1 KURS ISHI FUQAROLIK PROTSESSUAL QONUNCHILIGIDA DALILLAR Reja: 1.Fuqarolik protsessual qonunchiligi tushunchasi va ahamiyati 2. Dalillar tushunchasi va tasnifi 3. Dalillarni to‘plash va taqdim etish tartibi 4. Dalillarning ishonchliligi va yetarliligi masalalari Xulosa 2 Fuqarolik protsessual qonunchiligi tushunchasi va ahamiyati Fuqarolik protsessual qonunchiligi jamiyatda fuqarolar va yuridik shaxslar o‘rtasidagi huquqiy nizolarni hal etish, ularga adolatli va qonuniy yondashuvni ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim huquq sohasi hisoblanadi. Ushbu qonunchilik fuqarolik ishlari bo‘yicha sudning faoliyatini, tomonlarning huquq va majburiyatlarini hamda sud qarorlarining qonuniyligini kafolatlashning protsessual qoidalarini o‘z ichiga oladi. Fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga murojaat qiluvchi shaxslarning manfaatlarini himoya qilishda dalillar muhim ahamiyatga ega. Dalillar fuqarolik protsessual huquqida muhim institutlardan biri bo‘lib, ular sudning ish yuzasidan to‘g‘ri va adolatli qaror qabul qilishi uchun asos bo‘ladi. Sudning asosiy vazifasi – fuqarolik ishlari bo‘yicha haqiqiy holatlarni aniqlash va qonuniy qaror qabul qilishdir. Bunda dalillar isbotlash vositasi sifatida asosiy rolni bajaradi. Dalillar orqali taraflarning huquqlari va majburiyatlari, shuningdek, nizoning holatlari aniq va asosli isbotlanadi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi dalillar tushunchasi, ularni yig‘ish, taqdim etish va baholash tartibi hamda ishonchliligini ta’minlash qoidalarini belgilab beradi. Dalillar institutining asosiy maqsadi – nizolashayotgan tomonlarning huquqiy talablarini qonuniy asosda tasdiqlash va adolatli sud qarorlarini qabul qilishga yordam berishdir. Shu sababli, sud jarayonida dalillarni to‘plash, taqdim etish va baholashda qat’iy protsessual qoidalarga amal qilinadi. Biroq, dalillarning to‘g‘ri taqdim etilmasligi yoki noto‘g‘ri baholanishi oqibatida sud xatolikka yo‘l qo‘yishi va adolatni tiklash qiyinlashishi mumkin. Shuning uchun fuqarolik protsessual qonunchiligida dalillarni to‘g‘ri aniqlash, baholash va ulardan foydalanish tartibining huquqiy asoslarini mukammallashtirish muhim hisoblanadi. Ushbu referatda dalillar institutining huquqiy mohiyati, ularning tasnifi, isbotlashda tutgan o‘rni va sud amaliyotidagi ahamiyati atroflicha tahlil qilinadi. 3 Dalillar institutining nazariy va amaliy ahamiyatini chuqur o‘rganish orqali sud qarorlarining adolatli va qonuniy bo‘lishiga erishish imkoniyati oshadi. Shu bois, mazkur mavzu fuqarolik protsessual qonunchiligi doirasida dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, huquqshunoslar va amaliyotchilar tomonidan alohida e’tibor talab etadi. 