01
.
03.
02.
Reja
Dalillar turini
tahlil qilish va
klassifikatsiya
Dalillarni taqdim
etish usullari va
tartibi
Dalillarni baholash
va qaror qabul
qilish jarayoni
Dalillarni tahlil qilish
Dalillarni tahlil qilish jarayoni huquqiy tizimda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu jarayonda dalillarni o'rganish
uchun bir qator metodologiyalar va usullar qo'llaniladi.
O'zbekiston Respublikasining Fuqorolik protsessual
kodeksida ko'rsatilgan dalillarni tahlil qilish uchun
quyidagi asosiy usullarni qo'llash mumkin:
1) Hujjatlarni tahlil qilish - dalillarning yozma
shakldagi ishonchliligini va haqiqiyligini tekshirish;
2) Guvohlarning ko'rsatmalarini o'rganish - guvohlarning
berilgan ma'lumotlarini baholash va ularning dalillarga
ta'sirini aniqlash;
3) Ekspert xulosalarini baholash - ekspertlardan olingan
xulosalarning dalillar bilan bog'liqligini va
ishonchliligini aniqlash. Ushbu usullar yordamida
dalillarning ishonchliligi va tegishliligi aniqlanadi,
bu esa fuqarolik ishlarida adolatni ta'minlashda muhim
rol o'ynaydi.
Dalillarni klassifikatsiyalash
Dalillarni klassifikatsiyalash asosiy tamoyillari va usullarini o'z
ichiga oladi. Quyidagi kriteriyalar asosida dalillarni guruhlash
mumkin:
- Kelib chiqishiga ko'ra
- Hujjatli dalillar: Masalan, shartnomalar yoki boshqa rasmiy
hujjatlar.
- Og'zaki dalillar Guvohlarning ko'rsatmalari.
- Ekspert dalillari Ekspertiza xulosalari.
- Kuch va ahamiyatiga ko'ra
- Kuchli dalillar: Ishni isbotlashda muhim rol o'ynovchi dalillar.
- O'rtacha dalillar: Qo'shimcha ma'lumot sifatida foydalaniladigan
dalillar.
- Zaif dalillar: E'tiborga olinmaydigan, ishonchli bo'lmagan
dalillar.
Har bir klassifikatsiya turi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib,
hujjatli dalil sifatida shartnoma, og'zaki dalil sifatida
guvohlarning ko'rsatmalari va ekspertiza xulosasi esa ekspert
dalilidir. Bu klassifikatsiya usullari dalillarni tahlil qilishda
va ularning ishonchliligini baholashda muhim ahamiyatga ega.
Dalillar turlari
Dalillar turlari
haqida umumiy
ma'lumot
Fuqorolik protsessual
kodeksida dalillar bir
necha turga bo'linadi.
Ularning asosiy turlari:
shaxsiy dalillar, hujjatli
dalillar, ekspertiza
dalillari va guvohlarning
ko'rsatmalari. Har bir
dalil turi o'ziga xos
xususiyatlarga ega bo'lib,
sud jarayonida muhim rol
o'ynaydi
chunki ular
Har bir dalil
turining
xususiyatlari
Shaxsiy dalillar shaxsiy tajriba yoki
his-tuyg'ularni ifodalaydi, masalan,
voqealarni ko'rgan shaxsning guvohligi.
Hujjatli dalillar esa rasmiy hujjatlar
orqali tasdiqlanadi, masalan,
shartnomalar yoki rasmiy hisobotlar.
Ekspertiza dalillari malakali
mutaxassislar tomonidan berilgan
fikrlardir, bu esa ularning ilmiy
asoslanganligini ta'minlaydi.
Guvohlarning ko'rsatmalari esa shaxsan
ko'rgan yoki bilgan voqealar haqida
ma'lumot beradi. Ushbu dalillar sud
jarayonida ishonchli va asosli
argumentlar sifatida ishlatiladi.
Dalillarni tahlil qilish
metodlari
Tahlil usullari va
natijalar
Dalillarni tahlil qilishda bir qator metodlar
qo'llaniladi. Statistik tahlil, hujjatlarni ko'rib
chiqish, ekspert fikrlarini olish va analogiyalarni
qo'llash kabi usullar yordamida dalillarni chuqur
tahlil qilish mumkin. Ushbu metodlar har birining
o'ziga xos natijalari bor, shuning uchun ularni
tanlashda ehtiyotkorlik bilan yondashish muhimdir.
