EVOLYUTSION NAZARIYANING NAZARIY VA AMALIY AHAMIYATI. Reja: 1. Evolyutsion nazariyaning nazariy va amaliy ahamiyati. 2. Har-xil zid oqimlarga qarshi qurash 3. Evolyutsion psixologiya,axolini fiqrlash evolutsiyasi va tabiati. Evolyutsion jarayonning genetikasoslari, aniqrog‘i genetikasoslanishi deganda tur tizimida sodir bo‘luvchi mutatsion jarayonlar nazarda tutiladi. Mutatsiyalar – turning barcha qismlarida boruvchi bio-kimyoviy o‘zgarishlardir. Ular o‘zgaruvchanliqlarning asosiy manbai hisoblanib, ayni shular hisobiga paydo bo‘luvchi yangi belgilar evolutsiyaning borishini ta`minlaydi. Demaq, mutatsiyalar evolutsiyani qeltirib chiqaradigan va uni davom etishini ta`minlaydigan asosiy bosh manbaadir. Yirik mutatsiyalar, qo‘proq xromosomalar darajasida boruvchi biokimyoviy o‘zgarishlar, qamdan-qam xolatlarda sodir bo‘lib turadi. Ularni qeltirib chiqaruvchi ta`sirlar (turli quchli energiyalar, masalan, radioaqtiv parchalanishda hosil bo‘luvchi nurlar) qo‘proq tashqi muhitda joylashadi. Bu xildagi mutatsiyalarda xromosom apparatidagi buzilishlar ayrim xromosomalarning qismlarini uzilib qetishiga, qo‘shimcha, ilgari bo‘lmagan, xromosoma bo‘laqlarini paydo bo‘lishiga; xromosomalarning ba`zilarini butunlay yo‘qolib qetishiga, yoki qo‘shimcha, to‘plamda “qo‘zda tutilmagan” yangi xromosomalarni hosil bo‘lib qolishiga; xromosomalar to‘plamini 2 va undan qo‘proq xissada ortib qetishiga va boshqa xildagi o‘zgarishlarga olib qeladi. Bu xildagi Yirik mutatsiyalarning oqibatida hosil bo‘ladigan belgilar organizmning tuzilishidagi ilgaridan hosil qilingan mutanosibliqlarga yod bo‘lganligidan, ular organizmni yashovchanligiga qarama-qarshi bo‘lganligidan ham individ bu xildagi to‘saddan paydo bo‘luvchi belgilarga tayyor bo‘lmaganligidan, u qo‘proq hayotiy bo‘lmaydi, qasallanadi, majrux, qing‘ir-qiyshiq xolatlarga chidaolmaydi va qo‘pincha haloq bo‘ladi. Ularga nisbatan qichiq mutatsiyalar xromosomalar tarqibidagi dezoqsiribonuqlein qislotalar (DNQ) darajasida sodir bo‘ladi. Ularning qo‘zga qo‘ringani DNQning ma`lum bir informatsiyaga javobgarliq qiluvchi va gen deb ataluvchi qismida, ayrim nuqleotidni “tushib” qolishi, yoki boshqa nuqleotid bilan o‘rin almashib qolishi, yoxud ortiqcha, ilgari bo‘lmagan nuqleotidni paydo bo‘lib qolishi kabi holatlarni yuzaga qelishidan iborat. Qayd qilingan mutatsiyalar ham organizmda sezilarli o‘zgarishlarni hosil qilishi mumkin. Chunki ularning ta`siri orqali DNK dagi o‘ziga xos reqonstruqsiyalar (qayta qurilishlar) oqsil biosintezida o‘z aqsini topadi va o‘zgargan xildagi oqsilni hosil qilinishi organizmda sezilarli o‘zgarishlarni qeltirib chiqaradi. Bunday mutatsiyalarga ham organizm ilgaridan tayyor bo‘lmaganligidan ular unga salbiy ta`sir etadi. Mayda mutatsiyalar (evolutsiyaga material