1 KURS ISHI FUQAROLIK SUDIDA DA'VONI TA'MINLASH Reja: I. Kirish II.Asosiy qism II.1.Fuqarolik sudida da'voni ta'minlash. tushunchasi. II.2. Da'voni ta'minlash maqsad va vazifalari. II.3. Da'voni ta'minlash choralari. III. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. 2 Kirish Fuqarolik protsessida da'voni ta'minlash instituti sud ishlarini ko‘rib chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu institut da'vogarning qonuniy manfaatlarini himoya qilishda vaqtinchalik chora-tadbirlarni qo‘llash orqali sud qarorlarining ijro etilishi uchun huquqiy asos yaratadi. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual qonunchiligida da'voni ta'minlashning huquqiy mexanizmlari aniq belgilangan bo‘lib, ularning qo‘llanilishi da'vogar va javobgar o‘rtasidagi huquqiy muvozanatni ta'minlashga qaratilgan. Sud jarayonlari davomida, ayniqsa, mol-mulkka doir nizolarda yoki boshqa mulkiy manfaatlar bilan bog‘liq ishlar ko‘rilayotganda, tomonlarning huquqlari buzilish xavfi mavjud bo‘ladi. Masalan, javobgar sudning yakuniy qaroridan oldin da'vogar manfaatiga daxldor bo‘lgan mulkni sotib yuborishi, yo‘q qilishi yoki boshqa shaxslarga o‘tkazib yuborishi mumkin. Shu kabi holatlarning oldini olish uchun da'voni ta'minlash choralari qo‘llaniladi. Da'voni ta'minlash fuqarolik protsessual huquqida maxsus maqsadga ega institut bo‘lib, bu sud ishlarini samarali amalga oshirishga xizmat qiladi. Ushbu institutning mavjudligi fuqarolik ishlarida tomonlar o‘rtasida huquq va manfaatlar muvozanatini ta'minlash, sud qarorlarining bajarilishini kafolatlash hamda protsessual huquqlarni himoya qilish uchun muhim vosita sifatida qaraladi. Shu bilan birga, da'voni ta'minlashning noto‘g‘ri yoki asossiz qo‘llanilishi tomonlar o‘rtasidagi mojarolarni yanada kuchaytirishi va sud tizimiga ishonchni pasaytirishi mumkin. Shu sababli, ushbu institutni to‘g‘ri va qonuniy qo‘llashning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o‘rganish zarurdir. Shu asosda, ushbu ishda da'voni ta'minlash institutining tushunchasi, maqsad va vazifalari hamda uni amalga oshirish choralari ko‘rib chiqiladi. Bu mavzuni o‘rganish amaliyotda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni samarali hal qilish yo‘llarini aniqlashda muhim o‘rin tutadi. Asosiy qism 2.1.Fuqarolik sudida da'voni ta'minlash. tushunchasi. 3 Fuqarolik sudida da'voni ta'minlash – bu fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqishda da'vogar yoki javobgarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun sud tomonidan qabul qilinadigan vaqtinchalik chora-tadbirlar majmui hisoblanadi. Bu institut sud jarayonida hal qilinishi kerak bo‘lgan masala bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilinmaguncha, tomonlarning huquq va manfaatlarini xavfsiz saqlashga qaratilgan. Da'voni ta'minlashning asosiy maqsadi: Da'vogarning huquqlari yoki qonuniy manfaatlari buzilishining oldini olish. Sud qarori ijrosini ta’minlash. Tergov jarayonida qonun buzilishlarining oldini olish. Mulkiy nizolar bo‘yicha nizoni kelgusida murakkablashtirmaslik. Da'voni ta'minlash asoslari. Fuqarolik protsessual kodeksiga (FPK) muvofiq, da'voni ta'minlash quyidagi holatlarda qo‘llaniladi: Da'vogar o‘z talablarini asoslash uchun aniq dalillarni ko‘rsatgan bo‘lsa. Agar ta'minlash choralari qo‘llanilmasa, da'vogarning huquqlari yoki manfaatlariga zarar yetishi ehtimoli mavjud bo‘lsa. Javobgarning nohalol xatti-harakatlari natijasida sud qarori ijrosi murakkab bo‘lishi mumkin bo‘lsa. Javobgarga ma’lum harakatlarni bajarishni yoki bajarishni taqiqlash. Davlat organlariga, banklarga yoki boshqa tashkilotlarga tegishli operatsiyalarni to‘xtatib turish. Vaqtinchalik taqiqlarni joriy etish (masalan, mulkni sotish, almashtirish yoki boshqalarga o‘tkazish). Da'voni ta'minlash tartibi Ariza berish: Da'vogar yoki uning vakili sudga da'voni ta'minlash to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qiladi. Sud qarori: Sud arizani ko‘rib chiqib, ta'minlash chorasini qo‘llash yoki rad etish haqida qaror qabul qiladi. Ijro: Agar sud ta'minlash choralarini qo‘llashga