GEOGRAFIK-EKOLOGIK EKSPERTIZA ASOSLARI

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

20,3 KB


GEOGRAFIK-EKOLOGIK EKSPERTIZA ASOSLARI Reja: 1. Ekspertiza haqida tushuncha 2. Ekspertiza uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar 3. Ekspert xulosasining tayyorlanishi 4. O’zbekistonda geografik-ekologik ekspertiza o’tkazish Ushbu mavzuda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: ekspertiza, ekspertiza muddatlari, ekspertiza xulosalari. XX asrning 60-70-yillaridan e’tiboran yirik korxonalarini qurish va boshqa loyihali tadbirlar mutaxassislarning har tomonlama ko’rigidan o’tib, ularning ruxsati bilangina amalga oshirila boshlandi. Bu jarayon umumiy ma’noda ekspertiza deb ataladi. Mavzular bayonida ekspertiza tushunchasi, ularning turlari, ekspert xulosalarini chiqarish va O’zbekiston hududida geografik-ekologik ekspertiza o’tkazilishi bilan bog’liq masalalarni o’rganasiz. 1. Ekspertiza haqida tushuncha Ekspertiza deb, yirik muhandislik inshootlarini qurish loyihalarining mutaxassislar ko’rigidan o’tkazilishiga aytiladi. “Ekspert” so’zi lotin tilida “tajribali” degan ma’noni bildiradi. Ekspert – biror sohada ekspertiza o’tkazuvchi mutaxassisdir. Masalan, qurilish, geologiya, qishloq xo’jaligi, suv xo’jaligi, atom energetikasi, mashinasozlik va h.k. sohalar bo’yicha ekspertiza asosan loyihalanayotgan muhandislik inshootining atrof-muhitga ta’sirini baholash yuzasidan o’tkaziladi. Ekspertizalar geografik va ekologik ekspertizaga bo’linadi.
GEOGRAFIK-EKOLOGIK EKSPERTIZA ASOSLARI Reja: 1. Ekspertiza haqida tushuncha 2. Ekspertiza uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar 3. Ekspert xulosasining tayyorlanishi 4. O’zbekistonda geografik-ekologik ekspertiza o’tkazish Ushbu mavzuda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: ekspertiza, ekspertiza muddatlari, ekspertiza xulosalari. XX asrning 60-70-yillaridan e’tiboran yirik korxonalarini qurish va boshqa loyihali tadbirlar mutaxassislarning har tomonlama ko’rigidan o’tib, ularning ruxsati bilangina amalga oshirila boshlandi. Bu jarayon umumiy ma’noda ekspertiza deb ataladi. Mavzular bayonida ekspertiza tushunchasi, ularning turlari, ekspert xulosalarini chiqarish va O’zbekiston hududida geografik-ekologik ekspertiza o’tkazilishi bilan bog’liq masalalarni o’rganasiz. 1. Ekspertiza haqida tushuncha Ekspertiza deb, yirik muhandislik inshootlarini qurish loyihalarining mutaxassislar ko’rigidan o’tkazilishiga aytiladi. “Ekspert” so’zi lotin tilida “tajribali” degan ma’noni bildiradi. Ekspert – biror sohada ekspertiza o’tkazuvchi mutaxassisdir. Masalan, qurilish, geologiya, qishloq xo’jaligi, suv xo’jaligi, atom energetikasi, mashinasozlik va h.k. sohalar bo’yicha ekspertiza asosan loyihalanayotgan muhandislik inshootining atrof-muhitga ta’sirini baholash yuzasidan o’tkaziladi. Ekspertizalar geografik va ekologik ekspertizaga bo’linadi.
