GEOEGRAFIK BAHOLASH Reja: 1. Geografik baholash usullari 2. Yer resurslari baholash 3. Iqlimiy resurslarni baholash 4. Rekreatsiya resurslarini aniqlash Ushbu mavzuda quidagi mavzular bilan tanishasiz : baholash, baholash bosqichlari, baholash usullari, yer, iqlim va rekreatsiya resurslarini baholash. Tabiiy muhit baholanishi natijasida uning ijtimoiy ehtiyoj nuqtayi nazaridan qulayligi yoki yaroqligi o’rganiladi. Baholash natijasida biror hududning yoki tabiat komponentining dehqonchilik, chorvachilik, dam olish, uy-joy, yo’l qurilishi va boshqa sohalarda foydalanishga qanchalik kulayligi aniqlanadi. Mavzuni organish davomida geografik baholash usullari va tabiiy muhitini turli maqsadlarda baholash masalalari haqida bilib olasiz. 1. Geografik baholash usullari Tabiiy sharoit yoki landshaftlarni foydalanish maqsadlarida baholash – geografik baholash deb ataladi. Masalan, dehqonchilik, chorvachilik, sanoat, transport, rekreatsiya, suv ho’jaligi va boshqa maqsadlarda baholash amalga oshirilishi mumkin. Geografik baholash quyidagi bosqichlardan iborat : a) baholash ishlarining maqsad va vazifalarini aniqlash (masalan, daryo vodiysining ma’lum bir qismini suv ombori qurish maqsadida baholash) ; b) baholash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar yoki ma’lumotlar ro’yxatini tuzish ; c) o’rganilayotgan hudud daryo vodiysining hozirgi va kelajakdagi holatini belgilaydigan ko’rsatkichlar yoki xossalarni o’rganish va o’lchash (vodiyning geologik tuzilishi, uzunligi, kengligi, balandligi, yonbag’irlar qiyaligi, suvning sarfi, loyqaligi, me’ryori, va рюлю) ; d) olingan ma’lumotlar va ko’satkichlarni bir-biriga tqqoslash asosida har bir komponent bo’yicha alohida baholashni amalgam oshirish (relyef, geologic tuzilish, suv olchamlari va h.k. haqida) ; e) alohida baholashlar asosida umumiy baholashni amalgam oshirish (suv omborini mazkur joyda kurish mumkinmi yoki yo’qmi) ; f) yakuni jadval va haritalar tuzish. Tabiiy geografik baholashning aniq maqsadiga ko’ra sifat va miqdor usullaridan foydalaniladi. Sifat ko’rsatkichlari qulaylik darajasiga qarab “juda qulay”, “qulay”, “o’rtacha qulay”, “kamroq qulay”, “qulay emas deb baholanadi. Masalan, tekisliklar to’l qurilishi uchun juda qulay, qumli cho’llar qulay, to’lqinsimon tekisliklar o’rtacha qulay, adirlar kamroq qulay, tog’lar esa qulay emas. Baholashning miqdor usuli har bir darajani sonli ko’rsatkichlar asosida amalgam oshirishga asoslangan. Masalan, vegetatsiya davrida havo haroratining 10 0C dan yuqori bo’lgan kunlar yig’indisi qishloq xo’jalik ekinlarining qaysi turlari hududning qaysi joylarida o’sishi mumkunligini aniqlashda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi. Masalan, arpaning pishib yetilishi uchun quyidagi haroratlar yig’indisi bo’lishi shart. Vegetatsiya davrida havo haroratining +10 0C dan yuqori yig’indisi 1000 0 gacha bo’lishi eng tezpishar arpa navining yetilishi uchun yetarli emas, mazkur arpa navi 1000-1400 0 da pishadi, 1400-1800 0 da esa o’rta pishar, 1800 0 dan oshganda esa emg kechki navlar yetiladi. Ko’rsatilgan ushbu miqdor ko’rsatkichlari baholashning ma’lum bonitetli darajalari hisoblanadi. 2. Yer resurslari baholash Yer resurslari xo’jalik jihatdan juda ko’p maqsadlarda baholanadi. Ayniqsa, yer resurslarini dehqonchilik maqsadlarida baholash keng tarqalgan. Dehqonchilikni amalga oshirish asosan relyef, agroiqlimiy resurslari, tuproq sharoiti, yer osti suvlarining joylashishi va xossalarining qulayligi, suvning mavjudligi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni o’zlashtirish va ulardan goydalanishning murakkablik darajalari landshaftlarning xususiyatlariga qarab turlicha bo’ladi. Yuqorida ko’rsatilgan omillarning tahliliasosida O’zbekiston tabiiy-hududiy komolekslari murakkablik darajasiga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi: oddiy, o’rtacha murakkab, murakkab va juda murakkab tabiiy komplekslar. Oddiy tabiiy komplekslarga tog’ oldi prolyuvial va daryo vodiylarining yuqori terrasalari kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yuqori darajada ta’minlangan bo’lib, bu suvlarining sathi ko’tarilmaydi, chunki lyoss va lyossimon jinslar ostida shag’al toshlar yotadi. Mazkur joylar dehqonchilik uchun juda qulay. O’rtacha murakkablikdagi tabiiy komplekslarga yoyilmalar va daryo deltalarining yuqori qismlari kiradi. Yer osti suclarining gorizontal harakati ta’minlangan, ammo ayrim pastqam joylarda u yer yuzasiga yaqin ko’tariladi va sho’rlanishga sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun ihota daraxtzorlarini vujudga keltirishni loyihalshtirish zarur. Murakkab tabiiy komplekslarga yoyilmalar va deltalarning o’rta qismlari va allyuvial terrasalar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yaxshi emas, sug’orish davomida ularning sathi ko’tariladi va tuproqda tuz to’plana boshlaydi. Buning oldini olish uchun gorizontal va tik zovurlar ko’zda tutmoq lozim. Juda murakkab tabiiy komplekslarga deltalarning etak qismlari, prolyuvial tekisliklarning quyi yoki chekka joylari, adirlar, plato va balandliklar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati ta’minlanmagan, ularning sathi sug’orish paytida tezda ko’tarilib ketadi. Buning oldini olish maqsadida zich zovurlar tarmog’ini qurish, yerni sifatli qilib yuvish va tekislash, shamol eroziyasiga qarshi ihota daraxtzorlarini vujudga keltirish lozim. Suv shimilishining oldini olish uchun tomchilatib, yomg’irlatib va tuproq ostidan sug’orish usullarini qo’llash zarur. 3. Iqlimiy resurslarni baholash Iqlim resurslarining miqdor ko’rsatkichlari ko’p jihatdan kishloq ho’jalik ekinlarining turini va hosildorlligini belgilab beradi. Har qanday ekinlarining pishib yetilishi uchun ma’lum miqdorda issiqlik zarur bo’ladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz iqlimiy resurslarini qishloq [o’jaligi nuqtayi nazaridan baholash muhim amaliy ahamiyatga ega. Vegetatsiya davrida kerakli miqdorda issiqlik mavjud bo’lsagina ekinlar urug’I unib chiqishi, ko’p hollarda, havo harorati o’rtacha +10 0 C dan yuqori bo’lganda yuz beradi. O’zbekistonning tekislik qismida quyidagi issiqlik mintaqalari mavjud: isiq, juda issiq, o’rtacha jazirama, jazurama, o’ta jazirama. Issiq mintaqaga O’zbekistonning shimoliy g’arbida joylashgan Ustyurt platosining Orol dengizi sohillari kiradi. +10 0 C dan yuqori haroratlar yig’indisi 3500 0 dan kam. Mazkur mintaqada uzumning ertapishar navlari yetilishi mumkin. Juda issiq mintaqalarda haroratlar yag’indisi 3500-4000 0. Mazkur mintaqaga Ustyurt platosining shimoliy va o’rta qismlari, Amudaryo deltasining shimoliy qismi kiradi. Ushbu mintaqada uzumning tezpishar, sholining ertapishar, makkajo’xorining kechpishar navlari pishib ulguradi. O’rtacha jazirama mintaqada harorat yig’indisi 4000-4500 0 gacha boradi. Ustyurt platosi va Amudaryo deltasining janubiy qismlari, Xorazm vahosi, Qizilqumning shimoliy qismiga tog’ri keladi. Mazkur mintaqada paxtaning ertapishar navlari to’liq pishib yetiladi. Jazirama mintaqada harorat yig’indisi 4500 0 dan 5000 0 gacha yetadi. Ushbu mintaqaga Qizilqumning katta qismi, Zarafshon vosiysining quyi qismi, Mirzacho’l, Farg’ona vofiysi kiradi. Mazkur mintaqada paxtaning o’rtapishar navlarini ekish mumkin. Juda jazirama mintaqada harorat yig’indisi 5000 0 dan yuqori bo’ladi. Qashqadaryo, Surxandaryo viloyatlarining janubiy qismlari shu mintaqada joylashgan. Ushbu mintaqada ingichka totali paxta yetishtiriladi. Sizga malumki, O’zbekistonning sharqiy va sharqiy janubiy qismlari asosan tog’lardan iborat. Tog’larda balandlikda ko’tarilgan sayin havo harorati pasayib boradi, natijada muspat haroratlar yig’indisi kamayib, yetishtiriladigan ekin turlari ham o’zgarib boradi. Tog’larda quyidagi issiqlik mintaqalari ajratiladi: iliq mintaqa, salqin mintaqa, juda salqin mintaqa. Iliq mintaqada harorat yig’indisi 3000-4000 0 atrofida va o’rtacha balandlikdagi