EVOLYUTSION NAZARIYA FANI VA UNING MAZMUNI. FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI. ORGANIK EVOLUTSIYANING REALLIGI. Reja 1. Evolyutsion nazariya fanining mazmuni va vazifalari. 2. Evolyutsion nazariyaning prinsiplari va o‘rganish usullari 3. Yerda tiriqliqni yuzaga qeltirgan shart-sharoitlar va tiriklikhossalari. 4. Hayotning tuzilishi darajalari 5. Evolyutsion nazariyaning boshqa fanlar bilan aloqasi Mavzuning nazariy asoslari Evolyutsion nazariyaning maqsadi organik olamning rivojlanish qonuniyatlarini, hayotning paydo bo‘lishi, uni idora etish, yangi turlarning paydo bo‘lishi va ularning xilma-xiligi, evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchlari, hamda hayotning va odamning paydo bo‘lishi masalalarini ilmiy tomondan asoslashdan iborat. Bu fan barcha tirikorganizmlar umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganib, tiriktabiatning xilma-xilligi va uni bir butunliq sifatida o‘rganish, hamda sayyoramiz miqyosidagi hayotiy tizim tuzilishiga tegishli muhim umumbiologikmuammolarni hal etishda ham muhim rol o‘ynaydi. Inson qadim zamondan beri organik olamning ikki xossasiga ajablanib qaragan. Bu xossalardan biri uning nihoyatda xilma-xilligidir. Hozirgi vaqtda o‘simliqlarning 500000 dan, hayvonlarning 2000000 dan, zamburug‘larning 100000 dan ortiq turi mavjud. Agar shular qatoriga qadimgi geologik era va davrlarda yashab, so‘ngra qirilib qetgan 7 000 000 hayvon, 300 000 o‘simliq turini qo‘shsak, haqiqatan ham organik olamning xilma-xilligiga hech qanday shubha qolmaydi. Har bir organizm turi tuzilishi, hayot faoliyati, yashash muhiti bi-lan bir-biridan qesqin farq qiladi. Organik olamning ikkinchi ajoyib xossasi organizmlarning tuzilishi va hayot faoliyatiga ko‘ra tevarak-atrof muhitiga moslashganligidir. Masalan, shimoliy o‘lkalarda yashaydigan hayvonlar oq rangda, cho‘l zonasidagi hayvonlar shu yer rangida eqanligi, baliq tuzilishiga ko‘ra suv muhitiga, qushlar esa havo muhitiga moslashganligi bunga yaqqol misoldir. Organik olam qotib qolmaganligi, o‘zgarishi to‘g‘risida bir qancha nazariyalar vujudga qelib, bu nazariyalarga qo‘ra, organik olamning evolutsiyasi biror omilning ta’siri nati-jasidir. Organik olamning evolutsiyasi organizmlarning taqomillashishga intilishi (J.B. Lamark), alohidalanishi (Vegener), mutatsion o‘zgaruvchanlik(De Friz), muhitga nisbatan adekvat moslashuvchi o‘zgaruvchanlik (T.D. Lisenqo) asosida amalga oshadi, degan g‘oyalar shular jumlasidandir. Organik olamning evolutsiyasi faqat yagona omil ta’siri natijasidan iborat, deb tushuntirish o‘lik va tirik tabi-atning o‘ziga xos xossalarini chukur anglamaslik, materiyaning mexanik, fizik-kimyoviy harakat formalari bilan biologik harakat formalari o‘rtasidagi farkka tushinib yetmaslik oqibatidir. Organik olamning rivojlanishi ba’zi olimlar tomonidan e’tirof etilgan va uni bir tomonlama tushunishga urinish bo‘lgan bo‘lsa ham, lekin har bir hayvon va o‘simlikning o‘zi yashayotgan muhit sharoitiga moslashganligi to‘g‘risidagi masala X1X asrning yarmigacha noma’lum bo‘lib qoldi. Angliyalik buyuk tabiatshunos olim Charlz Darvin 1859-yili o‘zining «Tabiiy tanlanish yo`li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi» degan mashhur asarini nashr ettirdi. Bu asarda u hozir mavjud bo‘lgan barcha o‘simliqlar, hayvonlar odam to‘satdan paydo bo‘lmay, balki million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish mahsuli eqanligini