. Z aif eshituvni teshirish jarayonida eshituvdan foydalan- gan holda nutqni idrok etish im kon iyatlari aniqlan adi. Z aif eshituvn ing birinchi darajasida, eshituvning pasayishi 50 db dan oshm agan da, bola 1- 2 m etrdan uzoq m asofada gaplashish balandligidagi nutqni aniq qabul qila olgani N .A.Rau tom onidan taklif etilgan eshituv qobiliyatining pasayishini tasniflashinin g aham iyati shundaki, pedagoglar, m axsus app araturalar bo‘lm agan holda ham bolalarning eshi- tish holatini tekshirib, differen sial yondashuvni am alga oshirish im koniga ega bo‘ladilar. H ozirgi paytda bolalarning eshitish qobiliyatin i tekshirishda L.V.N eym an va R .M .Boskislarning tasnifidan keng foydalani- ladi. L.V.N eym ann ing tasnifida bolan ing eshitish funksiyasin- ing shikastlanish darajasi va nutqiy rivojlanish im koniyatlari hi- sobga oladi. Tonal audiom etriya natijalari asosida eshituvning pasayish darajasi aniqlanadi. Ilk va m aktabgacha yoshdagi bola- larning eshituv holatida o‘yinli- tonal audiom etriya qo‘llaniladi. 2- 3 yoshli bolalarda m azkur m etod ikani qo‘llashdan avval bo- lalarda ovoz m anbalariga nisbatan shartli- harakat reaksiyani ishlab chiqish talab etiladi (E.I.Leongard, N .D .Shm atko). Eshitish qobiliyati pasayishining ikki turi, ya’ni karlik va zaif eshitish farqlanadi. Z aif eshituvchilikda nutqni idrok etish va m ustaqil egallashda qiyinchiliklarga duch keladi. Biroq, eshi- tuvdan foydalanib, cheklangan m iqdo rda bo‘lsa ham , m uayyan so‘z zahirasini to‘plash m um kin. Z aif eshituvchining darajasini aniqlashda asosiy m ezon sifatida nutqiy diapazon (chegara) dagi eshituvning pasayishi olinadi (500- 4000 G s). Ko‘rsatilgan diapazonda eshituvning pasayishi hisobga olingan holda zaif es- hituvchining 3 ta darajasi farqlanadi: Z aif eshituvnin g 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy dipazonda 50 db dan oshm aydi. 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 50- 70 db dan oshm aydi. darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 70 db dan oshm aydi. Z aif eshituvni teshirish jarayonida eshituvdan foydalan- gan holda nutqni idrok etish im kon iyatlari aniqlan adi. Z aif eshituvn ing birinchi darajasida, eshituvning pasayishi 50 db dan oshm agan da, bola 1- 2 m etrdan uzoq m asofada gaplashish balandligidagi nutqni aniq qabul qila olgani sababli , nutqiy m uom alaga kirisha oladi. Z aif eshituvn ing ikkinchi darajasida, ya’n i eshituv 50– 70 dbgacha pasayganda, so‘zlashuv, nutq 1 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan qabul qilin ganligi sababli, n utqiy m u- om ala qiyin lashadi. Z aif eshituvning 3- darajasida, ya’n i eshituvnin g pasayishi 70 db dan ortganda, nutqiy m uloqot buziladi, sababi, gaplash- ish balan ligidagi so‘zlashuv nutq quloq yonida ham noaniq idrok etiladi. M a’lum ki, eshituv holati 15- 20 db ga pasayishi bilan, nutqni egallashda qiyinchiliklar vujudga keladi. L.V.N eym an ushbu holatn i «norm al eshituv va zaif eshituvning chegara ho- lati» deb hisoblaydi. L.V.N eym an tasnifiga ko‘ra zaif eshituv va karlik o‘rtasidagi shartli chegara 85 db do irasida bo‘ladi. E shituv holatinig pasayishi karlik darajasida bo‘lgan hol- da, nutqni m ustaqil ravishda (tabiiy) o‘rganish im kon iyati bo‘lm aydi. Idrok etilayotgan tovushlar chastotasin ing do irasiga qarab 4 guruhdagi kar bolalar farqlanadi. 1- guruh – eng past chastotali tovushlarn i idrok etadigan bolalar( 125- 250 G s). 2- guruh – 500 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar. 3- guruh – 1000 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar 4- guruh – keng diapazondagi chastotalarni, ya’ni 2000 G s va undan balan droq tovushni idrok etadigan bolalar. E shitish qoldiqlari m in im al bo‘lgan (1- 2 guruhdagi) kar bolalar yaqin m asofadan qattiq tovushlarni (baqiriq, parovoz qichqirig‘i, nog‘ora ovozi) idrok etishga qod ir bo‘ladilar. 