FOZAVIY MASHTAB BILAN BOG‘LIQ MONITORIGNING O‘ZIGA XOS TOMONLARI 1. Geotextizimlarni loyihalashning geoekologik asoslari 2. Tabiiy-texnik geoetizimlarni hududiy loyihalash 3. Tabiiy-texnik geotizimlarni loyihalashning geoekologik tamoyillari 4. Tabiiy-texnik geotizimlar faoliyati meyorini hisobga olish, boshqaruv va nazorat. Tayanch iboralar: Geotextizim, tabiiy-texnik geotizim, tabiiy-antropogen tizim, antropogen- texnogen tizim, tabiiy-xo‘jalik tizim, majmuali integral geotizim, ijtimoiy-tabiiy texnik geotizim, sanoat geotextizimi, transport geotextizimi, shahar geotextizimi, suv xo‘jaligi geotextizimi, boshqaruv-o‘zuvchi, zanjirli reaksiya, tozalovchi inshootlar. Geotextizim – texnikaning tabiat bilan o‘zaro tutashib ketishi va natijada yaxlit tabiiy – texnik tizim ko‘rinishini egallashidir (G.Xelvmi,1966). Geotextizimlar, ... ko‘pincha suv omborlari, yirik kanallar, sug‘oriladigan ekin maydonlari, turli xil kombinat, zavod va fabrikalar, ular joylashgan landshaftlar hamda yon atrofdagi o‘zaro aloqada bo‘lishi mumkin bo‘lgan landshaftlar bilan birgalikda keltiriladi (SH.Zokirov, 1998). Geotextizimlar (F.N.Milkov bo‘yicha landshaft – texnikaviy tizimlar) asosan ikki qismli (yoki ikki kichik tizimdan tuzilgan) tizimlar bo‘lib, ularning taraqqiyoti asosan ikki xil, ya’ni tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy qonunlarga bo‘ysinadi. Geotextizimlarning mavjudligi va rivojlanishida texnika qismi etakchi ahamiyatga ega bo‘lib, inson tomonidan nazorat qilinib, boshqarilib turiladi. Geotizim bir necha turda bo‘ladi. Tabiiy geotizim, haqiqiy tabiiy holdagi geotizim tabiatda kam saqlanib qolgan, chunki insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida tabiiy muhit kuchli ravishda o‘zgarib bormoqda. Biroq geotizimlar inson ta’sirida bo‘lsalar ham tabiiy qonunlar asosida taraqqiy qiladilar, modda va energiya almashuvi tabiiy jarayonlar harakatiga bo‘ysinadi. Integral geotizim–bu murakkab hududiy–vaqtli hosila bo‘lib, tabiat, aholi va xo‘jalik kabi kichik tizimlaridan iborat. Bir tomondan, tabiiy xususiyatlarini saqlab qolgan holda tabiiy qonunlar asosida yashaydi, boshqa jihatdan esa–ular ijtimoiy va jamiyat sifatlariga ham ega, ularning bu xususiyatlari jamiyat qonunlari negizida rivojlanadi. Integral geotizimning global miqyosidagi shakli “tabiat- jamiyat” supertizimga mos keladi. Hududiy yoki mahalliy miqyosidagi integral geotizimga ishlab chiqarish, rekreatsiya, tabiiy–texnik, tabiiy–xo‘jalik geotizimlarini kiritish mumkin. Keyingi vaqtlarda “tabiiy–antropogen tizim, antropogen–texnogen tizim” va boshqalar tarkib topdi, ular integral geotizimlarni sinonimi deb qaraladi. Tabiiy–texnik geotizim. Bu variantda tabiat bilan texnika birinchi o‘ringa chiqadi. Geotizimlarda aloqa ancha kuchli, lekin har doim ham bu aloqa barqaror emas. Avvalo texnik qism tabiatga mos kelishi darkor, shunda boshqaruv samarali bo‘ladi, o‘z navbatida tabiat texnikaga ham ta’sir etadi, bu holda aks ta’sir natijasida turli noxush o‘zgarishlar yuzaga keladi. Geoekologik yondashuv tizimli yondashuvning bir turi sifatida. Tabiiy- texnik geotizim (TTG)-integral geotizimning varianti (turi) bo‘lib, unda birinchi o‘rinda tabiat bilan texnika o‘rtasida o‘zaro ta’sir yuz beradi. TTG yoki geotextizimlar-jihozlar va mehnat vositalarining kombinatsiyasidan iborat bo‘lib, ular yagona texnologik marom bilan bog‘liq va ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy vazifani bajaradi. Texnologiya, texnika va geotextizim o‘ziga xos mexanizm bo‘lib, insonga bir tomondan, tabiiy muhitga moslashishga, boshqa tomondan esa tabiat talablarini qondirishga xizmat qiladi. Geotextizimda texnik tuzilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri asosiy element bo‘lishi bilan birga u yoki bu texnik vositalardan foydalanish sharoitlari bilan ham aniqlanadi. Geoekologik yondashuv har bir ob’ektni tabiiy-texnik geotizim sifatida loyihalaydi. SHuni tushunish kerakki, biz yangi ob’ektni yaratish bilan tabiatni o‘zgartiramiz. Loyihachi yangi texnologik jarayonni yaratish bilan muhitni ham o‘zgartiradi, yangi muhitni loyihalaydi. Muhitni loyihalash, yangi muhit yaratish deganda tizimni loyihalash, konstruksiya yaratish, texnologiya vujudga keltirish bilan birga ular tabiatidagi o‘zaro aloqalarga mos tushishi kerak. Loyihalashning geoekologik asoslari. Loyihalashning geoekologik asosi geoekologik bilim va hududiy loyihalashning hususiyatlarining jamlamasidan iborat bo‘lib, uni loyihalashning geoekologik tamoyili deb ataladi. Loyihachi uchun tabiatni oqilona muhofaza qilish loyihasining, ishlab chiqishda qandaydir «geoekologik minimumni bilish talab etiladi. Bu minimumga quydagilar kiradi: a) jamiyat hayotida tabiat va landshaftlarining roli to‘g‘risida umumiy tushunchalar, landshaftlarninng asosiy vazifalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish; b) tabiiy geotizimlar to‘g‘risidagi bilimlar, shuningdek ularni antropogen- texnogen ta’sir natijasida o‘zgarishi to‘g‘risida bilimga ham egaligini bildiradi. Tabiat geotizimlaridagi aloqalar to‘g‘risida bilimlarga ega bo‘lishi lozim, bunda bir butunlik, ularni xarakteri, o‘zgaruvchanligi va barqarorligi, makon va vaqtdagi holatlarini bilish darkor; v) integral geotizimlar to‘g‘risidagi bilimlar «tabiat-jamiyat» supertizimidagi o‘zaro munosabatlar xususiyatlari to‘g‘risidagi bilimlarni qamrab olishi kerak, bunda jamiyatning alohida roli to‘g‘risida, mavjud yoki loyihalanadigan tabiiy-texnik geotizimlarning xususiyatlari xaqida, integral geotizimlarning o‘zgaruvchanligi va barqarorlik qobiliyatlari, ularda o‘z-o‘zini boshqarish va boshqaruv jarayonlarini almashib kelishi to‘g‘risida bilimlarga ega bo‘lish lozim (V.Preobrajenskiy, 1983). Loyihalashning aniq masalalarini hal qilishda, masalan, ma’lum hududga ega bo‘lgan geotextizimning loyihasini tuzishda aniq geotizimlarning xususiyatlari to‘g‘risida hududiy geoekologik bilimlarga ega bo‘lish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Inson faoliyati bilan tabiat o‘rtasida o‘zaro aloqalarni ko‘rsatish ham amaliy ahamiyatga molik. To‘g‘ri, hududiy ma’lumotlarni to‘g‘ri tushuntirish tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir hamda tabiiy va texnik geotizim o‘rtasidagi ta’sirni bilish faqat nazariy bilimlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Hududiy loyihalashning xususiyati-bu uning ko‘p bosqichligi va bir-birlarini ichiga kirib borishi, geotextizimlarning turli vazifali turlarini loyihalashning o‘ziga xosligi, o‘z vaqtida geoekologik axborotlarni zarur hajmda va kerakli shaklda kelib tushishi, me’yor va andozalarda keng foydalanishdan iborat. Loyihalarning bosqichligi va bir-birini ichiga kirib borishi shundan iboratki, mayda masshtabli umumiy bosh chizmalardan loyihalar (qism)ning aniq ishlangan yirik masshtabga o‘tishni taqazo qiladi. Birinchi bosqichda odatdagidek, hududning umumiy modelini tashkil qilish va rivojlantirish (masalan, mamlakatning tabiatini muhofaza qilish tadbirlari)-bosh chizma-loyiha (masshtab 1:1 000 000 yoki 1:500 000), ikkinchi bosqichda-rayon (tuman) er tuzilmasi (masshtab 1:300 000, 1:100 000, 1:25 000), uchinchi bosqichda ma’lum geotextizim va uning atrofining loyihasi. Har bir bosqichda loyihalashning geotextizimining zarurligi va vujudga keltirish joyi zarurati sezilib turadi. Masalan, rayon er tuzish