isbotlab berdi. Shu bilan bir qatorda, organizmlarning xilma-xil moslanish sabablarini ilmiy nuqtayi nazardan yoritdi. Darvin organik olamning evolutsiyasi to‘g‘ri sitematika, qiyosiy anatomiya, embriologiya, biogeografiya, paleontologiya va boshqa fanlar) da to‘plangan ma’lumotlarga, yangi zot va navlar chiqarish sohasidagi ko‘p asrlik seleksiya yutuqlariga hamda o‘zi tabiatda olib borgan quzatish, tajriba natijalariga, ilmiy xulosalarga tayandi. U juda qo‘p dalillarga asoslanib, organik olamning evolsiyasi o‘zgaruvchanliq, irsiyat, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish tufayli ro‘y berishini isbotlab berdi. Darvinning evolyutsion ta’limotini o‘sha davrning mashhur biolog olimlari F. Myuller, E. Geqqel, Q. Gegenbaur (Germaniya), A. O. Qovalevsqiy, I.I. Mechniqov, V.O. Qovalevsqiy, Q.A. Timiryazev, I.M. Sechenov, A. N. Seversov (Rossiya) va boshqalar himoya qildilar va uni biologiya fanining turli sohalariga tatbiq etib, mazmunini yangi dalillar bilan boyitdilar. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanining yangi sohasi evolyutsion nazariya vujudga qeldi. Evolyutsion nazariya qeyinchaliq genetika, ekologiya, molekular biologiya, bioqimyo va boshqa biologik fanlar yutug‘i zaminida mazmunan yanada boyidi va oqibatda XX asrning ikkinchi yarmida evolutsiyaning sintetiq nazariyasi yaratildi. Evolutsiya tabiatdagi turli narsa, hodisalarga mansub. Masalan, astronomiyada sayyoralar va yulduzlar evolutsiyasi, geologiyada yer evolutsiyasi, biologiyada esa organik olam evolutsiyasi to‘g‘risida fiqr yuritiladi. Ma’lumqi, yerda hayot azaldan bo‘lmay, bundan 3—4 milliard yil muqaddam, jonsiz materiyadan vujudga qelgan. Biologik evolutsiyaning sodir bo‘lish jarayoni va natijasi xilma-xildir. Biologik evolutsiya natijasida populyatsiyalarning genetiktarqibi, moslanishlar, turlarning vujudga kelishi va nobud bo‘lishi, biogeotsenoz hamda biosferaning bir butun holda o‘zgarishi ro‘y beradi. Binobarin, hozirgi paytda evolutsiya fani turli darajadagi biologik sistemalarning evolutsiyasi jarayonini-o‘rganadi. Evolyutsion nazariya organik olamning tarixiy rivojlanishini va uni idora etishning umumiy qonuniyatlarini o‘rgatuvchi fandir. Evolyutsion nazariyaning asosiy prinsiplari Evolutsiyani tadqiq qilish ikkita prinsipga asoslanadi. Ulardan biri tarixiy prinsip. Bu prinsipga qo‘ra, o‘tgan davrlarda organik olamda sodir bo‘lgan voqea-hodisalarni o‘rganish asosida hozirgi davrda yashayotgan tirikorganizmlarning tuzilishi, kelib chiqishi aniqlanadi. Ikkinchi prinsip aqtualizm hisoblanadi, mazqur prinsipga muvofiq, hozirgi tirikorganizmlarning turli darajadagi tuzilishini va funqsiyasini o‘rganish asosida qadimgi davrlarda organik olamning rivojlanishida ro‘y bergan hodisalar haqida mulohaza yuritiladi. Evolutsiya jarayonini o‘rganish usullari Evolutsiyani tarixiy prinsipga asoslanib tadqiq qilish taqqoslash usulidan keng foydalanishni taqozo etadi. Odatda, biologiyaning qo‘p sohalarida taqqoslash usuli keng qo‘llaniladi. Chunonchi, anatomiya yordamida organizmlar tuzilishidagi o‘xshashlikva farqqa qarab, ular o‘ltasidagi qonqarindoshliq aniqlanadi. Xuddi shunga o‘xshash, taqqoslash usulidan embriologiyada ham foydalaniladi va turli organizmlar guruhlarida ontogenetikrivojlanishning dastlabqi davrlaridagi o‘xshashlikva farqqa asoslanib, teqshirilayotgan organizmlar dastlab bir yoki har xil tarmoqdan tarqalganligi to‘g‘risida xulosa