Frants Shubert ijodi. (1797-1828) Reja: 1. Shubert musiqasining g’oyaviy mazmuni. 2. Kompozitorning tarjimai holi. 3. Vokal tsikllari. 4.Hayot va ijodining so’nggi yillari. 5. Shubertning vokal ijodi. 1--: 1. Shubert musiqasining g’oyaviy mazmuni. Shubert jami o’ttiz bir yilgina yashagan, xolos. U hayotiy muvaffaqiyatsizliklar iskanjasida, jismonan va ma’naviy jihatdan qiynalgan holda vafot etgan. Uning to’qqizta simfoniyasidan birontasi ham hayotligida ijro etilgan emas. Uning jami 600 ta qo’shig’i bor. 20 ga yaqin sonatasidan faqat uchtasigina nashr etilgan edi. Shubert dastlabki romantik-kompozitorlardan biri edi. Uning hayoti ziddiyatlarga to’la bo’lgan. Bu holat aslida ijodiy intilishlari boshqacharoq bo’lgan san’atkorga xosdir. Betxovendan farqli ravishda, Shubert san’atkor sifatida inqilobiy qo’zg’olonlar davrida emas, balki ijtimoiy-siyosiy reaktsiyalar davrida yashab, ijod etdi. Betxoven musiqasidagi buyuklik va qudrat, inqilobiy pafos va falsafiy teranlikka Shubert lirik miniatyuralari, xalq hayoti manzaralarini qarshi qo’yadi. Shubert Venaning birinchi romantik kompozitori edi. Venalik romantiklikning dahosi aynan halqona maishiy janrlarda namoyon bo’ldi. 2--: Kompozitorning tarjimai holi. Frants Shubert 1797-yilda Vena yaqinidagi Lixtental degan joyda dunyoga kelgan. Otasi maktab o’qituvchisi bo’lib, dehqon oilasidan kelib chiqqan edi. Onasi esa chilangarning qizi bo’lgan. Oilada musiqani sevishardi, doimiy ravishda musiqa oqshomlarini tashkil etib turishgan. Otasi violonchel, akalari turli-xil musiqa cholg’ularini chalishgan. Yosh Frantsdagi musiqiy qobiliyatni sezgan ota va akasi Ignats unga skripka va fortepiano chalishni o’rgatishadi. Tez orada bolakay alt partiyalari ijrosi bilan oilaviy torli cholg’ular kvartetida ishtirok eta boshlaydi. Frantsning ovozi go’zal va yoqimli edi. U cherkov xoriga qatnashar, u erda murakkab yakkaxon partiyalarni ijro etardi. Ota o’g’lining muvaffaqiyatlaridan xursand bo’lardi. Frants 11 yoshga to’lganda, uni konvikt – cherkov qo’shiqchilarini tayyorlovchi maktabga berishadi. O’quv yurtidagi sharoit boladagi musiqiy qobiliyatning rivojlanishi uchun qo’l keldi. Maktab o’quvchilari orkestrida u birinchi skripkachilar guruhida chalar, gohida esa dirijyor vazifasini ham bajarar edi. Orkestrning repertuari juda hilma-hil edi. Shubert turli janrlardagi simfonik asarlar (simfoniyalar, uvertyuralar), kvartetlar, vokal asarlari bilan tanishadi. U do’stlariga Motsartning sol minor simfoniyasi hayajonga solganini e’tirof qilgan. Unga Betxovenning musiqasi yuksak namuna bo’lgan. O’sha yillarning o’zidayoq Shubert ijod qila boshlagan edi. Uning dastlabki asarlari – fortepiano uchun fantaziya, bir qator qo’shiqlar bo’lgan. Yosh kompozitor ko’p ijod qilar, ularni zavq bilan, berilib yaratar, ko’pincha bu maktabdagi boshqa o’quv fanlari hisobiga bo’lardi. Boladagi favqulodda qobiliyat saroy kompozitori Salerining e’tiborini tortadi. Uning qo’lida