Afzalliklar va
kamchiliklar
Tahlil qilish metodlarining afzalliklari
sifatida aniq va ob'ektiv natijalar, keng
ko'lamli ma'lumotlarni tahlil qilish imkoniyati
keltirilishi mumkin. Kamchiliklari esa
xatoliklar ehtimoli, metodlar orasidagi farqlar
hamda resurslar talab qilishi hisoblanadi.
Ushbu metodlar to'g'ri qo'llanilganda, samarali
natijalarga olib kelishi mumkin.
Dalillarni baholash mezonlari
Dalillarni
baholash jarayoni
Dalillarni baholash mezonlari
dalilning ishonchliligini va
kuchini belgilashda muhim rol
o'ynaydi. Masalan, guvohlik
dalilining manbai va uning
ishonchliligi dalilning kuchiga
ta'sir ko'rsatadi.
Ishonchlilik
mezonlari
Dalilning ishonchliligini baholashda
quyidagi mezonlar muhim: rasmiylik,
taqdim etgan shaxsning ishonchliligi,
dalilning haqiqatga to'g'riligi va
boshqa dalillar bilan tasdiqlanishi.
Misol uchun, sudda guvohning
ko'rsatmalari ishonchli bo'lsa, bu
dalil kuchli hisoblanadi.
Kuch mezonlari
Dalilning kuchini baholashda
uning ta'sirchanligi va taqdim
etilish uslubi muhimdir.
Masalan, ilmiy tadqiqotlar
natijalari ko'plab ekspertlar
tomonidan tasdiqlangan bo'lsa,
bu dalil kuchli hisoblanadi.
Dalillarni taqdim etish usullari
Dalillarni taqdim etish usullari va ularning ahamiyati
dalillarni samarali namoyish etishga yordam beradi.
Ushbu usullar, ya'ni og'zaki, yozma va vizual
taqdimotlar, har biri o'ziga xos afzalliklari va
kamchiliklariga ega.
Og'zaki taqdimot, masalan, auditoriya bilan bevosita
aloqani o'rnatishga yordam beradi. Bu usul savollarga
tezkor javob berish imkonini beradi. Biroq, uning
kamchiligi - e'tiborni jamlash qiyinligi va ba'zi
ma'lumotlarni eslab qolishning murakkabligi.
Yozma taqdimot esa aniq va batafsil ma'lumotlarni taqdim
etish imkonini beradi. Bu usul auditoriya bilan aloqani
pasaytirishi mumkin, lekin ma'lumotlarning yozma shaklda
saqlanishi muhimdir.
Vizual taqdimotlar grafiklar va diagrammalar orqali
ma'lumotlarni taqdim etadi, bu esa ko'proq vizual
tushunchalarni taqdim etishga yordam beradi. Ammo,
ko'pincha bu usulda qo'shimcha izohlar kerak bo'lishi
mumkin. Har bir usulning o'ziga xos afzalliklari va
kamchiliklarini tushunish, dalillarni samarali taqdim
etishda muhim ahamiyatga ega.
Dalillarni taqdim etish tartibi
Dalillarni taqdim etish tartibi fuqorolik
protsessual kodeksida belgilangan qoidalarga
muvofiq amalga oshiriladi. Taqdimot jarayonida
e'tibor berilishi kerak bo'lgan asosiy
aspektlar quyidagilardir: 1) dalillarni aniq
va tushunarli shaklda taqdim etish, 2)
ularning ahamiyatini ta'kidlash, 3) dalillar
o'rtasidagi bog'lanishni ko'rsatish.
Dalillarni taqdim etishning ketma-ketligi
muhimdir, avval muhim dalillar, so'ngra ularga
yordam beruvchi yoki qo'shimcha dalillar
keltirilishi lozim.
Og'zaki taqdimot usuli
Usulning afzalliklari
Og'zaki taqdimot usuli auditoriya bilan bevosita
aloqa o'rnatish imkonini beradi va savollarga tez
javob berish imkonini yaratadi. Masalan,
taqdimotchi auditoriyadan kelgan savollarga darhol
javob berishi yoki muhokama olib borishi mumkin,
bu esa taqdimotni yanada interaktiv va qiziqarli
qiladi. Bunday usul, shuningdek, auditoriyaning
e'tiborini saqlab qolishga yordam beradi.