qaror qilsa, bu qaror darhol ijroga qaratiladi. Shikoyat qilish: Javobgar yoki boshqa tomonlar sudning ta'minlash to‘g‘risidagi qaroridan norozi bo‘lsa, yuqori instansiya sudiga shikoyat qilish huquqiga ega. Da'voni ta'minlash vaqti. Da'voni ta'minlash to‘g‘risidagi masala sud tomonidan imkon qadar tez, odatda, murojaat olingan kundan boshlab 1 kun ichida hal qilinishi kerak. Amaliyotda muammolar: Da'voni ta'minlash choralari noto‘g‘ri qo‘llanilishi natijasida javobgar manfaatlariga zarar yetishi mumkin. Sudyalar arizalarni qabul qilishda huquqiy munosabatlarning xarakterini, ular tartibga solinadigan huquq mezonlarni hamma vaqt ham to‘g‘ri aniqlamaydilar va natijada 4 da’vo asosi, isbotlash vositalari, ishda ishtirok etuvchi shaxslar doirasini aniqlashda xatoliklarga yo‘l qo‘ymoqdalar. Bularning hammasi dalillarni to‘plash, tegishli shaxslarni ishda ishtirok etishga jalb qilish uchun ishni ko‘rishlikni boshqa kunga qoldirishga va fuqarolik ishlarini sudda ko‘rish muddatlarini buzishga olib keladi. Sud amaliyotini umumlashtirish yana shuni ko‘rsatdiki, fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlarini buzishga ma’lum darajada ishni ko‘rishga tayinlashda ish hujjatlarini chuqur o‘rganilmagani, ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida ayrim xatolarga yo‘l qo‘yishlar, sudda ish yuritish ishtirokchilarini o‘z vaqtida xabardor qilmaslik, sud protsessini o‘ylamasdan tashkil qilish va boshqa subyektiv xarakterga ega bo‘lgan asoslar sabab bo‘lmoqda.Davlatimizning demokratik o‘zgarishlar natijasida yangi sharoitlarni vujudga kelishi sudlar faoliyatining protsessual shaklini yangilanishini, sud majlislarida ishtirok etuvchi shaxslarning huquqiy mavqeini kelgusida mustahkamlash, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rishni taqozo etadi. Fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlariga respublika sudlari tomonidan rioya qilinish amaliyotini umumlashtirish natijalari sudda ishlarni ma’lum qismi belgilangan muddatlarni buzib ko‘rilishini ko‘rsatdi. Ishni yaxshi tashkil qilmaslik yoki sud protsesslarini rejalashtirishda beparvolik qilish, protsessual hujjatlarni rasmiylashtirishni kechiktirib bajarish, sud majlisi davomida protsessual huquq mezonlarini buzishlar natijasida sansolarlikka yo‘l qo‘yishlik kelib chiqmoqda. 2.2. Da'voni ta'minlash maqsad va vazifalari. Da'voni ta'minlash maqsad va vazifalari. Da'voni ta'minlash huquqiy institut sifatida sud muhokamasida da'vogarning manfaatlarini himoya qilish, nizoni adolatli hal etish hamda adolatni ta'minlashga qaratilgan. Mazkur institutning asosiy maqsadi da'vogar yoki ishtirokchilarning huquq va qonuniy manfaatlarini xavfsizlikda saqlash, ehtimoliy zararlarning oldini olish va sud qarorining ijrosini kafolatlashdan iborat. Maqsadlari: Da'vogar manfaatlarini himoya qilish: Da'vogar tomonidan talab qilinayotgan huquq yoki manfaatni buzilishdan himoya qilish. Bu 5 ayniqsa, da'vo ob'ekti yo'q qilinishi yoki boshqa shaxsga o'tib ketishi ehtimoli mavjud bo'lsa, dolzarb ahamiyat kasb etadi. Sud qarorining ijrosini kafolatlash: Sudning kelgusida chiqaradigan qarori ijrosiz qolib ketmasligi uchun da'vo ta'minlanadi. Bu da'voni haqiqatga mos ravishda adolatli hal qilish imkonini beradi. Nizoni o'z vaqtida hal qilishga yordam berish: Da'voni ta'minlash protsessual cho'zilishlarni oldini oladi va nizoni tezroq hal etishga zamin yaratadi. Ehtimoliy zararlarning oldini olish: Agar da'vo ta'minlanmasa, javobgar tomonidan da'vogar manfaatlariga zarar yetkazilishi ehtimoli mavjud bo'lgan holatlar oldini oladi. Adolat va qonun ustuvorligini ta'minlash: Da'voni ta'minlash sud jarayonida tomonlarning tengligini va adolat tamoyillarini ta'minlash vazifasini bajaradi. Protsessual balansni saqlash: Har ikki tomonning protsessual huquqlari himoya qilinishi bilan birga, da'vogarning himoyasiz qolib ketishiga yo'l qo'ymaslik. Sud qarorining samaradorligini oshirish: Da'voni ta'minlash sud qarorining amalda bajarilishi uchun muhim zamin yaratadi. Isbotlash jarayonini qo'llab-quvvatlash: Agar isbotlash jarayoni davomida da'vo