Shubert bir yil davomida shug’ullanadi. Vaqt o’tishi bilan Frantsdagi musiqiy qobiliyatning shiddat bilan rivojlanib borishi otasini ko’proq bezovta qila boshlaydi. Hatto butun dunyoga mashhur bo’lgan musiqachilarning ijodiy yo’llari juda qiyin kechganligini yaxshi bilgan ota farzandining bunday taqdirga duchor bo’lishidan saqlab qolmoqchi bo’ladi. Musiqa bilan haddan tashqari ko’p mashg’ul bo’lishiga nisbatan jazo tariqasida u o’g’lining bayram kunlarida ham uyga kelishini ta’qiqlab qo’yadi. Biroq xech qanday ta’qiqlar boladagi iste’dodning rivojiga to’siq bo’la olmaydi. Shubert konvikt bilan aloqani uzishga, zerikarli va keraksiz darslardan qutilish, foydasiz, insonning qalbi va aqliga ta’sir qilmaydigan qoidalarni unutishga, erkinlikka chiqishga qaror qiladi. U butunlay o’zini musiqaga bag’ishlaydi, faqat u bilan yashashga intiladi. 1813-yil 28-oktyabrda u o’zinig Birinchi simfoniyasini yozib tugatadi. Shubert partituraning oxirgi sahifasiga shunday so’zlarni yozib qo’ygan edi: “Xotima va tugatish”. Bu simfoniyaning xotimasini hamda konviktning tugallanganligini anglatardi. Uch yil u o’qituvchiga yordamchi bo’lib ishladi, bolalarga savod va boshqa dastlabki o’quv fanlaridan dars berdi. Shunga qaramay, uning musiqaga havasi, ijod qilish istagi tobora kuchayib borar edi. Uning o’ziga xos ijodkorlik tabiatiga hayrat bilan boqishga to’g’ri keladi. 1814-yiladn 1817-yilgacha hamma narsa unga qarshi qaratilganday ko’rinsa-da, u hayratlanarli darajadagi ko’p asarlarini yaratadi. Faqat 1815-yilning o’zidagina Shubert 144 ta qo’shiq, 4 ta opera, 2 ta simfoniya, 2 ta messa, 2 ta fortepiano sonatasi, torli kvartet yaratadi. Otasining barqaror oylikka ega bo’lgan o’qituvchi qilish orzusi chippakka chiqadi. Yosh kompozitor o’zini musiqaga bag’ishlash haqida uzil-kesil qaror qabul qildi hamda maktabdagi o’qituvchilik ishini tashladi. Shubertning shundan keyingi unchalik uzoq bo’lmagan hayoti ijodiy jasoratlaridangina iborat. Katta moddiy qiyinchiliklarni boshidan kechirishiga qaramay, u tinimsiz ijod qilar, bir asar ketidan ikkinchisini yaratar edi. Moddiy qiyinchiliklar baxtiga qarshi, uning yaxshi ko’rgan qiziga uylanishiga mo’nelik qiladi. Tereza Grob cherkov xorida qo’shiq aytardi. Dastlabki repetitsiyadayoq Shubert uni payqab qoladi, vaholanki, bu qiz boshqalardan keskin ajralib turmasdi. Musiqa boshlanishi bilanoq, Terezaning rangsiz yuzlari jonlanib ketardi. Shubert taqdir nayranglariga qanchalik ko’nikmasin, o’ziga nisbatan uning bunchalik shafqatsiz bo’lishini tasavvur ham qilmagan edi. U o’z kundaliklarida: “Haqiqiy do’stni topgan kishi baxtlidir. Agar bu do’stni o’z xotini qiyofasida topgan kishi yanada baxtliroqdir”, - deb yozgan edi. Afsuski, uning orzular amalga oshmadi. Bir necha yillar (1817-yildan 1822-yilgacha) davomida Shubert navbat bilan goh u, goh bu do’stlarinikida yashab yurdi. Ularning ayrimlari (Shpaun va Shtadler) kompozitorga konvikt davridan do’st edi. Keyinroq ularning