ishlari bosqichida ularning joylashuvi, mavjud yoki loyihalanilgan geotextizimlar bilan aloqasi aniqlanadi. Loyiha bosqichida esa geotextizim tuzilmasi va uning elementlari orasidagi aloqalar aniqlanadi. O‘z vaqtida (loyihani tuzishga qadar) geoekologik axborotlarning kelishi loyiha qarorlarini to‘g‘ri asoslash muhim, uni optimal variantini tanlash zarur. Biroq, tabiat to‘g‘risidagi hozirgi holat ma’lumotlarigina emas, balki "tabiat-jamiyat" tizimidagi aloqalar va o‘zaro ta’sirlar, ijobiy va salbiy oqibatlarni aniqlovchi prognozli ma’lumotlar ham zarur. Loyihalashning geoekologik tamoyillari - bu qoida, geotextizimlar va ularning elementlarini loyihalashda amal qilinishi lozim, bu hol ularning tabiiy xususiyatlarini saqlab qolishda foydalaniladi. Loyihalashning geoekologik tamoyillari-bu tabiiy va integral geotizimlarning xususiyatlariga tabiiy holda asoslanadi. Bu tamoyillarga amal qilish faqat integral geotizimlarning hamda tabiiy geotizimlarni loyihalarida tuzilish xususiyatlari, funksional mavjud bo‘lish, tadrijiy o‘zgarishi va taraqqiyotini aniq hisobga olishda zarur bo‘ladi. Geoekologik tamoyillarga rioya qilish tabiatni saqlab qolishni puxta o‘ylab ko‘rilgan loyihasi va qurilishi, geotextizimni uzoq muddatda ishlab turishi, muhitning inson uchun optimal bo‘lishligi, saqlanishini ta’minlaydi (V.Preobrajenskiy, 1986). 4.2. Tabiiy-texnik geotizimlarni xududiy loyihalash Tabiiy-texnik geotizimlar hududiy loyihalash va rejalashtirishning asosiy ob’ekti. Geotextizimlarning bir necha turlari mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida tuzilish qiyofasi va funksional mavjud bo‘lishi hamda o‘xshashliklari bor. Birinchi guruhga sanoat, transport va shahar geotextizimlarini kiritish mumkin. Bu guruhda texnik elementlar bilan ta’minlanishi yuqori: asfalt, beton yoki texnik inshootlar maydonlarining ko‘pligi bilan tavsiflanadi. Sanoat yo‘nalishidagi geotextizimlarning texnik elementlari eng yuqori darajada (jadalligi, konsentratsiyasi, uzoqligi) ta’siri mavjud, ular geotizimlar o‘zgarishida asosiy omil hisoblanadi. Transport yo‘nalishdagi geotextizimning texnik elementlari avtomobil, temir yo‘l, quvur transporti–unchalik katta bo‘lmagan maydonlarda tabiat chiziqli jadal o‘zgaradi. Ularning o‘ziga xos ta’sir yo‘nalishi to‘g‘ri chiziqli xarakterda bo‘ladi: bir tomondan to‘siq rolini o‘ynab, hayvon va o‘simlik turlarini o‘tkazmasligi mumkin, boshqa tomondan biologik yo‘lak vazifasini o‘taydi, undan hashoratlar, begona o‘tlarning kirib borishi yuz beradi. SHahar majmuali integral geotextizim. Aholining mavjudligi ularni ijtimoiy-tabiiy-texnik geotizim deb atashga imkon beradi. SHaharlar, ayniqsa yirik shaharlar, geotextizimi o‘ziga xos, chunki ularda geotextizimlarning funksional tiplari mavjud bo‘ladi va bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. SHahar bu o‘ziga xos integral majmuali geotextizim. SHaharlarning farqi ularning teng huquqli elementi-aholi, inson hisoblanadi. Boshqa geotextizimlardan farqli shahar geotextizimlari faqat tabiiy va texnik omillardan tashqari ijtimoiy omillar bilan ham bog‘liq. Demak, shaharni aniqroq qilib ijtimoiy-tabiiy-texnik geotizim deb atash lozim. Nisbatan kichikroq hududlarda ko‘pincha bir-birlari bilan turli vazifalardagi geotextizimlar: sanoat va suv xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligi, transport, rekreatsiya, tabiatni muhofaza qilish va boshqalar o‘zaro ta’sirda bo‘ladilar. SHaharga suv, oziq- ovqat, yoqilg‘i kirib undan oqava suv, qattiq va gazsimon chiqindilar chiqariladi. Har bir shaharlikka o‘rtacha sutkada 1,5 kg qattiq qoldiq-chiqindi to‘g‘ri keladi. Uning bir qismi axlatxonada va bir qismi