tog’larni o’z ichiga oladi. Ushbu mintaqada lalmikor yerlarda don yetishtirish hamda sug’orma uzumchilikni rivojlantirish mumkin, paxta yetilmaydi. Salqin mintaqada musbat harorat yig’indisi 3000 0 dan kam. O’rtacha balandlikdagi tog’larni o’z ichiga oladi. Mazkur mitaqadan asosan yaylov sifatida foydalaniladi. Juda salqin mintaqada harorat yig’indisi 1000 0 dan kam, dehqonchilik uchun yaramaydi. Bu mintaqa baland tog’larni oz’ ichiga oladi 4. Rekreatsiya resurslarini aniqlash Tabiat komplekslarining dam olish maqsadlarida foydalaniladigan xususiyatlari yoki komponentlari rekreatsion resurslar deb ataladi. Masalan, manzarali o’rmon, dengiz va okean qirg’oqlari, tog’ vodiylari, g’orlar, manzarali chiroyli o’simliklar, ajoyib relyef shakllari, muzlar shular jumlasidandir. Rekreatsiya (tiklash, o’rnini toldirish)ning qamrovi katta bo’lib, odamlarning dam olishi, salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi ma’nosida ishlatiladi. Tabiiy komp;ekslarni yoki landshaftlarni rekreatsion nuqtayi nazardan tadqiq qilish asosan landshaftlarning rekreatsion imkoniyatlarini va ularga rekreatsion bosimning ta’sirini baholashdan iborat. Dam olish tashkiliy va notashkiliy (ixtiyoriy) bo’lishi mumkin. Tashkiliy dam olish turli muassasalar tomonidan uyushtiriladi. Notashkiliy (ixtiyoriy) dam olish esa odamlarning o’z hohishlari bo’yicha bir yoki bir necha kishi bo’lib, tanlangan hududlarda uyushtiriladi. Dam olishdan ko’zlangan maqsad turlicha bo’lishi mumkin: davolanish, sog’lomlashtirish, sport, tanishuv va h.k. Dam olish mavsumga qarab ham turlisha bo’lishi mumkin. Yozgi dam olish turlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: cho’milish, quyosh vannalarini olish, piyoda yurish (davolanish, salomatlikni tiklash, ekskursiya), qayiq sporti, baliq ovi, turli hil mevalar va qoziqorinlarni terish, otda sayir qilish, alpinism bilan shug’ullanish va h.k. Qishqi mavsumda quyidagi dam olish 16-rasm «Toshkentlebd» - dam olish bog’i turlari bilan shug’ullanish mumkin: chang’i sporti, muz osti baliq ovi, sport ovchiligi, davolanish, salomatlikni tiklash, piyoda sayr. Rekreatsion baholash obyekti – landshaftlar, joylar, maydonlar va fatsiya bo’lishi mumkin. Rekreatsiya komplekslarini joylashtirishni loyihalashda landshaftlarni tahlil qilish yaxshi natija beradi. Bunda turli landshaftlarni rekreatsion maqsadlarda foydalanish darajasiga qarab eng qulay landshaft turi tanlanadi. Masalan, daryo vodiysi, tog’ yonbag’ri, ko’l yoki suv ombori qirg’og’i, tekislik, okean yoki dengiz qirg’og’i, o’rmon va h.k. Aholida rekreatsion komplekslarni (dam olish uylari, sanatoriylar, sayyohlik majmualari va h.k.) loyihalashtirayotganda aniq maydonni baholash yaxshi natija beradi. Aniq bir dam olish muassasalarining ichki tuzilishini loyihalashda tabiat komplekslarini fatsiya darajasida baholash lozim. Asosiy inshoatlarni fatsiyaning relyef sharoiti, suvlari, o’simligi, landshaft manzarasiga qarab joylashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi (2-jadval). Rekreatsion maqsadlarda baholash ularni estetik jihatdan baholash ham muhim o’rin tutadi. Bunda tabiiy sharoitning, relyefning, o’simliklarning, landshaft umumiy ko’rinishining estetik jihatdan zavq berish imkoniyati hisobga olinadi. Baholashning oxirgi bosqichida tabiiy komplekslarning rekreatsion korxonalarni joylashtirish uchun yaroqliligi va rekreatsion bosimga barqarorlik darajasi hisobga olinadi. Bilimingizni sinab ko’ring: 1. Geografik baholash deb nimaga aytiladi ? 2. Geografik baholash qanday bosqichlardan iborat ? 3. Geografik baholashning qanday usullarini bilasiz ? 4. Geografik baholashning miqdor usuli nimaga asoslanadi ? 5. Qaysi mintaqadan yaylov sifatida foydalaniladi? 6. Rekreatsiya so’zining ma’nosini tushuntirib bering. 7. Rekreatsiya resurslari deganda nimani tushunasiz? 8. O’zingiz yashab turgan joyda qanday dam olish maskanlari bor? 9. O’zbekistonning mashxur dam olish joylari ro’yxatini tuzing.