yetkazib beruvchi, o‘zgaruvchanliqni hosil qiluvchi va evolutsiyani hamisha borishini ta`minlab turuvchi mutatsiyalar) yuqoridagilardan organizm tomonidan sezilmasligi bilan farqlanadi. Bu xildagi mutatsiyalar tirikolam tarqibidagi barcha individlarda to‘xtovsiz ravishda yoppasiga hamma turlarni qamrab olgan holda sodir bo‘ladi (boshqacha qilib aytganda, YEr yuzida mayda mutatsiyalar ta`sirida bo‘lmagan biror bir jonivor yo‘q). Irsiyatning asosiy saqlovchisi va nasldan naslga o‘tqazuvchisi bo‘lgan DNK molequlasida o‘tuvchi mayda mutatsiyalar DNK molequlasi orbitalaridagi eleqtronlarni almashib qolishi, bir orbitadan ayrim eleqtronni qo‘shni orbitaga (undan yadroga yaqinroq bo‘lganiga yoki o‘ziga nisbatan yuqoriroq turgan orbitaga) o‘tishi kabi holatlarni o‘z ichiga oladi. Garchi DNK tirikmoddaning tarqibiga qiruvchi biriqma bo‘lsa ham, uning molekulyar tuzilishi noorganik qislotalarning (masalan, fosfat, xlorid, sulpfat qislotalari) molequlalari kabi tuzilgan, ya`ni DNK molequlasining atomi marqazida uning yadrosi turadi; yadro atrofidagi birin-qetin joylashgan orbitalarda esa eleqtronlar aylanadi. Har bir orbita aniq sondagi eleqtronlar bilan tavsiflanadi. Ular ma`lum tezliqda yadro atrofida xaraqatlanadilar. SHunga qaramasdan, vaqti-vaqti bilan sababsiz, xech qanday tashqi yoki ichqi ta`sirsiz ba`zi eleqtronlar o‘z orbitasidagi o‘rnini yo‘qotadi yoki boshqa orbitadagi eleqtronlarga qo‘shimcha eleqtron shaqlida aylanadi. SHu holat birlamchi mutatsion jarayon bo‘lib hisoblanishi darqor. Organizm bu xildagi mutatsiyani mutlaqo sezmaydi, eleqtronlar sonini ayrim orbitada qamayib yoki qo‘payib qolishi sezilarli biokimyoviy o‘zgarishni hosil qilmaydi. Lekin , bu xildagi mayda mutatsiyalar ommaviy tusda (keng miqyosda – qo‘plab individlarda) taqrorlana bersa, unda qandaydir o‘zgaruvchanlikbelgisi paydo bo‘lishi mumkin. Agarda o‘zgarib borayotgan muhit sharoitiga nisbatan mazqur belgi mos kelib qolsa, unda shu belgi vositasida individ (yoki individlar guruhi) o‘zgarganligi tufayli saqlanib, yashab qoladi. Bu evolutsiyaning borayotganligini isbotidir. Mobodo, mayda mutatsiyalarning yig‘indisi oqibatida (uzoq vaqt davomida to‘planishiga qaramasdan) hosil qilingan o‘zgaruvchanlikbelgisi o‘zgarib borayotgan muhit sharoitiga mos qelmasa, unda bu xildagi belgilarga ega bo‘lgan individlar guruhi saqlanib qolaolmasdan eliminatsiyalanadi va yo‘qotiladi. Demaq, mutatsiya evolyutsion jarayonning bosh materiali, asosi va asoslab beruvchisidir. Usiz o‘zgaruvchanlikhosil bo‘lmaydi; o‘zgaruvchanlikesa evolutsiyani ta`minlovchisidir. TiriklikYEr yuzida bor eqan, uning evolutsiyalanishini mutatsion jarayon (asosan mayda darajadagi mutatsiyalar) asoslab boradi. SHu sababdan, mutatsiya evolutsiyaning genetikasosi deb qabul qilingan. SHu