2. Dalillar tushunchasi va tasnifi Dalillar fuqarolik protsessining markaziy elementlaridan biri bo‘lib, ular ish yuzasidan haqiqiy holatlarni aniqlashda asosiy vosita hisoblanadi. Dalil – bu sudga taqdim etilgan va ish yuzasidan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar yoki holatlarni tasdiqlovchi ma’lumotdir. Fuqarolik protsessual qonunchiligiga ko‘ra, sud faqat taqdim etilgan dalillar asosida ish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bu sud ishining ob’ektiv va adolatli yuritilishini ta’minlashga qaratilgan muhim tamoyil hisoblanadi. Dalillarning huquqiy mohiyati shundaki, ular sud tomonidan baholanishi va tomonlarning o‘z huquqiy talab va e’tirozlarini isbotlashi uchun xizmat qiladi. Dalillar orqali sud taraflarning ko‘rsatmalari, huquqiy hujjatlar va boshqa faktlar asosida nizoni hal qiladi. Dalillarni o‘rganish va baholash sud ishining eng mas’uliyatli bosqichlaridan biri bo‘lib, bu jarayonning to‘g‘ri amalga oshirilishi sudning adolatli qaror qabul qilishiga xizmat qiladi. Dalillarni tasniflash mezonlari Fuqarolik protsessual qonunchiligida dalillar bir necha mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. Ushbu tasniflash ularning turli jihatlarini aniqlash va sud jarayonida ulardan samarali foydalanishni ta’minlash uchun muhimdir: Turi bo‘yicha dalillar 4 Moddiy dalillar: Bu turdagi dalillar jismoniy ob’ektlar yoki moddiy narsalardir. Masalan, buyumlar, binolar, kiyimlar yoki huquqiy nizoga bog‘liq boshqa moddiy obyektlar. Nomoddiy dalillar: Bular ma’lumotlar, guvohlarning ko‘rsatmalari, yozma hujjatlar yoki boshqa nomoddiy ma’lumotlardir. Shakli bo‘yicha dalillar Yozma dalillar: Har xil huquqiy ahamiyatga ega hujjatlar, shartnomalar, guvohnomalar, xatlar va boshqa yozuvlar. Og‘zaki dalillar: Guvohlarning suddagi ko‘rsatmalari yoki boshqa tomonlarning so‘zlari orqali taqdim etilgan ma’lumotlar. Elektron dalillar: Hozirgi zamon sharoitida elektron pochta xabarlari, SMSlar, ijtimoiy tarmoq yozishmalari yoki boshqa elektron hujjatlar ham dalil sifatida qabul qilinadi. Olingan usuli bo‘yicha dalillar Birlamchi dalillar: To‘g‘ridan-to‘g‘ri nizoning asosiy faktini tasdiqlovchi dalillar. I kkinchi darajali dalillar: Asosiy dalillarni bilvosita tasdiqlovchi yoki ularga aloqador ma’lumotlar. Funktsiyasi bo‘yicha dalillar Tasdiqlovchi dalillar: Ma’lum bir faktni tasdiqlash uchun ishlatiladigan dalillar. Inkorm qiluvchi dalillar: Ma’lum bir faktni rad etishga qaratilgan dalillar. Qonuniyligi bo‘yicha dalillar Qonuniy dalillar: Qonun talablariga mos ravishda olingan va sud tomonidan qabul qilinadigan dalillar. Qonunga zid dalillar: Qonun talablariga rioya qilinmagan holda olingan, sud tomonidan qabul qilinmaydigan dalillar. Dalillarning o‘ziga xos xususiyatlari Dalillar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 5 Haqiqiylik: Dalillar real holatni aks ettirishi zarur. Ular noto‘g‘ri yoki soxtalashtirilgan bo‘lishi mumkin emas. Ishga aloqadorlik: Dalillar faqat sud ishi uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni tasdiqlashi kerak. Yetarlilik: Sud dalillar asosida ish yuzasidan aniq xulosa chiqara olishi kerak. Dalillar institutining amaliy ahamiyati Dalillar sudning haqiqatni aniqlashdagi eng muhim vositasidir. To‘g‘ri taqdim etilgan va asosli baholangan dalillar yordamida sud nizoning holatini aniqlab, adolatli va qonuniy qaror qabul qiladi. Dalillarning tasnifi va ulardan foydalanish tartibini chuqur o‘rganish sud jarayonida noaniqliklar va xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi. Shu bois, dalillar institutini mukammal o‘zlashtirish fuqarolik protsessida yuqori samaradorlikka erishishning kalitidir. Dalillar