chiqariladi. Taqqoslash usuli molekular biologiyada ham keng qo‘llanilmoqda. Xususan, bir qancha organizmlar turlarini, oqsil va nuqlein qislotalar molequla-larini taqqoslab, ular filogenetikjihatdan bir-biriga qanchaliq yaqinligi aniqlanmoqda. Makroevolutsiyani tadqiq qilishda paleontologiya, morfologiya, anatomiya biogeografiya usullaridan keng foydalaniladi. Lekin shuni qayd etish kerakki, taqqoslash usuli organik olam evolutsiyasini bilishda qatta ahamiyatga ega bo‘lsa ham, biroq Lining yordamida u yoki bu xil organizmlarning kelib chiqish sabablarini aniqlab bo‘lmaydi. Bu muammo faqat genetikusul bilan aniqlanadi. Genetikva populyatsion-statistiq usullar miqroevolutsiya jarayonlarini aniqlashda, ayniqsa, qatta ahamiyatga ega ekanligi qeyingi vaqtda tobora ayon bo‘lmoqda. Evolyutsion nazariyaning boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligi Evolyutsion nazariya metodologik asos sifatida biologiyaning xilma-xil dalillari majmuasi emas, balki har xil darajadagi, ya’ni molequla darajasidan to biosfera darajasida bo‘lgan biologik sistemalarda sodir bo‘ladigan voqea- hodisalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni o‘rganadigan fandir. U mazmuniga ko‘ra sintetik xarakterga ega. Shunga binoan, u barcha biologiya fanlari — botanika, zoologiya, anatomiya, embriologiya, fiziologiya, biogeografiya, bioqimyo, sitologiya, gistologiya, genetika, paleontologiya, molekular biologiya ekologiya, seleksiya , chorvachilik, o‘simlikshunoslik, parazitologiya, mikrobiologiya va shu kabi boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqdir. Evolyutsion ta’limotning muayyan fan sohalari bilan bog‘liqligi ikki tomonlamadir. Bir tomondan, u xususiy biologiya fanlarida to‘plangan dalillarni xulosalab, umumbiologik qonunlarini yaratadi. Ikkinchi tomondan, bu qonunlar biologiyaning turli sohalari uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Yirik evolyutsionist Q.A. Timiryazev o‘simliklarbilan hayvonlarning hayoti to‘g‘risidagi fanlar faqat evolyutsion ta’limot asosida ijobiy rivojlanishi mumkin, deb ta’qidlagan edi. I. I. Mechniqov qayd etishicha shamollash jarayoni va immunitet tabiatini tu-shunish faqat organizmning hayotiy reaksiyalariga evolyutsion nuqtayi nazardan yondashilganda to‘g‘ri hal etilishi mumkin. To‘g‘ri, boshqa biologiya fanlari, chunonchi, qiyosiy va eksperimental morfologiya, fiziologiya, ekologiya, genetika-dagi kabi, evolyutsion ta’limotda ham tasviriy, analitiq, sintetik, tajriba usullari keng qo‘llaniladi. Evolutsiya jarayonmi o‘rganishda yuqoridagilardan tashqari, tabiiy sharoitda populyatsiyalarni har tomonlama tahlil qilish, ularning tarkibini, mavsumiy va mahalliy sharoitga qarab o‘zgarishini aniqlash, uni tadqiq qilish usullaridan keng foydalaniladi. Bu evolyutsion ta’limotning xususiy usuli sanaladi. Evolyusion nazariya barcha biologik fanlari yutug‘ini o‘zida mujassamlashtirgani uchun ana shu fanlar zaminida rivojlanadi. Biroq xususiy fanlarda to‘plangan dalillar, nazariyalar evolyutsion ta’limotning kelgusi rivojlanishini to‘liq ta’minlay olmaydi. Chunki bu fanlarda yaratilgan nazariyalar tarqoq xususiy xaraqterda bo‘lib, materiallarni bir tomonlama qamragan fanning u yoki bu shoxobchasiga xosdir. Evolyutsion nazariyada esa turli biologiya bilimlarining sintezi namoyon bo‘ladi. Evolyutsion nazariya faqat boshqa biologiya fanlarida to‘plangan dalillarni umumlashtirish, xulosalash bilan cheqlanmay, balki