safiga san’at sohasida ko’p qirrali iste’dod sohibi Frants Shober, rassom Shvind, shoir Iogann Mayrxofer, qo’shiqchi Mixael Fogl va boshqalar kelib qo’shildi. Bu davrning jon-u dili Shubert edi. Bo’yi kichkina, yag’rindor, uzoqni yaxshi ko’ra olmaydigan Shubert nihoyatda kirishimli odam edi. Uchrashuv paytlarida do’stlar badiiy adabiyot, o’tmish va zamonaviy poeziya bilan tanishar edi. Duch kelgan muammolar ustida qizg’in bahslashishar, mavjud ijtimoiy tartiblarni tanqid qilishar edi. Biroq, ba’zi paytlarda bunday uchrashuvlar faqat Shubert musiqasiga bag’ishlanar, ular hatto, “shubertxonlik” degan nom ham olgan edi. Bunday uchrashuvlarda kompozitor fortepianodan uzoq ketmas, shu erning o’zidayoq ekosezlar, valslar, lendlerlar va boshqa raqslar uchun musiqa ijod qilardi. Ularning ko’pchiligi qog’ozga tushirilmasdan shu taxlitda qolib ketgan. Shubertning qo’shiqlari bundan xam ko’proq qiziqishni uyg’otar, ularni ko’pincha Shubertning o’zi ijro etardi. Maishiy hayotdagi parokandalik Shubertni qizg’in, uzluksiz, ehtirosli ijoddan chalg’ita olmasdi. U izchil, muntazam ijod qilardi. “Men har kuni saharda ijod qilardim. Bir p’esani tugatiboq boshqasini boshlardim”,- de e’tirof etgan edi kompozitorning o’zi. Ayrim kunlarda u o’nlab qo’shiqlar yaratardi. Musiqiy g’oyalar unda uzluksiz tarzda paydo bo’lardi. Kompozitor ularni arang qog’ozga tushirishga ulgurardi. Musiqa uning tushlariga xam kirib chiqardi. Uyg’onishi bilanoq u tezda ularni yozib olishga urinar, shuning uchun u ko’zoynagini, hatto uxlab yotganida xam olib qo’ymasdi. Agar asar birdaniga takomillashgan va yakunlangan tarzda quyilib kelmasa, to o’zi qanoat hosil qilmaguncha, ishni davom ettirar edi. Xuddi shuning uchun ham Shubert ayrim she’riy matnlarni etti variantgacha yozgan! Shu davrda Shubert o’zining mashhur ikki asari – “Tugallanmagan simfoniya” va “Go’zal tegirmonchi qiz” qo’shiqlar turkumini yaratadi. Shubertning “Tugallanmagan simfoniya” si (1822) yangi turdagi lirik- drammatik simfoniya bo’lib, to’liq tugallangan asardir. Unda mujassamlashgan obrazlar hamda ularnin rivoji ikki qismda o’z ifodasini topgan. Har ikki qism ham lirik bo’lishiga qaramay, ularning xar biri o’ziga turfa ranglarga ega. Birinchi qismida lirik kechinmalar fojiali chuqurlashuv bilan berilsa, ikkinchi qismidagi lirik bosiq, ma’rifiy o’y-hayollarga to’yingan tarzda beriladi. Boshqa asarlarida bo’lgani kabi, bu simfoniyasi ham Shubert markazga oddiy inson tuyg’ularini qo’yadi. Shubert qalbidagi eng nodir tuyg’ular qo’shiqlarda mujassamlashgan edi. Ularda kompozitor kutilmagan yuksakliklarga ko’tarilgan. Shubert qo’shiqlarini butun umri davomida yaratdi. Uning musiqiy merosida 600 dan ortiqroq qo’shiqlari bor. Vokal lirikasi tarixga Shubert Gyote she’rlariga yozgan qo’shiqlari bilan kirgan bo’lsa, o’zining qisqa umrini, Geyne she’rlariga bastalagan qo’shiqlari bilan yakunladi. Shubert she’riy matnlardan o’zini to’lqinlantirgan fikr va tuyg’ularni izlardi. Shubert qo’shiqlaridagi asosiy o’rinni vokal (yakkaxon) musiqasi tashkil etadi. Unda poeziya va musiqa uyg’unligining yangicha romantik munosabatlari aks etgan bo’lib, ular o’z o’rinlarini almashtirgandek tuyuladi, ya’ni go’yo so’zlar “kuylaydi”, musiqa “gapiradi”. 