Geografik ekspertiza deb, loyihalanayotgan muhandislik inshootining atrof- muhit talablariga mos kelish-kelmasligini aniqlashga aytiladi. Ekologik ekspertiza deb, inson faoliyatining geografik muhit biologic (o’simlil, hayvonot dunyosi va mikroorganizmlar) qismiga ta’sirini baholashga aytiladi. Geografik va ekologik ekspertiza bir-biriga barcha jihatdan yaqin va bir-birini taqozo qilishini e’tiborga olib, geografik-ekologik ekspertiza deb ataladi. Ekspertiza – ilmiy tekshirish, loyihalash boshqa tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan loyihalar va ishlanmalarni o’rganish hamda ularni amalga oshirish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlab, chuqur asoslangan xulosa berishdan iboratdir. Ekspertiza jarayonida muhandislik inshootining atrof-muhitga, aholi salomatligiga qanday ta’sir qilishi e’tiborga olinadi. Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi. Davlat ekspertizasi, vazirlik ekspertizasi, Davlat fan va texnika qo’mitasi ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi va boshqalar. Atrof-muhit bo’yicha ekspertiza O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan belgilanadi. Ushbu tashkilotda ekologik-geografik ekspertiza boshqarmasi mavjud. Loyihalarning mazmuniga binoan mazkur yo’nalish bo’yicha yetakchi mutaxassislar u bilan tanishib chiqib, o’z mulohazalarini bildiradilar. Masalan, ma’lum bir foydali qazilma konini ishga tushirish loyihasi ekspertizasini geologlar, tog’-kon sanoati mutaxassislari, iqtisodchilar, ekologlar va boshqa mutaxassislar o’tkazishadi. Ekspertiza bir necha usulda amalga oshiriladi: shaxsiy ekspertiza usuli, jamoa ekspertizasi usuli, ekspertlar komissiyasi usuli. Bitta ekspert xulosasiga asoslangan ma’lumotlar asosiy manba sifatida qabul qilinadigan ekspertiza – shaxsiy ekspertiza usuli deb ataladi. Jamoa ekspertiza usuli jamoaga kiradigan ekspertlarning mustaqil xulosalari tahlili asosida umumlashgan ekspertiza xulosalarini ishlab chiqishga asoslangan. Ekspertlar komissiyasi usuli tegishli ekspertiza guruhlari tomonidan ma’lum bir hudud yoki obyektning alohida jihatlari (qismlari) bo’yicha ishlab chiqilgan ekspertiza xulosalarining yagona ekspertiza xulosasiga birlashtirilishiga asoslanadi.
Geografik ekspertiza deb, loyihalanayotgan muhandislik inshootining atrof- muhit talablariga mos kelish-kelmasligini aniqlashga aytiladi. Ekologik ekspertiza deb, inson faoliyatining geografik muhit biologic (o’simlil, hayvonot dunyosi va mikroorganizmlar) qismiga ta’sirini baholashga aytiladi. Geografik va ekologik ekspertiza bir-biriga barcha jihatdan yaqin va bir-birini taqozo qilishini e’tiborga olib, geografik-ekologik ekspertiza deb ataladi. Ekspertiza – ilmiy tekshirish, loyihalash boshqa tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan loyihalar va ishlanmalarni o’rganish hamda ularni amalga oshirish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlab, chuqur asoslangan xulosa berishdan iboratdir. Ekspertiza jarayonida muhandislik inshootining atrof-muhitga, aholi salomatligiga qanday ta’sir qilishi e’tiborga olinadi. Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi. Davlat ekspertizasi, vazirlik ekspertizasi, Davlat fan va texnika qo’mitasi ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi va boshqalar. Atrof-muhit bo’yicha ekspertiza O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan belgilanadi. Ushbu tashkilotda ekologik-geografik ekspertiza boshqarmasi mavjud. Loyihalarning mazmuniga binoan mazkur yo’nalish bo’yicha yetakchi mutaxassislar u bilan tanishib chiqib, o’z mulohazalarini bildiradilar. Masalan, ma’lum bir foydali qazilma konini ishga tushirish loyihasi ekspertizasini geologlar, tog’-kon sanoati mutaxassislari, iqtisodchilar, ekologlar va boshqa mutaxassislar o’tkazishadi. Ekspertiza bir necha usulda amalga oshiriladi: shaxsiy ekspertiza usuli, jamoa ekspertizasi usuli, ekspertlar komissiyasi usuli. Bitta ekspert xulosasiga asoslangan ma’lumotlar asosiy manba sifatida qabul qilinadigan ekspertiza – shaxsiy ekspertiza usuli deb ataladi. Jamoa ekspertiza usuli jamoaga kiradigan ekspertlarning mustaqil xulosalari tahlili asosida umumlashgan ekspertiza xulosalarini ishlab chiqishga asoslangan. Ekspertlar komissiyasi usuli tegishli ekspertiza guruhlari tomonidan ma’lum bir hudud yoki obyektning alohida jihatlari (qismlari) bo’yicha ishlab chiqilgan ekspertiza xulosalarining yagona ekspertiza xulosasiga birlashtirilishiga asoslanadi.