tushunchasi va tasnifi Dalillar fuqarolik protsessining markaziy elementlaridan biri bo‘lib, ular ish yuzasidan haqiqiy holatlarni aniqlashda asosiy vosita hisoblanadi. Dalil – bu sudga taqdim etilgan va ish yuzasidan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar yoki holatlarni tasdiqlovchi ma’lumotdir. Fuqarolik protsessual qonunchiligiga ko‘ra, sud faqat taqdim etilgan dalillar asosida ish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bu sud ishining ob’ektiv va adolatli yuritilishini ta’minlashga qaratilgan muhim tamoyil hisoblanadi. Dalillarning huquqiy mohiyati shundaki, ular sud tomonidan baholanishi va tomonlarning o‘z huquqiy talab va e’tirozlarini isbotlashi uchun xizmat qiladi. Dalillar orqali sud taraflarning ko‘rsatmalari, huquqiy hujjatlar va boshqa faktlar asosida nizoni hal qiladi. Dalillarni o‘rganish va baholash sud ishining eng mas’uliyatli bosqichlaridan biri bo‘lib, bu jarayonning to‘g‘ri amalga oshirilishi sudning adolatli qaror qabul qilishiga xizmat qiladi. Dalillarni tasniflash mezonlari 6 Fuqarolik protsessual qonunchiligida dalillar bir necha mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. Ushbu tasniflash ularning turli jihatlarini aniqlash va sud jarayonida ulardan samarali foydalanishni ta’minlash uchun muhimdir: Turi bo‘yicha dalillar Moddiy dalillar: Bu turdagi dalillar jismoniy ob’ektlar yoki moddiy narsalardir. Masalan, buyumlar, binolar, kiyimlar yoki huquqiy nizoga bog‘liq boshqa moddiy obyektlar. Nomoddiy dalillar: Bular ma’lumotlar, guvohlarning ko‘rsatmalari, yozma hujjatlar yoki boshqa nomoddiy ma’lumotlardir. Shakli bo‘yicha dalillar Yozma dalillar: Har xil huquqiy ahamiyatga ega hujjatlar, shartnomalar, guvohnomalar, xatlar va boshqa yozuvlar. Og‘zaki dalillar: Guvohlarning suddagi ko‘rsatmalari yoki boshqa tomonlarning so‘zlari orqali taqdim etilgan ma’lumotlar. Elektron dalillar: Hozirgi zamon sharoitida elektron pochta xabarlari, SMSlar, ijtimoiy tarmoq yozishmalari yoki boshqa elektron hujjatlar ham dalil sifatida qabul qilinadi. Olingan usuli bo‘yicha dalillar Birlamchi dalillar: To‘g‘ridan-to‘g‘ri nizoning asosiy faktini tasdiqlovchi dalillar. Ikkinchi darajali dalillar: Asosiy dalillarni bilvosita tasdiqlovchi yoki ularga aloqador ma’lumotlar. Funktsiyasi bo‘yicha dalillar Tasdiqlovchi dalillar: Ma’lum bir faktni tasdiqlash uchun ishlatiladigan dalillar. Inkorm qiluvchi dalillar: Ma’lum bir faktni rad etishga qaratilgan dalillar. Qonuniyligi bo‘yicha dalillar Qonuniy dalillar: Qonun talablariga mos ravishda olingan va sud tomonidan qabul qilinadigan dalillar. 7 Qonunga zid dalillar: Qonun talablariga rioya qilinmagan holda olingan, sud tomonidan qabul qilinmaydigan dalillar. Dalillarning o‘ziga xos xususiyatlari Dalillar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: Haqiqiylik: Dalillar real holatni aks ettirishi zarur. Ular noto‘g‘ri yoki soxtalashtirilgan bo‘lishi mumkin emas. Ishga aloqadorlik: Dalillar faqat sud ishi uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni tasdiqlashi kerak. Yetarlilik: Sud dalillar asosida ish yuzasidan aniq xulosa chiqara olishi kerak. Dalillar institutining amaliy ahamiyati Dalillar sudning haqiqatni aniqlashdagi eng muhim vositasidir. To‘g‘ri taqdim etilgan va asosli baholangan dalillar yordamida sud nizoning holatini aniqlab, adolatli va qonuniy qaror qabul qiladi. Dalillarning tasnifi va ulardan foydalanish tartibini chuqur o‘rganish sud jarayonida noaniqliklar va xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi. Shu bois, dalillar institutini mukammal o‘zlashtirish fuqarolik protsessida yuqori samaradorlikka erishishning kalitidir. 