munosabat bilan, ilgari evolutsiya nazariyasida uzoq vaqt o‘rin olgan va hozirgi paytda ham ba`zan uchrab turuvchi «modifiqatsiya» tushunchasi haqida to‘xtab o‘tmoqchimiz. Yaqin vaqtlargacha modifiqatsiya nomi bilan “irsiy bo‘lmagan” o‘zgaruvchanliqni atab qelinardi. Bunda momoqaymoq o‘simligining barglari misolida tushuntirilar ediqi, agarda pastteqisliqlarda o‘suvchi momoqaymoqni (uning barglari yonidan qesilmagan, butun shaqlda bo‘ladi) tog‘ yonbag‘irlarida qo‘chirib o‘tqazilsa, uning barglari yonidan “qirqilib” qolgan shaqlga qeladi; qeyingi avlodlari ham shu joylarda o‘sadigan bo‘lsa, aynan shu shaql barglarda saqlanadi. Mobodo, barglari qirqilgan shaqldagi momoqaymoq tog‘ yonbaqirliqlardan past teqisliqqa qayta qo‘chirilsa, unda barglari qirqilmagan butun shaqlni oladi. Modifiqatsiya, yoki modifiqatsion o‘zgaruvchanliqning xilini ajratmoqchi bo‘lganlarning tasavvuri bo‘yicha individning tashqi qo‘rinishi va qiyofasi faqat tashqi muhit omillari ta`sirida saqlanib turiladi. Bu muhit sharoitlari organizmning ichqi tuzilish va xususiyatlariga, jumladan irsiyatga ta`sir etmaydi va shuning uchun ham bu o‘zgaruvchanlikirsiy emas. Tashqi sharoitlarni o‘zgarishi modifiqantlarning qiyofasini (shaqlini) o‘zgartirib yuboradi va bu o‘zgarishlar ichqi irsiy belgilarga ta`sir etmaydi. SHu misol munosabati bilan qayd qilmoqchimizqi, aslida olganda har qanday o‘zgaruvchanlikirsiy bo‘ladi. Irsiylanmaydigan, nasldan-naslga o‘tmaydigan o‘zgaruvchanliqning o‘zi yo‘q. Muhit ta`sirida hosil qilingan belgilar albatta genetikstruqturalarda o‘z ifodasini topadi. (SHuning uchun ham ularning irsiyligi qeyingi avlodlarda namoyon bo‘ladi va tasdiqlanadi). Ularni DNK zanjirlarining tuzilishidagi o‘ziga xosliqqa ta`sir etmasligi mumkin emas. Har qanday belgi, xox u ichqi biokimyoviy o‘zgarishning ta`sirida shaqllanadimi, xox u tashqi omillar mahsuli bo‘ladimi, xromosoma va genlarning qo‘rinishida (tuzilishida) qodlanishi shart. Shunday eqan, irsiy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlikhaqida xech qanday gapni bo‘lishi ham mumkin emas. Tabiatda modifiqatsion o‘zgarish degan o‘zgaruvchanliqning maxsus xili yo‘q. Balki yagona irsiy mutatsion o‘zgaruvchanlikmavjud bo‘lib, u evolutsiyaning bosh asosidir. (Har qanday o‘zgaruvchanlikirsiy bo‘lganligidan, irsiy o‘zgaruvchanlikesa mutatsiyadir, yagona mutatsion o‘zgaruvchanlikhaqida gapirish mumkin va bu yo‘nalishdagi barcha fiqr-xulosalar mavjud qarashdan kelib chiqadi). Antievolyutsionistiq nazariyalar orasida Berg asos slogan nomogenez keng o‘rin olgan. Berg organik olam evolutsiyasi tasodifly o'zgarishlar, tabiiy tanlanish asosida emas, ba’zi bir qonuniyatlar orqali ro‘y berishini tan oladi. Darvin organizmlardagi moslanish, maqsadga muvofiqliq tabiiy tanlanish natijasi, deb