3- 4 guruhdagi kar bolalarn in g esh itish qoldiqlari sezilarlir- oq bo‘ladi, sh u sababli ular kichik m asofadan turli chastotali ovozlar (turli m usiqa asboblar va o‘yin choqlar, hayvon larn in g qattiq hayqirishi, ayrim m aish iy tovushlar: qo‘ng‘iroq, tele- fonn ing jirin glash i)ni idrok etib, farqlay sababli , nutqiy m uom alaga kirisha oladi. Z aif eshituvn ing ikkinchi darajasida, ya’n i eshituv 50– 70 dbgacha pasayganda, so‘zlashuv, nutq 1 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan qabul qilin ganligi sababli, n utqiy m u- om ala qiyin lashadi. Z aif eshituvning 3- darajasida, ya’n i eshituvnin g pasayishi 70 db dan ortganda, nutqiy m uloqot buziladi, sababi, gaplash- ish balan ligidagi so‘zlashuv nutq quloq yonida ham noaniq idrok etiladi. M a’lum ki, eshituv holati 15- 20 db ga pasayishi bilan, nutqni egallashda qiyinchiliklar vujudga keladi. L.V.N eym an ushbu holatn i «norm al eshituv va zaif eshituvning chegara ho- lati» deb hisoblaydi. L.V.N eym an tasnifiga ko‘ra zaif eshituv va karlik o‘rtasidagi shartli chegara 85 db do irasida bo‘ladi. E shituv holatinig pasayishi karlik darajasida bo‘lgan hol- da, nutqni m ustaqil ravishda (tabiiy) o‘rganish im kon iyati bo‘lm aydi. Idrok etilayotgan tovushlar chastotasin ing do irasiga qarab 4 guruhdagi kar bolalar farqlanadi. 1- guruh – eng past chastotali tovushlarn i idrok etadigan bolalar( 125- 250 G s). 2- guruh – 500 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar. 3- guruh – 1000 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar 4- guruh – keng diapazondagi chastotalarni, ya’ni 2000 G s va undan balan droq tovushni idrok etadigan bolalar. E shitish qoldiqlari m in im al bo‘lgan (1- 2 guruhdagi) kar bolalar yaqin m asofadan qattiq tovushlarni (baqiriq, parovoz qichqirig‘i, nog‘ora ovozi) idrok etishga qod ir bo‘ladilar. 3- 4 guruhdagi kar bolalarn in g esh itish qoldiqlari sezilarlir- oq bo‘ladi, sh u sababli ular kichik m asofadan turli chastotali ovozlar (turli m usiqa asboblar va o‘yin choqlar, hayvon larn in g qattiq hayqirishi, ayrim m aish iy tovushlar: qo‘ng‘iroq, tele- fonn ing jirin glash i)ni idrok etib, farqlay oladilar. 3- 4- guruh kar bolalar tan ish bo‘lgan bir nechta so‘z yoki bo‘g‘in larn i fayrqlay oladilar. Shunday qilib, barcha kar bolalar turli m iqdo rdagi eshi- tish qoldiqlariga ega bo‘ladilar. M axsus eshitish qobiliyatin i rivojlan tirish bo‘yicha m ashg‘ulotlar borliqdagi tovushlarn i bilishga xizm at qiladi ham da og‘zaki nutqni rivojlantirishga yordam beradi. H ozirgi kunda tibbiyot m uassasalarida eshituv holatini ba- holashda Xalqaro tasn if ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. U sh- bu tasnifga ko‘ra eshituvning o‘rtacha pasayishi 500, 1000, 2000 G s chastotalarda aniqlan adi. Z aif eshituvning 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan oshm aydi. Z aif eshituvning 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan 55 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvning 3- darajasi – eshituvnin g pasayishi 55 db dan 70 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvchilikning 4- darajasi – eshituvnin g pasayishi70 db dan 90 dbgacha bo‘lishi bilan ifod alanadi. E shituvning pasayishi 90 dbdan o‘tib ketsa, bunday holat «karlik» deb tafsiflanadi. E shitish qobiliyati buzilgan bolalar uchun m aktabgacha ta’lim va m aktab ta’lim i tizim in i yaratishda, bolalarni saralash m ezonlarini belgilashda, differen sial ta’lim ni yaratishda, sa- m arali ta’lim - tarbiya usullarin i tan lashda R .M .Boskis (1963y) klassifikasiyasi m uhim aham iyat kasb etadi. L.S.Vigotskiyn ing bola psixikasin ing rivojlan ishidagi birlam chi va ikkilam chi de- fektlar to‘g‘risidagi nazariyasiga asoslanib, R .M .Boskis, es- hitishdagi nuqson larni farqlash bo‘yicha pedagogik tasniflash m ezonlarini ishlab shiqdi. Bola eshituv an alizatorining buzilishi, kattalarning xudd i shunday buzilishidan keskin farq qiladi. K atta kishilarn ing es- hitishi pasaygan holda eshituv yordam idagi nutqiy m uloqot buziladi. Ilk davrda eshituvn ing oladilar. 