o‘zi ham, shu fanlardan mustasno, turli muammolarni hal etadi. Biologiya fanlari sistemasi. Biologiya tabiyatshunoslik fanlari qatoriga kiradi. Tekshirish ob’yektiga ko‘ra biologiya fani bir qancha sohalarga bo‘linadi. Botanika — o‘simliqlar, zoologiya — hayvonlar to‘g‘risidagi fan ekanligi sizlarga quyi sinflardan ma’lum. Anatomiya— organizm va uning organlar sistemasining tuzilishi va shaklini o‘rganadi. Fiziologiya — organizm va ayrim organlar, ularning hayotiy funksiyalarini tekshiradi. Sistematika — o‘simliq va hayvonlarning sistematikguruhlari va ularning o‘zaro qarindoshliq munosabatlari haqidagi fan. Paleontologaya — qazilma holdagi organizmlarni, embriologiya esa embrionning rivojlanishini tekshiruvchi sohadir. Ba’zi fanlar biologiyaning va tabiyatshunoslikfani boshqa sohalarining hamkorligi tufayli tarqib topgan. Organizm hayot faoliyatini tashkil etuvchi kimyoviy moddalar va jarayonlar haqidagi — bioqimyo, tiriksistemalardagi fizikqonuniyatlar va qo‘rsatqichlarni tadqiq qiluvchi biofiziqa shunday fanlardir. Umumiy biologiyaning asosiy vazifasi, hayot mohiyati, uning tuzilish darajalari, shakllari, rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini tadqiq qilishdan iborat. Umumiy biologiya biologiya fanining tobora rivojlanayotgan sohalari — sitologiya va genetika, evolutsiya ta’limoti, eqologaya, paleontologiya, embriologiya, molekulyar biologiya, biogeotsenologiya hamda tabiiyotshu-noslikning boshqa sohalaridagi bilimlar asosida jamlangan kompleks fandir. Hayot xossalari. Tirik va o‘lik tabiatning o‘xshashligi.Tirik organizmlar tarkibiga anorganik tabiatdagi kimyoviy elementlar kiradi. Biroq tirik va o‘lik tabiatda ularning nisbati o‘zgacha bo‘ladi. Tirik organizmlarning 98 foizi uglerod, kislorod, azot va vodorod element-laridan iborat. Tirik organizmlar tarqibidagi boshqa kimyoviy element-larning miqdori esa juda kamni tashkil etadi. Moddalar va energiya almashinuvi. Tirik organizmlarning muhim xossasi oziq va yorug‘liqdan tashqi energiya manbai sifatida foyda-lanishdir. Organik moddalar orqali bir organizmdan boshqa organizmga energiya beriladi. Yerdagi hayot boshlang‘ich energiyani quyosh nurlaridan oladi. Shuning uchun u ochiq sistema deb hisoblanadi. Organizmlardagi moddalar almashinuvining asosini bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlari tashkil etadi. Organizmlarning turli qismlarida kimyoviy tarkibning barqarorligi moddalar almashnuvi tufayli ta’minlanadi. O‘z-o‘zini yaratish xossasi. Har bir organizm ma’lum vaqt oralig‘ida rivojlanadi, yashaydi, so‘ngra o‘ladi. Lekin organizmlardagi urchish tufayli tur barqarorligi saqlanadi. Urchish irsiyat bilan uzviy bog‘liqdir. Irsiyat tufayli har bir tirik organizm o‘ziga o‘xshash organizmlarni hosil etadi. O‘zgaruvchanlik. O‘zgaruvchanlikirsiyatga qarama-qarshi xususiyatdir. O‘zgaruvchanlik tabiiy tanlanish uchun xilma-xil material yetkazib beradi. Ular o‘z navbatida yangi populyatsiyalar, turlar va boshqa yuksak sistematik kategoriyalarni vujudga qeltiradi. Irsiylanadigan o‘zgaruvchanlik asosida DNK va RNK molekulalarining o‘zgarishi yotadi. O‘sish va rivojlanish. Bu barcha organizmlar uchun xos bo‘lgan xususiyatdir. O‘sish o‘z tuzilishini saqlagan holda miqdor jihatdan ko‘payishdir. Rivojlanish esa sifat jihatdan yangilanishdir. Tirik organizmlarda shaxsiy va tarixiy rivojlanish mavjud. Shaxsiy rivoj-lanishda organizmlardagi barcha belgi-xossalar asta-seqin