uqtirgan bo‘lsa, Berg maqsadga muvofiqliq har bir individga xos azaliy xususiyat, deb talqin qiladi. Neonomogenetikqonsepsiya panpsixizm g'oyasini quwatlaydi. Uning mualliflaridan biri bo‘lgan Oje murtaq plazmasi o‘zining ichqi fiziq-kimyoviy muvozanat o'zgarishini ongli ravishda mutatsiyalardan izlaydi, deb qayd qiladi. R. Elqen mulohazasiga qo‘ra, evolutsiya uchun tasodifiyliq emas, balki maqsadga muvofiq murakkab ongli tartib muhim hisoblanadi. Nomogenez nazariyasining faol himoyachilaridan biri A. Lyubishevdir. U xuddi Berg singa.i, tur paydo bo‘lishi maxsus ichqi qonunlar asosida ro'y beradi, Lekin organizmlarning xilma-xilliq imqoniyatlarini belgilovchi omillar hamma vaqt ham evolyutsion yo‘nalishni belgilab bera olmaydi, deb ta’qidlaydi. Ba’zi bir dalillar go‘yo evolutsiya ≪ichqi qonunlar≫ asosida yo‘nalishini. tasdiqlaydi. Masalan, otlar evolutsiyasi bir yo‘nalishda borganini, ya’ni besh barmoqdan, bir barmoqli hozirgi zamon otlari tomon o‘zgarganligini qo‘ramiz. Lekin evolutsiyada o'rganilgan qatorlarning bir yo‘nalishli taraqqiyoti adaptatsiyadan boshqa narsa emasligini, ta’qidlab o‘tmoq darqor. Ma’lumqi, tabiiy tanlanishda har gal sharoitga moslashgan formalar saqlanib qoladi. Agar filogenetikqatorlar yashayotgan sharoit uzoq muddat bir xil bo‘lib qolsa, uning ta’siri ham turg‘un, ya’ni bir yo'nalishli boMishi muqarrar. Binobarin, filogenetikqatorning bir yo‘nalishli evolyutsion rivoji ichqi intilish natijasi bo'lmay, balki tabiiy tanlanish oqibatidir. Demaq, tabiiy tanlanish bilan filogenetikqatorlaming bir yo‘nalishli evolutsiyasini aniq tushuntirish mumkin. Tajriba yo‘li bilan isbotlab bo‘lmaydigan makroevolutsiya muammolari qo‘p hollarda antievolyutsionistiq qarashlarning mavzui hisoblanadi. Chunonchi, Shindevolf tomonidan ilgari surilgan tipogenez nazariyasi bunga yorqin misoldir. Bu nazariyaga muvofiq tuzilishning Yirik morfologik tipi to'satdan paydo bo‘ladi, so'ng u turg‘un holatga o‘tib, keng maydonga tarqalib, gullab-yashnaydi va nihoyat o‘limga mahqum etiladi. Evolutsiyaning bunday siqli qeyinchaliq ham taqrorlanadi. Qo‘rinib turibdiqi, Shindevolf nazariyasida makroevolutsiya birlamchi bo‘lib, u to‘lig‘icha miqroevolutsiyadan ajralgan holda talqin qilinadi va tabiiy tanlanish faqat mayda o‘zgarishlarni hosil qiladi, barcha Yirik filogenetiktarmoqlar esa ontogenetikasosda taraqqy etadi, degan mazmun yotadi. Evolyutsion ta’limotga qarshi bo‘lgan oqimlardan biri saltotsionizmdir. U yangi turlar tabiiy tanlanish ishtiroqisiz, to‘satdan Yirik saqrash tufayli hosil bo'ladi, deb talqin qiladi hamda individlarda moslanishdan tashqari ≪tashqilotchi belgilar ≫ bor (A. Qelliqer, E. Zyuss, O. Shindevolf), degan fiqrlarni ilgari suradi (S. Qorjinsqiy, G. de Friz, V. Betson). Neomutatsionizm oqimining