3--: Vokal tsikllari. Shubert ifodali vokal musiqaning yangi turini kashf etdi. Ular XIX asr musiqasida etakchi o’rinni egallaydi. Ohanglar matnning istalgan burilish va o’zgarishlariga moslashishi undagi nozik tomonlarni sayqallashtiradi. Shubert qo’shiqlarida jo’rovozlikning o’rni va ahamiyati kattadir. Shubert fortepiano partiyalarida badiiy tavsifni o’zining sehrli va yashirin ta’sirchanligiga ega bo’lgan qudratli omil sifatida talqin qiladi. Vokal musiqa hamda jo’rovozlikdagi, qo’shiq janrlari va shakllarida Shubert tomonidan kashf etilgan yangicha tamoyillar keyingi taraqqiyot uchun zamin bo’ldi va vokal lirikaning rivoji uchun imkoniyatlar yaratdi. O’n olti qo’shiqdan tashkil topgan birinchi to’plam “Urchuq yonidagi Gretxen”, “Dala atirguli”, “O’rmon shoxi”, “Podachining shikoyati” kabi mukammal qo’shiqlarni o’z ichiga olgan. “Urchuq yonidagi Gretxen” qo’shig’ini Serov iborasi bilan aytganda, “buyuk dramatik dostonlar” qatoriga kiritish mumkin. U sevuvchi va iztirob chekuvchi ayolning ichki dunyosini ochib beruvchi nozik psixologik etyuddir. Qo’shiq band shaklida yozilgan bo’lib, keyingi rivojlangan vokal xamda fortepiano partiyalari bilan ziynatlangan. “O’rmon shoxi” balladasi kompozitorning fantastik obrazlarga, real hayot voqealari uydirmalaridan ajratib bo’lmaydigan syujetlarga romantik qiziqishlari namoyon bo’lgan asardir. Ballada erkin kompozitsiyaga tayangan bo’lib, uning musiqiy qurilishi syujetning kengaytirilishiga bo’ysundirilgan. Balladani ot dukuriga o’xshaydigan uzluksiz og’ir zarbalar bilan kuzatilib boruvchi ritm yagona butunlikka birlashtiradi. Oktava va akkordlarning trioli repetitsiyalari yordamida Shubert to’la ko’ruv-eshittiruv tasavvurini yuzaga keltiradi. Shubertning vokal lirikasida qo’shiq turkumlari asosiy o’rinda turadi. Vokal musiqasining bu janrida Shubertdan oldin ijod qilgan san’atkor Betxoven bo’lib, u 1816-yilda “Oldisdagi mahbubaga” turkumini yaratgan edi. Turkum vokal shaklining paydo bo’lishi romantik musiqadagi o’zini namoyon qilish va tarjimai holga moyil bo’lgan asosiy belgini ko’rsatuvchi hodisadir. Vilgelm Myullerning she’riy turkumlari Shubert uchun ijodiy omil va poetik asos vazifasini bajardi. Shubertning ikkita qo’shiqlar turkumi – “Go’zal tegirmonchi qiz” va “Qishki yo’l” vokal janrlari musiqa tarixidagi yangi sahifalar. Turkum o’rtasida zich aloqadorlik mavjud: she’riy matn bir shoirga – Vilgelm Myullerga tegishli, har ikki holatda xam bir shaxs – baxt va muhabbat izlayotgan daydi xarakatlanadi. “Go’zal tegirmonchi qiz” asarining qaxramoni hayotga shodiyona qadam tashlayotgan yigitcha. “Qishki yo’l”da u xamma narsani orqada qolgan, barchasidan xafsalasi