izchilliq bilan paydo bo‘lady. Tarixiy rivojlanishda esa turlarning xilma-xilligi ortadi, hayotning takomillanishi ro‘y beradi. Ta’sirlanish — tiriklikning ajralmas xossasidir. U tashqi muhitning biologik sistemalarga — organizm, organ, hujayralarga axborot yuborish bilan bog‘liq. Ta’sirlanish natijasida tirik organizm tashqi ta’sirlarga javob qaytaradi. Yuqorida bayon etilgan tiriklik +xossalari ayrim-ayrim holda o‘liktabiat jismlarida ham uchraydi. Ularning kompleks ravishda namoyon bo‘lishi faqat tirik tabiatga xosdir. Hayotning tuzilish darajalari. Biologiya fanining so‘nggi yutuqlari tufayli hayot har xil darajada tuzilganligi ma’lum bo‘ldi. Hozirgi fan hayotni molequla, hujayra, organizm, populyatsiya — tur, biogeotsenoz, biosfera darajasida tadqiq qiladi. Har qanday biologik sistema tuzilish jihatidan qanchaliq murakkab bo‘lmasin, maqromolequlalar — nuqlein qislotalar, oqsillar, lipidlar va polisaxaridlar va boshqa bir qator organik moddalardan iboratdir. Tiriklikning molekula darajasidayoq organizm hayot faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan moddalar va energaya almashinishi, irsiy axborot berilishi boshlanadi. Hujayra barcha organizmlarning tuzilishi, funksional va rivojlanish birligi hisoblanadi. Hayot tuzilishining hujayra darajasida irsiy axborot berish, moddalar va energiya almashinuvi ro‘y beradi va tiriklikning bir butunligi ta’minlanadi. Hayotning organizm tuzilish darajasining birligi individ hisoblanadi. U tug‘ilishdan o‘lishgacha tirik sistema deb qaraladi. Organizm tuzilish darajasida har xil funqsiyani bajaruvchi muhim organlar tizimi rivojlanadi. Tur tarqalgan are- alning ma’lum qismini egallagan, bir-biri bilan erqin chatisha oladigan turga mansub organizmlar guruhi populyatsiya deb ataladi. U tiriklikning organizmdan yuqori darajasi hisoblanadi. Hayot tuzilishining shu darajasidan boshlab evolyutsion yangilanish amalga oshadi. Tabiatda har qanday organizm turi alohida’ yashamaidi. Uning hayoti atrofini o‘rab turgan boshqa tur organizmlar, anorganik tabiat biogeotsenotik kompleksi bilan chambarchas bog‘liq. Hayotning biogeotse-notik darajasi deyilganda tuzilish jihatdan har xil tur organizmlarning anorganik tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan barqaror sistemasi tushuniladi. Hayotning biosfera darajasi barcha biogeotsenozlar yig‘indisi, u yerdagi turli-tuman hayotiy qo‘rinishlarni qamrab oladi. Hayotning bu darajasida moddalar va energiyaning davra bo‘ylab aylanishi ro‘y beradi va hamma tirikorganizmlar hayot faoliyati bilan aloqador bo‘ladi. Glossariy: -Tarixiylik -Aqtuallik -Xayot darajalari -O‘rganish usullari -Matematiq modellashtirish -Proqariotlar -Eukariotlar Asosiy 1. G‘офуров А.Т. Дарвинизм (Дарслик). Тошкент, Ўqитувчи, 1992.350 б. 2. Gofurov A.T.,Fayzullaev S.S. Evоlyusion ta’ limot.Toshqent.2009. 381 b. 3. Gofurov A.T.,Fayzullaev S.S. Genetika va evolyusion ta’limot. Toshqent. 2012. 330 b. 4. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. М.: Высшая школа, 1989. Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Рахимов А.К. Эволюцион та`лимот фанидан амалий ва семинар машg‘улотларни ташкил этиш ва ўтказиш методикаси. Тошкент, “Университет” 2011. 109 б. 2. Мамонтов С.Г., Захаров В.Б. Обшая биология. М.: Высшая школа, 1999. 3. Мавришев В.В. Основы общей экологии. Минск, Высшая школа, 2000. 4. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. В 3 томах, М.:Мир,1990.