Usulning kamchiliklari
Og'zaki taqdimot usulining kamchiliklaridan biri
tayyorlangan materiallarni eslab qolishning qiyinligidir.
Taqdimotchi ko'plab ma'lumotlarni yodda saqlashi kerak,
bu esa stress va noqulaylik keltirib chiqarishi mumkin.
Misol uchun, agar taqdimotchi har bir faktni aniq eslab
qolmasa, bu uning ishonchliligiga salbiy ta'sir
ko'rsatishi mumkin. Bunga qo'shimcha ravishda,
tayyorlanganda o'zini erkin his qilmasligi ham mumkin.
Yozma taqdimot usuli
Yozma taqdimotning
afzalliklari
Yozma taqdimot usuli
dalillarni aniq va batafsil
taqdim etish imkonini beradi.
Bu usul yordamida murakkab
ma'lumotlar oson tushunarli
shaklda ifodalanadi.
Yozma materiallar
tayyorlash
Yozma materiallarni
tayyorlashda dalillarning
aniq va lo'nda
ifodalanishi muhimdir. Har
bir dalilning asosiy
nuqtalari ko'rsatilishi
lozim.
Taqdimot
jarayoni
Yozma taqdimotda
materiallar aniq tartibda
bo'lishi va auditoriyaga
qiziqarli misollar
kiritilishi zarur.
Vizual taqdimot usuli
Vizual taqdimotning
afzalliklari
Vizual taqdimot usuli dalillarni
yanada tushunarli va esda qolarli
qilishda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu usul orqali grafiklar,
diagrammalar va rasmli materiallar
yordamida ma'lumotlar taqdim
etiladi, bu esa auditoriyaning
diqqatini jalb qiladi va murakkab
ma'lumotlarni osonlashtiradi. Misol
uchun, statistik ma'lumotlar
ko'rsatish uchun diagrammalar,
jarayonlarni tushuntirishda esa
grafiklar samarali vositadir.
Qo'llanilishi va
misollar
Taqdimot jarayonida vizual
materiallardan foydalanish
dalillarni kuchaytiradi va ularni
yanada ishonchli qiladi. Masalan,
muvaffaqiyatli taqdimotlar uchun
tayyorlangan diagrammalar va
grafiklar yordamida ma'lumotlar
aniq va tushunarli ko'rsatilishi
mumkin. Shuningdek, auditoriyani
jalb qilish uchun interaktiv vizual
materiallardan foydalanish
taqdimotni yanada qiziqarli qiladi.
Dalillarni baholash jarayoni
Dalillarni baholash jarayoni huquqiy
protsessual kodeksda belgilangan qoidalar
asosida amalga oshiriladi. Ushbu
jarayonda quyidagi bosqichlar muhimdir:
1. Dalillarni to'g'ridan-to'g'ri baholash:
Har bir dalilning ishonchliligi va
ahamiyatini aniqlash.
2. Baholash mezonlari: Dalilning ishonchli
bo'lishi uchun zarur bo'lgan shartlar va
mezonlar.
3. Tahlil va moslik: Har bir dalilni
tahlil qilish va ularning maqsadga
muvofiqligini tekshirish.
Dalillarni baholash mezonlari
Dalillarni baholashda qo'llaniladigan mezonlar
muhim ahamiyatga ega. Ular quyidagilarni o'z
ichiga oladi: 1) Dalilning ishonchliligi -
dalilning haqiqiyligi va faktlarga
asoslanganligini ta'minlaydi. Masalan,
guvohning ishonchli manbadan olgan ma'lumotlari
dalilning ishonchliligini oshiradi. 2)
Dalilning ahamiyati - dalilning ishning
konteksti va maqsadiga mos kelishini bildiradi.
Misol uchun, agar dalil sud jarayonida muhim
vaziyatni tasvirlasa, u ahamiyatlidir. 3)
Dalilning to'liqligi - dalilning yetarli va
to'liq ma'lumotlarni o'z ichiga olishini
anglatadi. To'liq dalil, masalan, voqea
haqidagi barcha tafsilotlarni va guvohlarning
ko'rganlarini o'z ichiga olishi zarur.