pir bo’lgan odam sifatida ko’rsatilgan. Har ikki turkumda xam hayot va inson kechinmalari tabiat bilan zich qo’shilib ketgan “Go’zal tegirmonchi qiz” turkumi syujeti bahorgi tabiat qo’ynida rivojlanadi. “Qishki yo’l” turkumi esa ayovsiz qish manzarasi tasvirlanadi. Yoshlikning barcha orzu- umidlari hamda sarobli hayollari bilan gullayotgan bahorga, yolg’izlik izg’irini esa qorlar qoplagan qish tabiatiga qiyoslanadi. Shubert hayotining oxirgi o’n yilligidagi asarlari janri turli –tumandir. U simfoniyalar, fortepiano uchun sonatalar, kvartetlar, kintetlar, trio, messalar, operalar, ko’plab qo’shiqlar va boshqa musiqalarni yaratadi. Biroq kompozitorning tirkligida uning asarlari juda kam ijro etilgan. Shuning uchun ham ularnin ko’p qisim qo’lyozmalarda qolib ketgan. Na mablag’, na homiylarga ega bo’lgan Shubertda o’z asarlarini nashr qilish imkoni deyarli bo’lmadi. Shubertning bironta operasi sahnalashtirish uchun qabul qilinmagan, vaxolanki, u “Shaytonning quvnoq uyi” (1814), “Alfons va Estrella” (1822) operalarini, “Fernando” (1815), “Egizaklar” (1819), “To’rt yillik ro’za” (1815) zingshpillarin yozgan edi. Uning simfoniyalaridan birontasi ham orkestr bilan ijro etilmagan. Bugina emas, uning eng yaxshi – Sakkizinchi xamda To’qqizinchi simfoniyalari kompozitor vafotidan bir necha yil o’tgach topilgan. Gyotening she’rlariga bastalangan qo’shiqlar garchi ularni Shubertning o’zi shoirga yuborgan bo’lishiga qaramasdan, e’tibor qozonmagan. 4--: .Hayot va ijodining so’nggi yillari. Tortinchoqlik, o’z ishlarini yo’lga qo’ya olmaslik, odamlardan biron nima so’rashni istamaslik, ular oldida past ketishdan tiyilish ham Shubertning doimiy moddiy qiyinchiliklariga sabab bo’lgan. Doimiy umidsizlik, ba’zan xatto, ochlikka qaramasdan kompozitor na knyaz Estergazi xizmatiga kirishni hohlar, na saroy organchilari oldiga borardi. Vaxolanki, ular uni xar doim saroyga taklif qilishar edi. Ba’zi paytlarda Shubertning, xatto fortepianosi xam bo’lmas, u cholg’usiz ijod qilar edi. Moddiy qiyinchiliklar uning musiqa yaratishiga halal bera olmasdi. Shunga qaramasdan venaliklar Shubertning asarlarini yaxshi ko’rishardi. Og’izdan og’izga o’tib kelayotgan qadimgi xalq qo’shiqlariga o’xshab, uning asarlari xam asta- sekin o’z muhlislarini topa bordi. Bular go’zal saroy salonlarining doimiy ishtirokchilari, oliy tabaqa vakillari emas edi. Bunda o’sha davrning mashxur qo’shiqchisi Iogann Mixael Fogl Shubert qo’shiqlarini kompozitorning o’zi jo’r bo’lgan holda ijro etardi. Moddiy ta’minlanmaganlik, uzluksiz hayotiy muvaffaqiyatsizliklar Shubertning sog’ligiga sal’biy ta’sir ko’rsatdi. U juda oriqlab ketgan edi. Umrining oxirgi yillarida otasi bilan yarashib, nisbatan osoyishta, me’yordagi maishiy hayot ham endilikda xech narsani o’zgartira olmasdi. Shubert musiqa yaratishni to’xtata olmasdi, zero, uning xayotidagi mazmun shunda edi. Kompozitor 27 yoshida do’sti Shoberga: “....men o’zimni dunyodagi eng baxtsiz, abgor kishi deb bilaman....”, - deb yozgan edi. Bu kayfiyat so’nggi davr musiqasida xam o’z ifodasini topgan. Agar oldinlari Shubert, asosan, yorqin, quvnoq asarlar yaratgan bo’lsa, o’limidan bir yil oldin u “Qishki yo’l” turkumini yaratadi. Bu asarida u iztiroblar, chorasiz sog’inch, ruhning azobli og’riqlarini ifoda etgan. 