esa ikkilamchi resurs sifatida ishlatiladi. SHahar havosini ifloslanganligidan havo harorati atrofga nisbatan 1-2° S yuqori hisoblanadi. Hududiy loyihalash jarayonida tabiiy-texnik geotizimlarning majmuasi bilan ish ko‘riladi. Bu holda hududning amaldagi mintaqalanishi, ular mavjud bo‘lishi jarayonida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarning oldini olish uchun ularni oqilona joylashtirish yo‘llarini izlashga diqqat bilan qarash kerak. Sanoat geotextizimlari. Sanoat geotextizimlari deb sanoat ob’ektlarini majmuali holda, ma’lum hududda joylashishi tushuniladi, bunda tabiat majmualari ularning funksiyasida qatnashadi. Bunday geotextizimlarda uchta kichik tizimlarni ajratish mumkin: 1) texnik: sanoat maqsadidagi muxandislik inshootlarining majmuasi, ular yagona ishlab chiqarish-texnologik jarayonlar va ishlab chiqarish infratuzilmasi bilan birlashgan bo‘ladi; 2) tabiiy: tabiiy majmua yoki komponentlar (tabiiy sharoit va xom ashyo sifatida foydalanish), ulardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonlarini vujudga keltirish uchun zarur; 3) boshqarish qismi: texnik va tabiat kichik tizimlari orasida o‘zaro ta’sirni amalga oshiradi. Uchta kichik tizimlarni o‘zaro ta’siri bir yo‘nalishda yuz beradi: texnik ob’ektlarning tabiatga ta’siri, tabiiy resurslarni olish, texnogen chiqindilarning to‘planishi, tabiiy majmua va komponentlarning xususiyatlarining o‘zgarishi-aholi sog‘lig‘ining yomonlashuvi va boshqalar. Texnik ob’ektlarni tabiatga ta’siri miqyosi jihatidan juda ham kuchli, buning natijasida tabiiy majmua tubdan o‘zgarishi mumkin. Sanoat gebtextizimlarining xususiyatlaridan biri ularning hududiy jihatdan juda ham zich konsentratsiyada mavjud bo‘lishi va atrof muhitga kuchli ta’sir etishidir. Ayniqsa, ko‘plab sanoat korxonalarining bir joyda to‘planishi muhitning ifloslanishini kuchaytiradi, masalan, neftni qayta ishlash, rangli metallurgiya va kimyo sanoati ishlab chiqarish korxonalarining yaqin joylashishi havo, suv, tuproq va o‘simlikni kuchli darajada ifloslanishiga olib keladi (Olmaliq va Farg‘ona sanoat tugunlari). Transport geotextizimlari. Transport va transport geotextizimlari tabiatga jiddiy ta’sir etadi. Ko‘proq er usti transporti jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy ta’sir turlariga shovqin, atmosferaning ifloslanishi, elektromagnit nurlanish va boshqalar kiradi. Suv transportining ta’siri (neft mahsulotlari bilan ifloslanishi) kemalarning xo‘jalik-maishiy chiqindilari bilan ifloslanish, bandargohda yuk tushirish va yuk ortish jarayonida suvning ifloslanish kuzataladi. Transport geotextizimida texnik sharoitlarga ko‘ra ikki turdagi ifloslanish kuzatiladi: 1) maydonli (aeroport, vokzallar, bandargohlar) va 2) yo‘lli (avtomobil, temir yo‘l, quvur transporti, elektr tarmoqlar va boshqalar). Bular orasida, ayniqsa avtomobil yo‘llari ko‘proq ta’sir etadi va bu holat avtomobilning ko‘proq chiqindi chiqarishi bilan bog‘liq. SHuningdek shovqin, grunt tebranishi (vibratsiya) ham mavjud. Katta yo‘llar, quvur taransporti, temir yo‘llar qurilishi atrof muhitga ta’sir etadi. Ikki tomonli avtomobil yo‘li eng xavfli, chunki turli chiqindilar ko‘p to‘planadi. Suv xo‘jaligi geotextizimlari. Energetika (gidrotexnika), sanoat va maishiy suv bilan ta’minlash (suv-meliorativ va baliq xo‘jaligi), suv transporti va boshqa xo‘jaliklar suv xo‘jaligi bilan bog‘liq. Bular tabiat muhofazasi, aholining dam olishi va sog‘liqni saqlashda axamiyati kattadir. 