3. Dalillarni to‘plash va taqdim etish tartibi Fuqarolik protsessida dalillarni to‘plash va taqdim etish jarayoni sud jarayonining muhim bosqichlaridan biridir. Ushbu jarayon taraflarning o‘z huquqiy talablarini asoslash yoki rad etish uchun zarur fakt va holatlarni aniqlashga qaratilgan. Fuqarolik protsessual qonunchiligi dalillarni to‘plash va taqdim etish tartibini belgilab, sudga keltirilgan ma’lumotlarning qonuniyligi va ishonchliligini kafolatlaydi. Dalillarni to‘plashning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksiga ko‘ra, sud ishi bo‘yicha taraflar o‘z da’vo va e’tirozlarini asoslash uchun zarur bo‘lgan dalillarni 8 to‘plash va taqdim etishga majburdirlar. Dalillarni to‘plash jarayoni bir necha muhim tamoyillar asosida amalga oshiriladi: Dalillarni o‘z vaqtida taqdim etish: Fuqarolik protsessual qonunchiligida taraflarga dalillarni taqdim etish uchun muayyan muddat belgilanadi. Bu sud jarayonining cho‘zilib ketmasligini ta’minlash uchun zarur. Sudning tashabbusi va taraflarning ishtiroki: Garchi dalillarni asosan taraflar taqdim etsa-da, sud dalillarni to‘plash va aniqlash bo‘yicha o‘z tashabbusini ko‘rsatishi mumkin. Dalillarni to‘plash jarayonining bosqichlari Dalillarni to‘plash quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:.Dalillarni aniqlash Ishga aloqador faktlar va holatlar aniqlanadi. Masalan, tomonlar o‘z pozitsiyasini tasdiqlash uchun qanday dalillarni taqdim etishi mumkinligini belgilaydi. Dalillarni aniqlash jarayonida taraflar guvohlarni chaqirish, hujjatlarni yig‘ish, ekspertiza tayinlash kabi usullardan foydalanadi. Guvohlarning ko‘rsatmalari: Fuqarolik ishida muhim faktlarni biluvchi shaxslarning guvohliklari yozib olinadi. Hujjatlarni yig‘ish: Shartnomalar, yozishmalar, ma’lumotnomalar kabi yozma hujjatlar dalil sifatida to‘planadi. Ekspert xulosalari: Agar muayyan masalani aniqlash uchun maxsus bilimlar talab qilinsa, sud tomonidan ekspertiza tayinlanadi. Taqdim etilgan dalillar, xususan, moddiy obyektlar yoki hujjatlar, sud tomonidan xavfsiz saqlanadi va sud jarayonida to‘liq foydalaniladi. Dalillarni taqdim etish tartibi Dalillarni taqdim etish protsessual qonunchilik tomonidan qat’iy tartibda belgilanadi. Bu tartib quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: Fuqarolik protsessual qonunchiligi taraflarning o‘z talab va e’tirozlarini isbotlash uchun dalillarni taqdim etish majburiyatini belgilaydi. Masalan, da’vogar o‘z da’vosini 9 tasdiqlash uchun zarur dalillarni taqdim qilishi lozim, javobgar esa o‘z e’tirozlarini asoslash uchun dalillarni ko‘rsatishi kerak. Yozma dalillar: Sudga topshiriladigan hujjatlar qonuniy tasdiqlangan bo‘lishi va sud belgilagan tartibda taqdim etilishi zarur. Moddiy dalillar: Buyumlar yoki boshqa