Farmakopeya. Dorixona va vetdorixonalar faoliyati bilan tanishuv. Darsning maqsadi: Talabalarga farmakopeya to‘g‘risida tushuncha berish, dorixonalar va ularning tuzilishi, A (zaharli), B (kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi) va boshqa ro‘yxatiga kiruvchi dori vositalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishtirish va o‘rgatish. Darsning o‘tkazish usuli – Darsga ta’luqli bo‘lgan barcha ma’lumotlarni o‘qituvchi tomonidan talabalarga tushuntiriladi va daftarga yozib o‘rganiladi. Amaliy mashg‘ulotni o‘tkazishda avvalo kafedrada mavjud bo‘lgan farmakologiya fanidan asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Mavjud bo‘lgan adabiyotlar ko‘rsatib o‘tiladi. 1.I.Ye.Mozgov «Farmokologiya» darslik Moskva,1985 g. 2.S.S.Azizova «Farmakologiya» darslik Toshkent, 1994, 2000,2006 y. 3.M.N.Maxsumov, M.M.Malikov «Farmakologiya» darslik,Toshkent 1997 4.M.I.Rabinovich «Praktikum po farmakologii i retsepture» uchebnik, 1983 5.M.D.Moshkovskiy «Lekarstvennыye sredstva» 1-2 tom Posobiye dlya vrachey «Medisina» 1993 g. 6. «Spravochnik lekarstvennыye sredstva» Moskva, «Medisina» 1990 g. 7.V.D. Sokolov. “Farmakologiya” Sankt-Peterburg 2010 8. S.M.Maxkamov va boshqalar «Tayyor dorilar texnologiyasi» Toshkent 1995 g. 9. Kovalev va boshqalar «Antibiotiki, sulfanilamidi i nitrofurani» Moskva 1989 g. 10.M.A.Klyuyev va boshqalar «Tabiatda ishlatiladigan dori-darmonlar» Toshkent 1995 g. 11.X.X.Xolmatov «Turli kasalliklarda dorivor o‘simlik yigmalardan foydalanish» Toshkent, 1993 y Yuqorida sanab o‘tilgan barcha adabiyotlar mazmuni to‘g‘risida qisqacha tushintirishlar berilib, talabalar daftariga qayd qilib o‘tiladi. Farmakologiya fani (Pharmacon –dori darmon, logos-ta’limot) asosan dori darmonlar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, dori vositalarining hayvonlar organizmiga ta’sir mexanizmini hamda ushbu ta’siri natijasida vujudga keladigan fiziologik va bio- kimyoviy o‘zgarishlar qonuniyatlarini o‘rgatadi. Dori vositalarini tayyorlash uchun asosiy xom ashyolar sifatida: 1.Birinchi bosqichda dori vositalarining umumiy qismi dorivor o‘simliklardan tayyorlanar edi va bu usul hozirgacha yangilanib hamda to‘ldirilib davom etib kelmoqda. 2.Keyingi paytlarda ko‘proq mikroorganizmlardan olinayotgan kuchli va maxsus antibiotiklar, vitaminlar, aminokislotalar ishlab chiqarishga asos bo‘lib xizmat qilmoqda va shu bilan birgalikda ilmiy izlanishlarga keng yo‘l ochib bermoqda. 3. Hayvonlar dunyosi ham juda qimmatli vositalarni – (SJK, insulin va boshqalar) yaratishga omil bo‘ldi, albatta bu boshlanishi . 4. Hozirgi paytda dori vositalarini ishlab chiqarishda kimyoviy sintez usuli keng qo‘llanilib kelinmoqda. Amaliy darsning ikkinchi qismida talabalarga erkin xolatda, o‘zlari ishlatgan va bilgan dori vositalarining nomlarini o‘zbek tilida daftarlariga yozishadi va ushbu dori vositalarining lotincha nomlarini mavjud bo‘lgan adabiyotlardan topib yozishadi. Bu bilan talabalarga adabiyotlar bilan qanday ishlash kerakligi ham tushintirib o‘tiladi. Namuna uchun : Darsning maqsadi: Talabalarga farmakopeya to‘g‘risida tushuncha berish, dorixonalar va ularning tuzilishi, A (zaharli), B (kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi) va boshqa ro‘yxatiga kiruvchi dori vositalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishtirish va o‘rgatish. Darsning o‘tkazish usuli – Darsga ta’luqli bo‘lgan barcha ma’lumotlarni o‘qituvchi tomonidan talabalarga tushuntiriladi va daftarga yozib o‘rganiladi. Amaliy dars uchun kerakli jixozlar: farmakopeya, A, B va boshqa guruh dori vositalari ko‘rsatilgan jadvallar, dori saqlash uchun maxsus idishlar, har bir guruhga kiruvchi dori vositalaridan namunalar. Farmakopeya (yunoncha so‘z bo‘lib pharmakon – dori va poieo – tayyorlayman) asosan dori shakllarini bir necha xil tayyorlanishini va ularni qo‘llash uchun layoqatligini belgilab beruvchi to‘plam hisoblanadi. Har bir davlatning o‘z farmakopeyasi bo‘ladi. Ular jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotiga qarashli Xalqaro farmakopeya talablari asosida ish ko‘radi. Farmakopeyaga o‘xshash kitob birinchi bo‘lib 840 yili arab vrachi Sabur-Ibn-Saxel tomonidan «Grabaddin» nomi bilan yozilganligi tarixdan ma’lum. Ammo davlat farmakopeyasi sifatida 1498 yili Italiyada «Resettario fiorentino» nomi bilan nashr qilingan bo‘lsa, Germaniyada 1698 yil «Branderburg dispensatoriyasi» nomi bilan, Rossiyada esa birinchi davlat farmakopeyasi 1778 yili «Pharmacopola Rossica» nomi bilan lotin tilida nashr etilganligi tushuntirib utiladi. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi Davlat farmakopeyasi tayyorlangan va nashrdan chiqarilish arafasida. Davlat farmakopeyasi rasmiy dastur bo‘lib, uning talablariga dori moddalar ishlab chiqaradigan, sotadigan va qo‘llaydigan muassasalar rioya qilishlari shart. Farmakopeyada dori moddalarining nomlari, kimyoviy formulalari, fizik- kimyoviy xossalari, sifati, saqlash qoidalari, bir martalik va sutkalik miqdor (doza)lari beriladi. Farmakopeya 3 qismdan iborat bo‘lib, kirish qismida dori vositalarning lotin nomlanishlari qisqartirilgan xolatida ko‘rsatilgan bo‘lib, so‘ngra A va B ro‘yxatga kiruvchi zaharli va kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi vositalarning nomlanishi ro‘yxati yozib berilgan. Farmakopeyaning asosiy qismida dori vositalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan bo‘lib unda kimyoviy farmasevtika sanoatida ishlab chiqarishdagi erishilgan yutuqlar, har bir dori preparatining lotincha va o‘zbekcha nomlanishi, ularning sinonimi, fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari, tozaligi va haqiqiyligini aniqlash uchun o‘tkazilgan tajribalar, shuningdek ularni miqdor ko‘rsatkichlari hamda saqlash holatlari va qanday shaklda ishlab chiqarilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Farmakopeyaning keyingi xulosa qismida esa dorivor vositalarning fizik- kimyoviy, biologik izlanishlarning umumiy usullari, preparatlarning tozaligi va ularni tayyorlashdagi qo‘shimcha vositalar miqdor ko‘rsatkichlari, flyuorometrik, polyarografik va xromatografik tekshiruvlar, dori vositalarning aktivligini biologik usulda hamda bakterial preparatlarni aniqlash usullari va sterillash qoidalari ko‘rsatib o‘tilgan. Qo‘shimcha qilib esa odamlar va hayvonlar uchun qo‘llaniladigan preparatlarning eng yuqori zaharli va kuchli ta’sir etuvchi miqdor ko‘rsatgichlari keltirilgan. Suyuq dori vositalarining tomchilab berilish jadvali hamda kislota va uyuvchi ishqorlar erituvchilar sig‘imi to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan. Barcha dori vositalari qabul qilingan standartlar asosida farmasevtika zavodlarida yoki retseptlarda yozib ko‘rsatilgan bo‘lsa maxsus dorixonalarda tayyorlanadi va iste’molga beriladi. Shu sababli dori shakllari ikki xil usul bilan tayyorlanadi. 1.Ofisinal usulda (officina–dorixona, ustaxona) – bu davlat farmakopeyasida ko‘rsatilgan standartlar asosida farmasevtika zavodlarida ishlab chiqarilgan dori shakllaridir. 2.Magistral usulda (magister–o‘qituvchi, rahbar) – bu usulda davolovchi vrach tomonidan yozib berilgan retseptlar asosida maxsus dorixonalarda tayyorlangan dori shakllari hisoblanadi. Veterinariya dorixonasi Dorixona (lotin nomlanishi officina, yunoncha apotece) asosan davolovchi vrach tomonidan yozib berilgan retseptlar asosida dori shakllarini tayyorlash va iste’molga chiqarish bilan shug‘ullanuvchi korxona. Dorixonalarda ofisinal hamda magistral usullarda tayyorlangan dori moddalari saqlanadi va sotiladi. Bundan tashqari kasal hayvonlarni davolash jarayonida ishlatiladigan ba’zi asbob-uskunalar, bog‘lov materiallari va boshqalar ham sotiladi. Dorixona toza, yorug‘ va havo almashib turuvchi quruq xonalardan iborat bo‘lib, davolashga ixtisoslashgan ambulatoriya va klinika yonida bo‘lishi kerak. Bundan tashqari dorixonalar maxsus jihozlangan dori vositalarni saqlash uchun alohida xonalar, yer to‘la va dori javonlari bo‘lishi shart. Dori vositalari har xil tashqi va ichki muhitlar ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Misol uchun: Adrenalin va xloroform yorug‘lik va nam bo‘lgan joyda tez buziladi. Shu tufayli vositalarni qarong‘u va quruq joyda saqlash tavsiya etiladi.