4.3. Tabiiy-texnik geotizimlarni loyihalashning geoekologik tamoyillari 1.Tabiiy-texnik geotizimlarni makon va vaqtda loyihalash tamoyili. Har bir landshaft (geotizim) murakkab (hududiy), makon va vaqtdagi ochiq tizim bo‘lib, u bir butun geografik qobiqning bir qismi hisoblanadi, shuningdek u bir butun qator morfologik qismlardan iborat. Geotizimga bo‘lgan ta’sir natijasida tabiat, xo‘jalik va aholi tizimlarida o‘zgarish zanjiri vujudga keladi (chunki geotizimda yotiq va tik yo‘nalishlar bo‘yicha komponentlar hamda ayrim qismlar orasida bog‘liqlik mavjud), bu hol tezda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tabiiy-texnik tizimlarni loyihalashda vazifa murakkablashadi: tabiat bilan texnika o‘rtasida o‘zaro aloqani hisobga olib, loyihalash yo‘li bilan barqaror yuqori sifatli holda tabiat va texnik qismlarning mavjud bo‘lishiga erishish lozim. Loyihalash doirasiga hozirda me’yorlar, chegaralar va tabiat orqali kiritiladi. Loyihalanilayotgan ob’ektni tizimli xarakterda ekanligini hisobga olib loyihani vujudga keltirishda landshaftning bir butun holdagi xususiyatini saqlab qolish uchun uning barcha komponentlarining xususiyatlarini to‘la-to‘kis muhofaza qilish lozim bo‘ladi. Masalan, er usti va grunt suvlarining musaffoligini saqlab qolish uchun havo bilan tuproq birinchi navbatda toza bo‘lishi kerak. CHunki chiqindilarning aksariyat qismi tuproqqa tushadi, ular yuvilib suv havzalariga qo‘shiladi. Qishloq xo‘jalik geotextizimlarini loyihalashda bu tamoyil (texnik qismlar) ayrim holdagi shunchaki bo‘laklar emas, balki murakkab tizim bo‘lib tabiiy va texnik elementlar, ya’ni qishloq xo‘jalik ekinzorlari, infratuzilma erlari, aholi manzillari, o‘rmon va boshqa qishloq xo‘jaligi erlari bo‘lmagan maydonlarni bir- birlari bilan bog‘liq tizim deb tushuniladi. Tamoyilni hisobga olish geotextizim (qishloq xo‘jalik)ni hududiy tuzilmasini optimallashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi, ularni turlicha geoekologik optimal holda saqlash yo‘li bilan erishiladi. Optimallashtirishga tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning hududiy tashkil qilish bilan erishiladi, bunda landshaftlarning shakllari, o‘lchamlari va aloqadorligi, shuningdek qo‘shni qishloq xo‘jalik geotextizimlarning joylashishi hisobga olinadi. Qishloq xo‘jalik geotextizimlarining optimal geoekologik xilma -xilligini ta’minlash uchun ekinzorlar turlarini ko‘paytirish taklif qilinadi. Qishloq xo‘jalik geotextizimlari tabiiy geotizimlarga nisbatan ham xilma-xilligi bilan tavsiflanadi, shuning uchun ham ularning tashqi ta’sirlarga barqarorligi kamroq. Buning uchun qishloq xo‘jalik geotextizimlarining tuzilmasi «murakkablashtiriladi», ya’ni almashlab ekishni tatbiq qilish ancha samara beradi. Almashlab ekishni turli me’yor- chizmalarini amalda qo‘llash ekinzorlarning turli tumanligini ta’minlaydi. Bu bilan tuproq tuzilmasi va hosildorligini yaxshilashga erishiladi. SHuningdek, ihotazorlarni bunyod etish deflyasiyaning oldini olishga imkon beradi. Hududning tabiiy sharoitiga qarab o‘rmonzorlar, suv havzalari, rekreatsiya tizimlarini vujudga keltirish ham muhitning yaxshilanishi va aholining yashash sharoitlarining qulayligini ta’minlaydi. 2. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini barcha joylarda amalga oshirish tamoyili. Bu tamoyil geografik qobiqning bir butunligi tushunchasidan kelib chiqadi, shuningdek, geotizimlarning bog‘liqligi, ular orasida modda va energiya almashuvida yotiq aloqalarning katta ahamiyatga egaligi bilan bog‘liq. Ba’zan ifloslanayotgan hududni boshqa sog‘lom geotizimdan ajratib qo‘yish to‘g‘risida fikrlar aytiladi, bu tanlov tabiat muhofazasi tamoyillariga zid, chunki isfloslantirayotgan manba ta’siri barcha hududlarga barobar etib boradi. SHuning uchun ham asosiy tadbirlar odatda ayrim yirik shaharlar («issiq nuqtalar» tamoyili)da amalga