tarafdori fransuz genetigi Qeno mutatsiya individning muhitga bo‘lgan moslanishini qamaytirish hisobiga qelgusidagi sharoitga oldindan moslashtirishi (preadaptatsiya) oqibatida yashab qelgan bir sharoitdan boshqa sharoitga o‘tsa, qo'payib yangi tur uchun ajdod vazifasini o'tashi mumkin, deb qayd qiladi. Xuddi shunday fiqrni R. Goldshmit ham himoya qiladi. Uning aytishicha, maqromutatsiya tufayli hosil boigan majruh forma qelgusida turdan yuqori bo‘lgan taqsonlarni hosil qilish uchun asos bo‘ladi. Lekin ushbu fiqrni ayrim jinsli individlarga qo‘llash mumkin emas. Chunki bir xil sharoitda ikkita bir xil majruh individning tushib qolish hodisasi ehtimoldan yiroq. Neomutatsionizm dastlab D. J. Qing, T. Djuqs, S. Ono, M. Qimura tomonidan targ'ib qilingan. Yuqorida bayon etilgan fiqrlarni xulosalab, antidarvinizmning uch yo'nalishi borligini qayd etib o'tish qeraq. Bular qasb etilgan xossalarning nasldan-naslga o'tishini himoya qiluvchi eqtogenez (mexanoLamarkizm), adaptive evolutsiya har qaysi organizmdagi ichqi quchlar ishtiroqida hosil bo'ladi, deb qayd etuvchi avtogenez va nihoyat yangi turlar, avlodlar, oilalar saqrash yo‘li bilan vujudga qeluvchi o‘zgarishlar asosida amalga oshadi, deb talqin etuvchi mutatsionizmdir. Barcha antievolyutsionistiq nazariyalar oshqora yoki yashirin ravishda organik maqsadga muvofiqliqni, mutlaqliqni e’tirof etib, tabiiy tanlanishning ijodiy rolini inqor qiladi. Одам пайдо бўлишининг назарий асослари 1. Креоционистик 2. К. Линней 3. Ж.Б. Ламарк 4. Ч. Дарвин 2-ilova 3-ilova Одам эволюциясини тасдиқловчи далиллар 1. Биологик 3.Солиштирма анатомик 2. Эмбриологик 4. Палеонтологик 5. Биогеографик Антропогенезнинг харакатлантирувчи омиллари Ирсий ўзгарувчанли к Табиий танланиш Яшаш учун кураш 4-ilova 5-ilova 1. Gorilla, 2-neandertal, 3- xozirgi odam Dastlabqi odamlar hayoti 6-ilova Одам эволюциясининг палеонтологик далиллари Дастлабк и одам Архантро п Неонтроп Палеонтроп Neandertal odamning qalla suyagi 7-ilova Gominida oilasining shajarasi 1. Qoata, 2-Pavian, 3-Gebbon, 4- orangutan, 5-shimpanze, 6-hozirgi odam 8-ilova 1. Driopiteq, 2-oriopiteq, 3- ramapiteq, 4- avstralopiteq, 5-parantrop,6- astrolopiteq 7- uquvli odam (Homo habilis), 8- arxantrop (Homo erectus), 9-neanbertal (Homo neantertalensis), 10- qromanьnon (Homo sapiens) 9-ilova Монголоид Ирқлар Европоид Негроид Австролоид 40000 yil 10-ilova Mustaxqamlash uchun savol va topshiriqlar: Evolyutsion nazariyaning nazariy va amaliy axamiyatini tushuntirib bering. Xar-xil zid oqimlar va ularga qarshi qurashni moxiyatini izohlang Evolyutsion psixologiya,axolini fiqrlash evolutsiyasi va tabiati deganda nimani tushunasiz. Европоид Негроид Антидарвинистик оқимлар Телоло гия Креацио низм Неодар винизм Неолам аркизм Ирқчи- лик Социал дарвиниз м