1828-yilda do’stlarining sa’y-xarakatlari bilan Shubertning xayotligida uning o’z asarlaridan iborat bo’lgan yagona kontsert tashkil etiladi. Kontsert katta muvaffaqiyat qozonadi, u kompozitorga katta quvonch bag’ishlaydi. Uning kelajak rejalari yanada ko’paydi. Sog’lig’ining yomonlashishiga qaramay, u ijod qilishda davom etadi. O’lim kutilmaganda keldi. Shubert tif bilan kasallangan edi. Darmonsizlangan organizm og’ir kasallikni ko’tara olmadi. Shubert 1828-yil 19- noyabrda vafot etdi. Qolgan mol-mulk arzimagan pulga baholandi. Ko’plab asarlar yo’q bo’lib ketdi. O’sha davrdagi mashhur shoir Grilpartser bir yil oldin Betxovenning qabr toshiga she’r yozgan edi. U Shubertning Vena qabristonidagi oddiygina yodgorligiga shunday yozuvlarni bitgandi: “Bu erda musiqaning boy xazinasigina emas, amalga oshmagan umidlari ham ko’milgan”. 5--: Shubertning vokal ijodi. Shubertning musiqa merosini 600 dan ortiq qo’shiqlar tashkil etadi. Nazmiy matnlarida u o’ziga yaqin bo’lgan o’y-fikr, hissiyotlarga javob izlagan. U, ayniqsa, she’rning va musiqa mutanosibligiga diqqatni jalb qilgan. Chunonchi, Shubert yozgan qo’shiq turkumlari she’rlarining muallifi Vilgelm Myullerning o’z asarlarini qo’shiq qilib kuylashga mo’ljallangan va bu Shubertni qiziqtirib qo’ydi. Vokal lirika tarixiga Shubert Gyote qo’shiqlari bilan kirib keldi va o’zining qisqa hayotini Geyne she’rlariga yozilgan qo’shiqlari bilan yakunladi. Shubert qo’shiqlarida vokal lirikasi asosiy o’rin egallaydi, ularda she’riyat va musiqaning uyg’unlashuviga yangi romantik munosabat o’z aksini topdi, unda so’z “kuylaydi”, ohang esa “gapiradi”. Shubert kuychan, ohanglari deklamatsiyali, nutq intonnatsiyalari bilan birlashtirib, XIX asr musiqasida asosiy o’rin egallagan ifodaviy vokal melodikasining yangi turini yaratdi. Vokal melodikasining ushbu turi musiqaning cholg’u sohasini qamrab olib, kelajakda Shuman, Brams vokal lirikasida, Shopen ijodida yangidan o’zgarishlar bilan rivojlandi. Shubert qo’shiqlarida vokal melodikasi matning turli burilishlariga, uning xususiyatlarini bo’rttirgan xolda moslasha olish xususiyatlariga ega. Badiiy tavsifning qudratli omili bo’lgan va uningsiz badiiy yaxlitlikning o’zi mavjudligi mumkin bo’lmagan jo’rlik (akkompaniment) ning xam ahamiyati kattadir. Shubert vokal asarlarining shakli musiqiy-shoirona obrazning xarakteri va xarakatidan kelib chiqadi. U kuplet shakliga murojaat qiladi. Shubert tomonidan topilgan vokal melodikasi, fortepiano partiyasi, qo’shiq janrlari va shakllarining tamoyillari kelajak rivojlanishiga asos soldi va vokal lirikasining butun kelajak evolyutsiyasiga turtki bo’ldi.