oshiriladi. Tadbirlarning barcha joylarda amalga oshirish tamoyili landshaftni bir butun holda muhofaza qilish, uning tabiiy komponentlarini saqlash, barcha resurslaridan oqilona foydalanishni yo‘lga qo‘yishga imkon beradi. Ayniqsa, suv va havoning tozaligiga erishish birinchi darajali ahamiyatga ega, chunki ular nihoyatda harakatchan. Suv havzalarining musaffoligi barcha joylarda tadbirlarni birdaniga qo‘llashni talab etadi, aks holda ifloslanish barcha hudud (havza)ga tarqaladi. Buni Amudaryo va Sirdaryo havzalari misolida tushuntirish mumkin. 3. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari profilaktikasi tamoyili. Geotextizimlarni loyihalashda profilaktik, yani oldini oluvchi tabiatni muhofaza qilish tadbirlari tamoyiliga amal qilinishi kerak. Atrof muhitga turli sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va boshqa toifadagi chiqindilarni chiqarish eng kam miqdorda, balki butunlay chiqarilmasligini hayotning o‘zi talab etmoqda. Bunga erishish uchun ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashuvi lozim, yopiq jarayondagi texnologiya tatbiq qilinishiga o‘tish maqsadga muvofiq. Kam chiqindili, keyinchalik chiqindisiz texnologiyani qo‘llashga o‘tish eng muhim dolzarb masaladir. Tozalovchi inshootlar, ayniqsa biologik usullar eng samaralidir. Faolil yordamida bakteriologik chiritish (achitish) muhim hisoblanadi. 4. Xududiy tabaqalashuv tamoyili. Bu tamoyilda geotextizimlar hududni tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini hisobga olib, keyin loyihalanishi zarur. Har bir geotizim o‘ziga xosligi, bir xilligi bilan qo‘shni majmuadan farq qiladi. Geotizimlarning turli tumanligi ularni turli darajada barqarorligini keltirib chiqaradi, o‘z-o‘zini tozalash ham turlicha bo‘ladi. SHuningdek, mavjud antropogen-texnogen bosim-yukni ham hisobga olish kerak, uning ijtimoiy-iqtisodiy vazifasining xarakterini e’tiborga olish kerak. Vazifasini murakkab bo‘lishi, bosimni ham katta bo‘lishiga olib keladi, bu hol o‘z-o‘zini tozalash va boshqarish qobiliyatini buzishga ta’sir etadi, bu holda nohush hodisalarning rivojlanishi kuchayadi, aholining sog‘lig‘iga putur etadi. Tog‘ botiqlarida erdan foydalanishda markaziy qismini sanoat korxonalariga ajratgan holda, uning chekkalarini aholi manzillarini qurishiga loyihalansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi, chunki bu joylarda shamol harakati mavjud, u markazda kamroq yuz beradi. SHaharlarda geotextizimni loyihalaganda shahar landshaft xususiyatidan kelib chiqqan holda, qurilishi lozim bo‘lgan ob’ektlarni joyning re’lef, suv xususiyatlarini e’tiborga olib loyihalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi, re’lef jihatidan noqulay bo‘lgan joylarni sport maydonchalarini qurishga ajratish, dam olish mintaqalarini loyihalash, yo‘l qurilishini re’lefga moslab loyihalash, kanallar, daryo sohillarini rekreatsiya mintaqalariga berish ma’qul. Ko‘p qavatli turar joylarni loyihalaganda quyosh radiatsiyasi, shamol harakati, manzara e’tiborda bo‘lishi darkor. 4.4. Tabiiy – texnik geotizimlar faoliyati meyorini hisobga olish, boshqaruv va nazorat Geoekologik loyihalash nafaqat tabiiy-texnik geotizimlarning vujudga keltirishni nazarda tutmay, balki ularning muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish rejimi va hamda boshqarishni ham e’tiborga oladi. Tabiiy-texnik geotizimlarni loyihalashning majburiy elementlaridan biri tabiiy-texnik geotizimlarni ta’siri, tabiiy, integral geotizimlarning o‘zgarishi, bioekologik hamda ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari o‘zgarishi bo‘yicha majumuali nazorat bo‘lishi kerak. Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarish o‘z ta’sir doirasiga xo‘jalik, texnik, inson faoliyati va tabiiy majmualar o‘rtasidagi oqilona hamda optimal o‘zaro munosabatni tashkil qilishni oladi, geotextizimlarning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini bajarish borasidagi faoliyatini tartibga soladi. Jamiyat talabini qondirish uchun tegishli landshaftni tanlashni, landshaft bajarayotgan vazifalarning xarakteri va darajasini tanlash, geotizim vazifasini almashtirish masalasini hal qilish, jamiyatning hududiy va vaqt talablarini landshaftning imkoniyatlari (uning barqarorlik xususiyati, maydoni, rejimi va boshqalar) bilan muvofiqlashtirish, halokatli vaziyatlar to‘g‘risida ogohlantirish va tabiiy komponentlarni halokat hodisa vaqtida tadbirlar bilan muhofaza qilish lozim bo‘ladi. Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarish ularni loyihalash va ishlatish vaqtida zarur. Odatda loyihaning o‘z-o‘ziga xos boshqaruv tizimi, uni amalga oshirish tabiiy, texnik komponentlarni o‘zgarishiga olib keladi va butun tabiiy-texnik geotizimlar vazifalarining holatini aniqlaydi. Tabiiy-texnik geotizimlarning boshqarishni alohida murakkabligi ularda tabiiy, texnik va ijtimoiy elementlarning o‘zaro almashib kelishi va ularni murakkab o‘zaro ta’sirlari bilan bog‘liq. Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarishning qoida va usullarini aniqlashda ularda tabiiy majmualarga xos o‘z-o‘zini boshqarish va tashkil etish jarayonlarini hisobga olish juda ham muhim. O‘z-o‘zini boshqarish va tartibga solish jarayonlarini boshqaruv manfaatlaridan foydalanish zarur. Masalan, suv omborlarining qirg‘oqlarini tabiiy jarayonlar ta’sirida barqaror holatga kelishi qirg‘oq mintaqasining me’yordagi kesimining vujudga kelishi, cho‘milish joyi, jarlik va boshqalarning tarkib topishi, buzilgan erlarni rekultivatsiya qilishda biologik jarayonlarning faoliyatidan foydalanish, qumliklarni o‘simliklar bilan qoplanishi, biologik faoliyat asosida tuproq kesmasining vujudga kelishi, suv havzalarining o‘simlik qoplami bilan qoplanishining oldini olish maqsadida o‘simliklarni iste’mol-qiluvchi baliqlarning faoliyatidan foydalanish va boshqalar. Tabiiy-texnik geotizimlarning nafaqat faoliyatini, shuningdek bir vaqtning o‘zida ularning dinamikasi va rivojlanishini hisobga olish muhim, bunda bir- birlarining ustiga tushuvchi turli davrlardagi o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, bir yo‘nalishdagi iqlim o‘zgarishlari barcha jarayonlarga ta’sir etadi, ayniqsa landshaft, biologik, gidrologik, geomorfologik hodisalarni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi, agarda bu iqlimiy o‘zgarishlar bir maromda yuz bersa, tabiiy muhit o‘zgarishlari ma’lum yo‘nalishlarda sodir bo‘ladi. Tizimning boshqarilish darajasi uni tashkil qilgan elementlar va muhit orasida o‘zaro bog‘liqlik darajasi bilan belgilanadi. Agarda bu elementlar bir-birlari bilan yaqindan bog‘liq bo‘lsa, u holda ularni boshqarish oson. YOpiq tizimlar, ya’ni qo‘shni tizimlar yoki muhit bilan aloqasi bo‘lmagan tizimlarni boshqarish soddaroq. Tizim ochiq, muhit bilan aloqasi yaqin bo‘lsa, u holda uni boshqaruv murakkab kechadi. Geotextizimlar ochiq tizimli bo‘lganligi tufayli, ularni atrofdagi tabiiy, integral va tabiiy-texnik geotizimlar bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli ularni boshqarish oson emas. Boshqaruv bir vaqtli bo‘lmay balki ketma-ket harakatlardan iborat bo‘lib, quydagilarni o‘z ichiga oladi: tizimni loyihalash-uni vujudga keltirish-tizimning holati va faoliyatini o‘rganish-tabiatni o‘zgarishini o‘rganish-salbiy oqibatlarini ajratib olish-ularni baholash-ushbu oqibatlar bilan kurashish uchun muqobil tadbirlarni tanlash-ularni amalga oshirish-tizimni o‘zgartiruvchi choralar qo‘llagandan so‘ng o‘rganish-ularning samaradorligini aniqlash-tizimning ish rejimiga o‘zgartirish kiritish (L.Muxina, V. Preobrajenskiy, 1976). Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarishning quyidagi turlarini ajratish maqsadga muvofiq: 1) loyihalash jarayonida geotextizimlarning vujudga keltirishni boshqarish-o‘zuvchi; 2) mavjud geotextizimlarni boshqarish-amaliy (tartibga solish). O‘zuvchi boshqarish jarayonida boshqarish tizimida quydagilar bajariladi: a) o‘rganilayotgan geotizimlar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy talablariga mos kelishi tahlil qilinadi; b) tabiiy-texnik geotizimlarni vujudga keltirish va faoliyati natijasida yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni yaqin va uzoq kelajak uchun bashoratlash, bunda ularning turli shakllarda foydalanishi ham e’tiborga olinadi, ularga ta’sir uslublari, turli rejimlarda yuklamaga ahamiyat beriladi; v) ta’sir uslublari tanlanadi, ta’sir me’yorlari, landshaftning o‘zgarishlari, xo‘jalik va aholi uchun oqibatlari aniqlanadi. Loyihada rejalashtirilayotgan tadbirlarning oqibatlarini hisobga olish ko‘zda tutiladi. Masalan, sug‘orma erlarda tuproq sho‘rlanishi va unga qarshi kurash. Bu tadbir erlarni o‘zlashtirish jarayonida nazarda tutiladi. Amaliy boshqarish bosqichma-bosqich geotextizimlarni real (haqiqiy) o‘zgarishini nazorat qilish me’yoriy yoki loyihalangan ko‘rsatkichlar bo‘yicha amalga oshiriladi, belgilangan rejim bo‘yicha turli qurilmalar va texnologik jarayonlar yordamida bajariladi. Nazoratning zarurligi texnik inshootlarni geotextizimning tabiiy qismlariga ta’siri natijasida turli zanjirli reaksiyalari vujudga keladi, ko‘pincha yuklamaning oshib ketishi natijasida chuqur tiklanmaydigan o‘zgarishlarga olib keladi, keyinchalik salbiy oqibatlar rivojlanadi, buning natijasida tabiiy-texnik geotizim butunlay ishdan chiqishi mumkin. Nazorat bir tomondan, tabiiy-texnik geotizimlarning faoliyatini va uning atrof muhitga ta’siri, boshqa tomondan o‘zgarayotgan tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni unga katta ta’sirini aniqlash uchun zarur bo‘ladi. Adabiyotlar 1. Abbosov.S.B. Tabiatdan foydalanishning geoekologik shakl va tamoyillari // O‘zGJ Axboroti. T., 2003, 23-jild, 59-60-b. 2. Abdullaev S.I. va b. Geoekologiya ilmiy va o‘quv fani sifatida // O‘zGJ Axboroti. T., 2010, 35-jild, 68-71-b. 3. Bogucharskov V.T. Istoriya geografii. M.-Rostov n/d.: MART, 2004. 4. Zokirov SH.S. Ekologik vaziyatlar va Landshaftlarni o‘rganishning ba’zi nazariy masalalari // Istiqlol va geografiya. II qism. T.: O‘zRGJ, 1995, 141-142-b. 5. Zokirov SH.S. Kichik hududlar tabiiy geografiyasi. T.: Universitet, 1999. 6. Isachenko A.G. Vvedenie v ekologicheskuyu geografiyu. SPb., 2003. 7. Makunina G.S. Geoekologiicheskie kompleksы regionalnogo urovnya: konsepsiya, klassifikatsiya, sistemnaya struktura, otsenka i prognoz // Geografiya i prirodne resursy. 1990, № 3. 8. Mirakmalov M.T., SHaripov SH.M. Professor A.A.Rafiqovning geoekologiya ilmiy maktabi // O‘zGJ Axboroti. T., 2012, 41-jild, 59-62-b. 9. Nazarov I.Q. Geoekologiya prioretetnoe integralnoe geograficheskoe nauchnoe napravlenie // O‘zGJ Axboroti. T., 1998, 19-jild, 14-17 b. 10. Nazarov I.Q. va boshqalar. Geografiya va hududlar ekologiyasi: muammolar va vazifalar // O‘zGJ Axboroti. T. 2012, 40-jild, 10-13 b. 11. Nazarov I.Q. Geografiya fanining asosiy muammolari. T.: Muharrir, 2013. 12. Nigmatov N.A., Rasulov A.B. Geografik ekologiyaning ilmiy – nazariyasiga doir mulohazalar // O‘zbekistonda atrof muhitni muhofaza qilishning dolzarb masalalari. Samarqand, 2013, 14-15-b.