ob’ekti xavf ostida bo'lsa, uni ta'minlash orqali sud jarayoni uzluksiz bo‘lishi ta'minlanadi. Da'voni ta'minlash protsessual harakat sifatida fuqarolik, iqtisodiy yoki ma'muriy sud ishlarida ishtirokchilarning manfaatlarini himoya qilishda katta ahamiyatga ega. Bu huquqiy institutning oqilona qo'llanilishi sud adolatining to'liq amalga oshirilishini ta'minlaydi. Ishni ko‘rishga tayyorlashda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni hamma vaqt ham sudda ko‘rishda to‘ldirib bo‘lmaydi va bu to‘liq tekshirilmagan holatlar bo‘yicha hal qiluv qarori chiqarishga olib keladi. Natijada bunday ishlar bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlari apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida bekor qilinadi, bu ham sansolarlikni keltirib chiqaradi. Bunday hal qiluv qarorlari bekor qilinib, ish yangidan ko‘rish uchun yuborilgan holatlarda ham ishni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayoni yuzaki olib borilishi yoki umuman bu jarayonni o‘tkazmaslik holatlari ham mavjud. Ko‘pchilik ishlar bo‘yicha sud majlisi bayonnomasini tuzish va u bilan taraflarni tanishtirish cho‘zilmoqda, bu esa kelib tushgan shikoyat va protestlar bilan ishlarni apellyatsiya, kassatsiya instansiyasiga yuborish muddatlarini buzish hollarini keltirib chiqarmoqda. 6 Yuqori sudlar ishlarni apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ko‘rishda fuqarolik ishlarini qonunda belgilangan tartibda ko‘rish muddatlarini birinchi instansiya sudi tomonidan buzilganligiga kamdan-kam holatlarda e’tibor qiladilar va chora ko‘rish uchun havola qiladilar. Shu bilan birga Plenum qayd etadiki, yildan- yilga sudyalarni ish hajmini ko‘payishi, advokatlarning boshqa ishlarda band ekanliklarini vaj qilib sud protsesslarida ishtirok etishdan bosh tortishlari kabi holatlar ham ishlarni ko‘rish muddatlariga ta’sir qilishi davom etmoqda. Sudlar faoliyatidagi qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi: Fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlariga og‘ishmay rioya etishlik odil sudlovni amalga oshirishda qonunchilikni mustahkamlashga, sud ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan muhim omillardan biri bo‘lib hisoblanishiga O‘zbekiston Respublikasi sudlarining e’tibori qaratilsin. Sudlar protsess ishtirokchilarini qonuniy huquqlarini himoya qilish bilan birga, o‘zining protsessual huquqlaridan vijdonan foydalanmay, suiiste’mol qilish yo‘li bilan sud muhokamasini asossiz cho‘zishga qaratilgan taraflardan birining har qanday g‘ayriqonuniy harakatlariga nisbatan keskin chora ko‘rishlari lozim. Ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklarni bartaraf etish, protsessual muddatlarga og‘ishmay rioya qilish va fuqarolik ishlarini ko‘rish sifatlarini oshirish, o‘z ish faoliyatida sansolarlik holatlariga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish lozim. Har bir ishni o‘z vaqtida va sifatli ko‘rishga shaxsiy javobgarliklarini oshirishlari lozimligiga sudlarning e’tibori qaratilsin. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash bosqichida, shuningdek, ishni ko‘rish jarayonida aniqlangan dalillar to‘liq va xolisona tekshirilishini, ishni tez va sifatli ko‘rilishini ta’minlash lozim. Odil sudlovni amalga oshirish, ishlarni sud majlisiga tayyorlash va uni o‘tkazish darajasini ko‘tarish choralarini ko‘rish zarur. Har bir sud fuqarolik ishlarini hal qilishda qonunchilikka rioya etilishini to‘la kafolatlovchi ish tartibi bilan ta’minlanmog‘i kerak. Arizani harakatsiz qoldirishda, ariza bo‘yicha kamchiliklarni tuzatish uchun muhlat berish taqdim qilingan talablarning xarakteri, kamchilikni tuzatish oson yoki murakkabligi, to‘lanmagan davlat boji miqdori va boshqa holatlar 7 hisobga olinishi kerak. Agar da’vo ariza qabul qilingan bo‘lsa, sud tomonidan tayinlangan barcha protsessual muddatlar (ishni tayyorlash, yozma va ashyoviy dalillarni taqdim etish, sud majlisini qoldirish va h.k.) ariza shu turdagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha qonunda belgilangan muddatlar doirasida hal qilinishi lozim. Ushbu qoida, agar