3- 4- guruh kar bolalar tan ish bo‘lgan bir nechta so‘z yoki bo‘g‘in larn i fayrqlay oladilar. Shunday qilib, barcha kar bolalar turli m iqdo rdagi eshi- tish qoldiqlariga ega bo‘ladilar. M axsus eshitish qobiliyatin i rivojlan tirish bo‘yicha m ashg‘ulotlar borliqdagi tovushlarn i bilishga xizm at qiladi ham da og‘zaki nutqni rivojlantirishga yordam beradi. H ozirgi kunda tibbiyot m uassasalarida eshituv holatini ba- holashda Xalqaro tasn if ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. U sh- bu tasnifga ko‘ra eshituvning o‘rtacha pasayishi 500, 1000, 2000 G s chastotalarda aniqlan adi. Z aif eshituvning 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan oshm aydi. Z aif eshituvning 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan 55 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvning 3- darajasi – eshituvnin g pasayishi 55 db dan 70 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvchilikning 4- darajasi – eshituvnin g pasayishi70 db dan 90 dbgacha bo‘lishi bilan ifod alanadi. E shituvning pasayishi 90 dbdan o‘tib ketsa, bunday holat «karlik» deb tafsiflanadi. E shitish qobiliyati buzilgan bolalar uchun m aktabgacha ta’lim va m aktab ta’lim i tizim in i yaratishda, bolalarni saralash m ezonlarini belgilashda, differen sial ta’lim ni yaratishda, sa- m arali ta’lim - tarbiya usullarin i tan lashda R .M .Boskis (1963y) klassifikasiyasi m uhim aham iyat kasb etadi. L.S.Vigotskiyn ing bola psixikasin ing rivojlan ishidagi birlam chi va ikkilam chi de- fektlar to‘g‘risidagi nazariyasiga asoslanib, R .M .Boskis, es- hitishdagi nuqson larni farqlash bo‘yicha pedagogik tasniflash m ezonlarini ishlab shiqdi. Bola eshituv an alizatorining buzilishi, kattalarning xudd i shunday buzilishidan keskin farq qiladi. K atta kishilarn ing es- hitishi pasaygan holda eshituv yordam idagi nutqiy m uloqot buziladi. Ilk davrda eshituvn ing pasayishi, bolalinig psixik rivojlan ishiga ta’sir etadi, rivojlanishidagi ikkilam chi n uqson- larini keltirib ñhiqaradi. 1. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolan ing rivojlanishini to‘g‘ri tushunish uchun, ular tom onidan m ustaqil ravishda n utqn i egallash im kon iyatlarini hisobga olish m uhim dir.E shituv qo- biliyatining cheklan ishi nutqn ing egallanishiga va to‘laqonli nutqiy m uloqotga to‘sqinlik qiladi. Og‘zaki nutqning orqada qolishi yoki um um an yo‘qligi, yozm a nutqning egallanishiga, o‘qiyotgan n arsalarni tushun ishiga, o‘z fikrin i yozm a bayon etishiga, turli sohalardan bilim egallashiga yo‘l berm aydi. 2. E shituv holati va n utq o‘zaro bog‘liqdir. Bir tom on- dan, eshituvn ing pasayishi nutqnin g tabiiy ravishda o‘sishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchi tom on dan eshitish qobiliyatin ing to‘laqonli ishlatilishi bolaning nutqiy saviyasiga bog‘liqdir. N utq qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, eshituv qobiliyati- dan foydalanish im koniyatlari shunchalik kengayadi. 3. Eshituv qobiliyati buzilgan bolalar eshituvnin g pasayishi va nutqiy saviyasiga ko‘ra xilm a- xil bo‘ladilar. N utqning turli saviyada bo‘lishi quyidagi om illarga bog‘liqdir: a) eshitishn ing pasayish darajasiga; b) nuqsonn in g paydo bo‘lishiga; v) eshi- tuv nuqson ining paydo bo‘lishidan keyinggi pedagogik shart- sharoitlarga; g) bolanin g alohida xususiyatlariga. K o‘rsatilgan om illarnin g har biri bolaning nutqini baho- lashda m uhim aham iyatga ega. E shitish qobiliyati qan chalik ko‘p shikastlansa, nutqq a shunchalik ko‘p zarar tegadi. E shi- tish qobiliyati og‘ir darajada pasaygan holda m axsus o‘qitishsiz um um an rivojlanm aydi. E shitish qobiliyatining pasayganlik vaqti ham nutqn- ing o‘sishida hal qiluvshi om il bo‘lishi m um kin . E shituvn ing pasayishi qan chalik vaqtli yuzaga kelishi, nutqning shaklla- nishiga shunchalik ko‘p ta’sir etadi. N utqi hali shakllanib ul- gurm agan davrda eshituvn ing pasayishi soqovlikka olib keladi. 