moddiy ob’ektlar, sud belgilagan tartibda ko‘rib chiqilishi uchun sudga olib kelinadi. Guvohlarning ko‘rsatmalari: Guvohlar sud majlisida o‘z ko‘rsatmalarini og‘zaki tarzda beradi. Sud tomonidan taqdim etilgan dalillarning qonuniyligi, haqiqiyligi va ishga aloqadorligi baholanadi. Agar dalillar qonun talablariga mos bo‘lmasa, sud ularni qabul qilmasligi mumkin. Dalillarni taqdim etishda taraflarning roli Da’vogar o‘zining huquqiy talablarini asoslash uchun dalillarni taqdim etadi. Javobgar esa da’voni rad etish uchun o‘z dalillarini ko‘rsatadi yoki taqdim etilgan dalillarga e’tiroz bildiradi. Advokatlar va taraflarning qonuniy vakillari dalillarni yig‘ish va taqdim etishda faol ishtirok etadi. Ular sudga taqdim qilinadigan dalillarni tayyorlash va ularni huquqiy asosda mustahkamlashda yordam beradi. Sud taraflar taqdim etgan dalillarni ko‘rib chiqadi, ularning qonuniyligini baholaydi va zarurat bo‘lsa, qo‘shimcha dalillar yig‘ish uchun ko‘rsatma beradi. Dalillarni taqdim etmaslikning oqibatlari Agar taraflar dalillarni o‘z vaqtida taqdim etmasa, sud quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llashi mumkin: Taqdim etilmagan dalillarni ish materiallariga kiritmaslik. Dalillarni taqdim etmagan tarafning da’vo yoki e’tirozini rad etish. Qonun buzilishi oqibatida dalillarni yashirganlik yoki soxtalashtirganlik uchun javobgarlik belgilash. 10 Dalillarni to‘plash va taqdim etish sud jarayonining asosiy qismi bo‘lib, tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilashga xizmat qiladi. Ushbu jarayon qat’iy protsessual qoidalarga asoslanib amalga oshirilishi sud qarorlarining adolatli bo‘lishini ta’minlaydi. Shu bois, dalillarni to‘plash va taqdim etishda qat’iy qonuniy tartiblarga rioya qilish sud jarayonining samaradorligini oshirishning muhim shartidir. 4. Dalillarning ishonchliligi va yetarliligi masalalari Dalillarning ishonchliligi va yetarliligi fuqarolik protsessida sud ishini yuritishda asosiy mezonlar hisoblanadi. Sud faqat ishonchli va yetarli dalillar asosida ish yuzasidan qaror qabul qilishi mumkin. Ushbu mezonlar sudning adolatli va qonuniy qaror qabul qilishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Dalillarning ishonchliligi tushunchasi Dalillarning ishonchliligi – bu dalillarning haqiqatga mosligi, real faktlarni to‘g‘ri aks ettirishi va hech qanday buzilish yoki soxtalashtirishsiz taqdim etilganligini anglatadi. Fuqarolik protsessual qonunchiligiga ko‘ra, sud dalillarning ishonchliligini baholashda quyidagilarga e’tibor qaratadi: Dalillarning haqiqatga mosligi: Dalillar voqelikni to‘g‘ri aks ettirishi zarur. Misol uchun, yozma hujjatlar rasmiy tasdiqlangan va qonuniy tartibda rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak. Dalillarning olingan usuli: Dalillar qonuniy yo‘l bilan olingan bo‘lishi kerak.Qonunga zid ravishda olingan dalillar sud tomonidan qabul qilinmaydi. Dalillarning manbai: Dalilni taqdim etgan manba ishonchli va bevosita nizoga aloqador bo‘lishi lozim. Misol uchun, guvohning shaxsiy kuzatuvlari va bilimlari asosida bergan ko‘rsatmasi ishonchli hisoblanadi, ammo eshitgan ma’lumotlari unchalik ishonchli emas. Dalillarning ishonchliligini ta’minlash usullari