ariza harakatsiz qoldirilib, lekin da’vogar sud talablarini muddatida bajargan taqdirda ham qo‘llanilib, da’vo ariza boshlang‘ich taqdim etilgan kundan berilgan hisoblanadi. Aks holda, ariza berilmagan hisoblanib, da’vogarga qaytarilishi va bu haqda ajrim chiqarilishi lozim 2.3. Da'voni ta'minlash choralari. Da'voni ta'minlash choralari - bu da'vogarning huquqlarini himoya qilish, sud qarori ijrosini ta'minlash yoki da'voni ko'rib chiqish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan noxush oqibatlarning oldini olish uchun sud tomonidan ko'riladigan vaqtinchalik choralar hisoblanadi. Ushbu chora O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining (FPK) tegishli moddalari bilan tartibga solinadi. Maqsadi: Da'vogarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish Sud qarori ijrosini ta’minlash Da'voni ko'rib chiqish davomida qarshi tomon tomonidan noqonuniy harakatlarni cheklash. Choralar: FPKga ko‘ra, da'voni ta'minlash choralari quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin: Javobgarning mol-mulkiga hibs qo‘yish. Muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqiqlash (masalan, mulkni begonalashtirish yoki yo'q qilishni taqiqlash). Javobgarga tegishli bo'lgan pul mablag‘larini ushlab turish. Uchinchi shaxslar zimmasiga majburiyat yuklash (masalan, javobgar bilan mulkiy munosabatda bo‘lmaslik). Da'voni ko‘rib chiqish uchun zarur bo‘lgan boshqa 8 choralar. Amalga oshirish. Ariza berish: Da'voni ta'minlash choralarini qo'llash haqida iltimosnoma sudga yozma shaklda beriladi. Agar da’vo ariza qabul qilingan bo‘lsa, sud tomonidan tayinlangan barcha protsessual muddatlar (ishni tayyorlash, yozma va ashyoviy dalillarni taqdim etish, sud majlisini qoldirish va h.k.) ariza shu turdagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha qonunda belgilangan muddatlar doirasida hal qilinishi lozim. Ushbu qoida, agar ariza harakatsiz qoldirilib, lekin da’vogar sud talablarini muddatida bajargan taqdirda ham qo‘llanilib, da’vo ariza boshlang‘ich taqdim etilgan kundan berilgan hisoblanadi. Aks holda, ariza berilmagan hisoblanib, da’vogarga qaytarilishi va bu haqda ajrim chiqarilishi lozim. Bunda qisqartirilgan muddatlarda (aliment undirish, fuqaroning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan, shuningdek, boquvchisi vafot etgan taqdirda ko‘rilgan zararni undirish va mehnat munosabatlaridan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha) ko‘rish belgilangan ishlarga alohida e’tibor qaratilishi kerak. Ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayoni barcha fuqarolik ishlari bo‘yicha shartligini nazarda tutib, bunday jarayonni ko‘zda tutuvchi FPKning 159, 160- moddalari talablarini bajarish zarurligiga sudlarning e’tibori qaratilsin. Ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlash vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanishi tushuntirilsin: taraflarning huquqiy munosabatlarini va ishni ko‘rishda qo‘llanishi lozim bo‘lgan qonunni aniqlash; taraflarning talab va e’tirozlarini asoslovchi faktlarni, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal etish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa faktlarni aniqlash; ishni hal etish uchun zarur bo‘lgan dalillar doirasini aniqlash va ularni o‘z vaqtida sud majlisiga taqdim etishni ta’minlash; ishda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan shaxslar tarkibi masalasini hal etish. FPKning 160-moddasiga muvofiq, sudya qilinishi lozim bo‘lgan aniq harakatlarni to‘liq ko‘rsatib, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash haqida ajrim chiqarishga majbur Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayonida sudya: ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning FPKning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi; da’vogardan da’volarni ajratish yoxud ularni birlashtirish va birgalikda ko‘rish maqsadida shu yoki boshqa javobgarga nisbatan bir-biri bilan bog‘liq boshqa talablari bor-yo‘qligini aniqlashi; javobgardan da’vogarning talablariga qanday e’tirozlari borligini va bu e’tirozlar qanday dalillar