2- 3, 4- 5 yoshda bolanin g eshituvi pasaygan holda m axsus ped- agogik tadbirlar olib borilm asa, m avjud nutq yo‘qolib boradi. K atta m aktabgacha yoshdagi bolalarda eshituv pasaygan holda, nutqi qism an saqlanishi, biroq, m pasayishi, bolalinig psixik rivojlan ishiga ta’sir etadi, rivojlanishidagi ikkilam chi n uqson- larini keltirib ñhiqaradi. 1. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolan ing rivojlanishini to‘g‘ri tushunish uchun, ular tom onidan m ustaqil ravishda n utqn i egallash im kon iyatlarini hisobga olish m uhim dir.E shituv qo- biliyatining cheklan ishi nutqn ing egallanishiga va to‘laqonli nutqiy m uloqotga to‘sqinlik qiladi. Og‘zaki nutqning orqada qolishi yoki um um an yo‘qligi, yozm a nutqning egallanishiga, o‘qiyotgan n arsalarni tushun ishiga, o‘z fikrin i yozm a bayon etishiga, turli sohalardan bilim egallashiga yo‘l berm aydi. 2. E shituv holati va n utq o‘zaro bog‘liqdir. Bir tom on- dan, eshituvn ing pasayishi nutqnin g tabiiy ravishda o‘sishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchi tom on dan eshitish qobiliyatin ing to‘laqonli ishlatilishi bolaning nutqiy saviyasiga bog‘liqdir. N utq qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, eshituv qobiliyati- dan foydalanish im koniyatlari shunchalik kengayadi. 3. Eshituv qobiliyati buzilgan bolalar eshituvnin g pasayishi va nutqiy saviyasiga ko‘ra xilm a- xil bo‘ladilar. N utqning turli saviyada bo‘lishi quyidagi om illarga bog‘liqdir: a) eshitishn ing pasayish darajasiga; b) nuqsonn in g paydo bo‘lishiga; v) eshi- tuv nuqson ining paydo bo‘lishidan keyinggi pedagogik shart- sharoitlarga; g) bolanin g alohida xususiyatlariga. K o‘rsatilgan om illarnin g har biri bolaning nutqini baho- lashda m uhim aham iyatga ega. E shitish qobiliyati qan chalik ko‘p shikastlansa, nutqq a shunchalik ko‘p zarar tegadi. E shi- tish qobiliyati og‘ir darajada pasaygan holda m axsus o‘qitishsiz um um an rivojlanm aydi. E shitish qobiliyatining pasayganlik vaqti ham nutqn- ing o‘sishida hal qiluvshi om il bo‘lishi m um kin . E shituvn ing pasayishi qan chalik vaqtli yuzaga kelishi, nutqning shaklla- nishiga shunchalik ko‘p ta’sir etadi. N utqi hali shakllanib ul- gurm agan davrda eshituvn ing pasayishi soqovlikka olib keladi. 2- 3, 4- 5 yoshda bolanin g eshituvi pasaygan holda m axsus ped- agogik tadbirlar olib borilm asa, m avjud nutq yo‘qolib boradi. K atta m aktabgacha yoshdagi bolalarda eshituv pasaygan holda, nutqi qism an saqlanishi, biroq, m axsus pedagogik yordam siz yom onlashib borishi m um kin. E shituv qobiliyati buzilgan bolaling tarbiyaviy shart- sharoit- lari uning psixik va nutqiy rivojlan ishida katta aham iyatga ega- dir. E shitishdagi nuqson vaqtli aniqlan ib, asoratlarin ing oldin i olish bo‘yicha olib borilgan tibbiy, pedagogik tadbirlar, bilish faoliyati, n utqiy rivojlanishi va m uloqoti, shaxs rivojlan ishidagi yyetichm ovshiliklarning oldini olishga xizm at qiladi. E shituv protezlaridan vaqtli foydalanishi, oilada nutqiy m uhitn ing yaratilishi, um um iy rivojlan tiruvchi ham da eshituv qobiliya- tini o‘stirish m ashg‘ulotlarning olib borilishi ham eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarn ing har tom onlam a kam ol topishiga yordam beradi. P sixik rivojlan ishning sustlashuvi, aqliy zaiflik, ko‘rish qobiliyatining pasayishi va boshqa qo‘shim cha kam- chiliklar esa nutqiy jarayonlarn i sezilarli darajada sustlashti- radi. Bolaning shaxsiy xususiyatlari ham uning nutqiy rivojla- nishiga xizm at qiladi: faol, kirishuvshan bolalar sust, uyalshan bolalarga nisbatan tezroq nutqni egallaydilar. Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy holatlarga ko‘ra R .M .Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni kar va zaif eshituvchilarga ajratadi. K ar bolalarnin g eshituv holati nutqni m ustaqil rivojlanish- iga (m axsus o‘qitishsiz) yo‘l qo‘ym aydi. N utqiy rivojlanish holatiga ko‘ra karlar ikki toifaga ajratila- di. Birinchi toifadagi bolalar – tug‘m a kar bolalar, yoki hayo- tinin g dastlabki yillarida (2 yoshgacha) kar bo‘lib qolganlar. Ikkinchi toifadagi – n utqi shakllan gan davrda kar bo‘lib qolgan, turli saviyadagi nutqqa ega, kechroq kar bo‘lgan bo- lalar. E shitishning pasayishi oqibatida, m ustaqil ravishda oz bo‘lsa- da, nutqiy rivojlanish im koniyati saqlangan holda, bun- day bolalar zaif eshituvchi bolalar toifasiga kiradi. Z aif eshitu- vchi bolalarning n utqiy holati turli ko‘rinishda, ya’ni, shivir- lash balandligidagi nutqni idrok etishdagi kam chiliklardan to gaplashish balandligidagi nutqni qabul qilishdagi kam chiliklar bilan ifod alan adi. N utqiy holatiga ko‘ra, zaif eshituvchilarnin g ikkita toifasi axsus pedagogik yordam siz yom onlashib borishi m um kin. E shituv qobiliyati buzilgan bolaling tarbiyaviy shart- sharoit- lari uning psixik va nutqiy rivojlan ishida katta aham iyatga ega- dir. E shitishdagi nuqson vaqtli aniqlan ib, asoratlarin ing oldin i olish bo‘yicha olib borilgan tibbiy, pedagogik tadbirlar, bilish faoliyati, n utqiy rivojlanishi va m uloqoti, shaxs rivojlan ishidagi yyetichm ovshiliklarning oldini olishga xizm at qiladi. E shituv protezlaridan vaqtli foydalanishi, oilada nutqiy m uhitn ing yaratilishi, um um iy rivojlan tiruvchi ham da eshituv qobiliya- tini o‘stirish m ashg‘ulotlarning olib borilishi ham eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarn ing har tom onlam a kam ol topishiga yordam beradi. P sixik rivojlan ishning sustlashuvi, aqliy zaiflik, ko‘rish qobiliyatining pasayishi va boshqa qo‘shim cha kam- chiliklar esa nutqiy jarayonlarn i sezilarli darajada sustlashti- radi. Bolaning shaxsiy xususiyatlari ham uning nutqiy rivojla- nishiga xizm at qiladi: faol, kirishuvshan bolalar sust, uyalshan bolalarga nisbatan tezroq nutqni egallaydilar. Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy holatlarga ko‘ra R .M .Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni kar va zaif eshituvchilarga ajratadi. K ar bolalarnin g eshituv holati nutqni m ustaqil rivojlanish- iga (m axsus o‘qitishsiz) yo‘l qo‘ym aydi. N utqiy rivojlanish holatiga ko‘ra karlar ikki toifaga ajratila- di. Birinchi toifadagi bolalar – tug‘m a kar bolalar, yoki hayo- tinin g dastlabki yillarida (2 yoshgacha) kar bo‘lib qolganlar. Ikkinchi toifadagi – n utqi shakllan gan davrda kar bo‘lib qolgan, turli saviyadagi nutqqa ega, kechroq kar bo‘lgan bo- lalar. E shitishning pasayishi oqibatida, m ustaqil ravishda oz bo‘lsa- da, nutqiy rivojlanish im koniyati saqlangan holda, bun- day bolalar zaif eshituvchi bolalar toifasiga kiradi. Z aif eshitu- vchi bolalarning n utqiy holati turli ko‘rinishda, ya’ni, shivir- lash balandligidagi nutqni idrok etishdagi kam chiliklardan to gaplashish balandligidagi nutqni qabul qilishdagi kam chiliklar bilan ifod alan adi. N utqiy holatiga ko‘ra, zaif eshituvchilarnin g ikkita toifasi farqlanadi: birin chi toifadagi zaif eshituvchi bolalar og‘ir n utq- iy kam chiliklar bilan m aktabga keladilar, ularning nutqi alohi- da so‘zlar, qisqa, noto‘g‘ri tuzilgan jum lalardan iborat bo‘lib, gram m atik va fonetik kam chiliklar yaqqol sezib turadi. Ikkinchi toifadagi zaif eshituvchi bolalarn ing nutqi deyarli rivojlan gan gaplardan tashkil topadi, gram m atik va fon etik tu- zilishda ayrim kam chiliklar kuzatiladi. N utqiy rivojlanish darajasiga ko‘ra, bolalar guruhlarini tas- niflab, R .M .Boskis nutqni idrok etish va shakklantirish usullari bilan farqlan adigan, ta’lim ning differensial shart- sharoitlarin i belgilaydi. Ajratilgan bolalar guruhlari uchun har xil turdagi m axsus m aktablar tashkil etiladi: 1. K ar bolalar uchun m ax- sus m aktablar; 2. Z aif eshituvchi va kechroq kar bo‘lib qol- gan bolalar uchun m aktablar. Z aif eshituvchi bolalar m aktabi ikki bo‘lim dan tashkil topadi: birin chi bo‘lim da nutqi yaxshi rivojlan gan bolalar ta’lim - tarbiya olsa, ikkin chi bo‘lim da nutq nuqsoni og‘ir bo‘lgan bolalar tarbiyalan adi. R .M .Boskisning psixologik- pedagogik tasnifi m aktabga- cha tarbiya m uassasasidagi guruhlarda kar va zaif eshituvchi bolalarni kom plektlash, ularni m aktab ta’lim iga tayyorlashda m uhim aham iyat kasb etadi. Bolalar bog‘chasiga qabul qilish chog‘ida bolan ing shaxsiy hujjatlarini o‘rganiladi, unig ota- onasi bilan suhbatlashiladi. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo'lgan bolalar ko'pchilikni tashkil etadilar. Eshitish - borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi voki tovush analizatori (tovush ta'sirini qabul qiluvchi va airatuvchi murakkab nerv tizimi yordamida amalga oshiriladi. Maxsus sinfda ta'lim oluvchi aqliy zaif va qulog`i og`ir bolalar soni 7-8 kishidan iborat bo`lishi lozim Eshitish qobiliyatining buzilishi ko'p hollarda muddatli bo'ladi. Masalan, o'rta qulog'ning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to'siqlarining yuzaga kelishi, farqlanadi: birin chi toifadagi zaif eshituvchi bolalar og‘ir n utq- iy kam chiliklar bilan m aktabga keladilar, ularning nutqi alohi- da so‘zlar, qisqa, noto‘g‘ri tuzilgan jum lalardan iborat bo‘lib, gram m atik va fonetik kam chiliklar yaqqol sezib turadi. Ikkinchi toifadagi zaif eshituvchi bolalarn ing nutqi deyarli rivojlan gan gaplardan tashkil topadi, gram m atik va fon etik tu- zilishda ayrim kam chiliklar kuzatiladi. N utqiy rivojlanish darajasiga ko‘ra, bolalar guruhlarini tas- niflab, R .M .Boskis nutqni idrok etish va shakklantirish usullari bilan farqlan adigan, ta’lim ning differensial shart- sharoitlarin i belgilaydi. Ajratilgan bolalar guruhlari uchun har xil turdagi m axsus m aktablar tashkil etiladi: 1. K ar bolalar uchun m ax- sus m aktablar; 2. Z aif eshituvchi va kechroq kar bo‘lib qol- gan bolalar uchun m aktablar. Z aif eshituvchi bolalar m aktabi ikki bo‘lim dan tashkil topadi: birin chi bo‘lim da nutqi yaxshi rivojlan gan bolalar ta’lim - tarbiya olsa, ikkin chi bo‘lim da nutq nuqsoni og‘ir bo‘lgan bolalar tarbiyalan adi. R .M .Boskisning psixologik- pedagogik tasnifi m aktabga- cha tarbiya m uassasasidagi guruhlarda kar va zaif eshituvchi bolalarni kom plektlash, ularni m aktab ta’lim iga tayyorlashda m uhim aham iyat kasb etadi. Bolalar bog‘chasiga qabul qilish chog‘ida bolan ing shaxsiy hujjatlarini o‘rganiladi, unig ota- onasi bilan suhbatlashiladi. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo'lgan bolalar ko'pchilikni tashkil etadilar. Eshitish - borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi voki tovush analizatori (tovush ta'sirini qabul qiluvchi va airatuvchi murakkab nerv tizimi yordamida amalga oshiriladi. Maxsus sinfda ta'lim oluvchi aqliy zaif va qulog`i og`ir bolalar soni 7-8 kishidan iborat bo`lishi lozim Eshitish qobiliyatining buzilishi ko'p hollarda muddatli bo'ladi. Masalan, o'rta qulog'ning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to'siqlarining yuzaga kelishi, tashqi va o'rta qulog'ining anomal tuzilishi (quloq suprasining boimasligi yoki yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo'llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish lozim. Odatda samarali davolash, ba'zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og'rish, zaharlanish, akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab boiishi mumkin. Qulog'i og'irlik yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko'ra: nasliv, tug'ma va kelib chiqqan tarzda turlarga ajratiladi. Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar orasida quyidagilari alohida ko'rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch oyida onaning virusli kasalliklar bilan og'rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug'ma nuqsonlari (masalan, labi va tanglayidagi yoriq), chala tug'ilish, kichik vaznli tug'ilishi (1500 dan kam) hamda yomon tug'ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga homiladorlik davrida onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste'mol qilishi, antibiotiklarni qabul qilishi ham sabab bo'lishi mumkin. Karlikning nasliy o'tishi holati juda kam kuzatiladi. Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi; 2) eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi; 3) eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti. Yuqorida ko'rsatilgan mezonlarga ko'ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog'i og'irlik va karlik kabi guruhlarga ajratiladi. Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo'qotilishi bo'lib, bola mustaqil ravishda nutqni egallay olmaydi va qulog'iga juda yaqin masofadan gapirilganda ham aniq eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba'zi tovushlarini qabul qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi. Qulog'i og'irlik — bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 detsibaldan kam) bo'lib, eshitish qobiliyati qoldig'i yordamida qulog'i oldida baland ovoz bilan tashqi va o'rta qulog'ining anomal tuzilishi (quloq suprasining boimasligi yoki yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo'llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish lozim. Odatda samarali davolash, ba'zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og'rish, zaharlanish, akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab boiishi mumkin. Qulog'i og'irlik yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko'ra: nasliv, tug'ma va kelib chiqqan tarzda turlarga ajratiladi. Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar orasida quyidagilari alohida ko'rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch oyida onaning virusli kasalliklar bilan og'rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug'ma nuqsonlari (masalan, labi va tanglayidagi yoriq), chala tug'ilish, kichik vaznli tug'ilishi (1500 dan kam) hamda yomon tug'ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga homiladorlik davrida onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste'mol qilishi, antibiotiklarni qabul qilishi ham sabab bo'lishi mumkin. Karlikning nasliy o'tishi holati juda kam kuzatiladi. Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi; 2) eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi; 3) eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti. Yuqorida ko'rsatilgan mezonlarga ko'ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog'i og'irlik va karlik kabi guruhlarga ajratiladi. Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo'qotilishi bo'lib, bola mustaqil ravishda nutqni egallay olmaydi va qulog'iga juda yaqin masofadan gapirilganda ham aniq eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba'zi tovushlarini qabul qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi. Qulog'i og'irlik — bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 detsibaldan kam) bo'lib, eshitish qobiliyati qoldig'i yordamida qulog'i oldida baland ovoz bilan gapirilganda bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil ravishda egallay oladi. Karlar va qulog'i og'irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli bo'yicha farq qiladilar. Karlar so'z nutqini ko'rib (suhbatdoshining lablari va yuziga qarab) va eshitib ko'rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar. Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland ohangda so'zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar. 8.2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish Kar va qulog`i zaif eshituvchilar maktablari uchun surdo pedagog kadrlar tayyorlash 1973 yildan boshlandi. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash masalalari bilan surdopedagogika shug'ullanadi. Surdopedagogika (yunoncha «surdus» — kar) — eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash jarayonini o'rganuvchi korreksion (maxsud) pedagogikaning yana bir muhim sohasi. Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi, psixologik rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati, umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Statistik ma'lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda. Ayni vaqtda surdopedagogika oldida quyidagi vazifalar turibdi: —eshitish qobiliyati buzilgan shaxslar, ularning individual xususiyatlari, shuningdek, eshitishi, nutqi buzilishi xususiyatiga ko'ra ularni o'qitish qonuniyatlarini pedagogik jihatdan o'rganish; —eshitish qobiliyati buzilgan turli kategoriyadagi bolalar uchun maxsus ta'lim mazmunini ishlab chiqish, uni ilmiy jihatdan asoslash va amaliy amalga oshirish; —eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarni o'qitishning didaktik va maxsus metodikalarini yaratish; —qoldiq eshitish qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha maxsus ta'lim gapirilganda bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil ravishda egallay oladi. Karlar va qulog'i og'irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli bo'yicha farq qiladilar. Karlar so'z nutqini ko'rib (suhbatdoshining lablari va yuziga qarab) va eshitib ko'rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar. Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland ohangda so'zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar. 8.2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish Kar va qulog`i zaif eshituvchilar maktablari uchun surdo pedagog kadrlar tayyorlash 1973 yildan boshlandi. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash masalalari bilan surdopedagogika shug'ullanadi. Surdopedagogika (yunoncha «surdus» — kar) — eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash jarayonini o'rganuvchi korreksion (maxsud) pedagogikaning yana bir muhim sohasi. Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi, psixologik rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati, umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Statistik ma'lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda. Ayni vaqtda surdopedagogika oldida quyidagi vazifalar turibdi: —eshitish qobiliyati buzilgan shaxslar, ularning individual xususiyatlari, shuningdek, eshitishi, nutqi buzilishi xususiyatiga ko'ra ularni o'qitish qonuniyatlarini pedagogik jihatdan o'rganish; —eshitish qobiliyati buzilgan turli kategoriyadagi bolalar uchun maxsus ta'lim mazmunini ishlab chiqish, uni ilmiy jihatdan asoslash va amaliy amalga oshirish; —eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarni o'qitishning didaktik va maxsus metodikalarini yaratish; —qoldiq eshitish qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha maxsus ta'lim texnologiyalarini yaratish, pedagogik sog'lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va boshqalar. Ommaviy umumiy o'rta ta'lim maktabida eshitish qobiliyati bir oz pasaygan bolalar o'qishi mumkin. O'qituvchi bola tomonidan darsda bildirilayotgan fikrlarni yaxshi eshita olishiga e'tibor berishi, buning uchun bolani birinchi yoki ikkinchi partaga, iloji bo'lsa o'rta qatorga o'tkazish kerak. Shuningdek, o'qituvchi bola lining gaplarini to'g'ri tushuna oiganligi, topshiriqni to'g'ri bajarayotganligini nazorat qilib turishi kerak. Ba'zida eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar ommaviy, umumiy o'rta ta'lim maktablarida eshitadigan tengdoshlari bilan birga muvaffaqiyatli o'qiydilar. O'qituvchi eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bola sinfga qabul qilinganda ularning psixofiziologik hamda nutq rivojlanishi xususiyatlarini bilishi talab etiladi. texnologiyalarini yaratish, pedagogik sog'lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va boshqalar. Ommaviy umumiy o'rta ta'lim maktabida eshitish qobiliyati bir oz pasaygan bolalar o'qishi mumkin. O'qituvchi bola tomonidan darsda bildirilayotgan fikrlarni yaxshi eshita olishiga e'tibor berishi, buning uchun bolani birinchi yoki ikkinchi partaga, iloji bo'lsa o'rta qatorga o'tkazish kerak. Shuningdek, o'qituvchi bola lining gaplarini to'g'ri tushuna oiganligi, topshiriqni to'g'ri bajarayotganligini nazorat qilib turishi kerak. Ba'zida eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar ommaviy, umumiy o'rta ta'lim maktablarida eshitadigan tengdoshlari bilan birga muvaffaqiyatli o'qiydilar. O'qituvchi eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bola sinfga qabul qilinganda ularning psixofiziologik hamda nutq rivojlanishi xususiyatlarini bilishi talab etiladi.