2. Ekspertiza uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar Ekspertiza ma’lum bir ma’lumotlar jamlangan loyihalarning yahlili natijasida amalga oshiriladi. Ma’lum bir obyekt yoki muhandislik inshootining loyihasini o’tkazish uchun ekspertga yoki ekspertlar guruhiga quyidagi ma’lumotlar taqdim etilishi lozim: 1. Obyekt yoki muhandislik inshooti joylashgan hudud to’g’risidagi tabiiy geografik ma’lumotlar. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: obyekt yoki muhandislik inshooti hududining geografik joylashishi; hududning geologik tuzilishi, ya’ni mazkur joyda tarqalgan tog’ jinslari; hudud yer yuzasining tuzilishi, asosiy relyef shakllarining joylashishi; yer osti suvlari, ularning sathi va sho’rligi; yer usti suvlari (daryo, ko’l, botqoq), ularning suv sarfi, me’yori, minerallashish darajasi, hududning iqlimi, hududda tarqalgan asosiy tuproq turlari, ularning sho’rlanish darajasi; o’simlik qoplami va ularning turlari, hayvonot dunyosi, asosiy landshaft turlari. 2. Obyekt yoki muhandislik inshooti joylashgan hudud to’g’risida iqtisodiy geografik ma’lumotlar. Bu turdagi ma’lumotlar quyidagilarni oz’a ichiga oladi: hududning iqtisodiy geografik joylashishi, ya’ni yirik transport yo’llariga yaqin yoki uzoqligi; hudud aholisining soni, joylashishi; hududning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish darajasi; hududda joylashgan sanoat korxonalari; hudud qishloq xo’jaligi, asosiy dehqonchilik ekinlari, yaylovlar, hudud transporti, hududning yoqilg’i va elektroenergiya hamda suv ta’minoti. 3. Hudud to’grisidagi ekologik ma’lumotlar. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: hudud tabiiy muhitining ifloslanishiga ta’sir etadigan manbalar; tabiiy manbalar (shamol, surilma, zilzila, sel, suv toshqinlari va h.k.), sun’iy omillar (zavod, fabrika, kommunal xo’jalik korxonalari, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’it, pestidsidlar va h.k.); atmosferaga chiqariladigan chiqindilar; suvning ifloslanish darajasi; tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishi; aholi salomatligi, keng tarqalgan kasalliklar va ularning sabablari.
2. Ekspertiza uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar Ekspertiza ma’lum bir ma’lumotlar jamlangan loyihalarning yahlili natijasida amalga oshiriladi. Ma’lum bir obyekt yoki muhandislik inshootining loyihasini o’tkazish uchun ekspertga yoki ekspertlar guruhiga quyidagi ma’lumotlar taqdim etilishi lozim: 1. Obyekt yoki muhandislik inshooti joylashgan hudud to’g’risidagi tabiiy geografik ma’lumotlar. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: obyekt yoki muhandislik inshooti hududining geografik joylashishi; hududning geologik tuzilishi, ya’ni mazkur joyda tarqalgan tog’ jinslari; hudud yer yuzasining tuzilishi, asosiy relyef shakllarining joylashishi; yer osti suvlari, ularning sathi va sho’rligi; yer usti suvlari (daryo, ko’l, botqoq), ularning suv sarfi, me’yori, minerallashish darajasi, hududning iqlimi, hududda tarqalgan asosiy tuproq turlari, ularning sho’rlanish darajasi; o’simlik qoplami va ularning turlari, hayvonot dunyosi, asosiy landshaft turlari. 2. Obyekt yoki muhandislik inshooti joylashgan hudud to’g’risida iqtisodiy geografik ma’lumotlar. Bu turdagi ma’lumotlar quyidagilarni oz’a ichiga oladi: hududning iqtisodiy geografik joylashishi, ya’ni yirik transport yo’llariga yaqin yoki uzoqligi; hudud aholisining soni, joylashishi; hududning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish darajasi; hududda joylashgan sanoat korxonalari; hudud qishloq xo’jaligi, asosiy dehqonchilik ekinlari, yaylovlar, hudud transporti, hududning yoqilg’i va elektroenergiya hamda suv ta’minoti. 3. Hudud to’grisidagi ekologik ma’lumotlar. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: hudud tabiiy muhitining ifloslanishiga ta’sir etadigan manbalar; tabiiy manbalar (shamol, surilma, zilzila, sel, suv toshqinlari va h.k.), sun’iy omillar (zavod, fabrika, kommunal xo’jalik korxonalari, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’it, pestidsidlar va h.k.); atmosferaga chiqariladigan chiqindilar; suvning ifloslanish darajasi; tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishi; aholi salomatligi, keng tarqalgan kasalliklar va ularning sabablari.
4. Obyekt yoki inshoot to’g’risidagi ma’lumotlar. Bu ma’lumotlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: obyekt yoki inshootning maydoni, balandligi, chuqurligi, qismlari, qurilish muddatlari, faoliyati, mahsuloti, xomashyosi. Masalan, obyekt foydali qazilma koni bo’ladigan bo’lsa, quyidagi ma’lumotlar taqdim etiladi: foydali qazilma turi, zaxirasi, maydoni, chuqurligi, qazib olish usuli (ochiq yoki yopiq); chiqindilar hajmi va ular egallaydigan maydon, yordamchi inshootlarning joylashishi, shaxtaning yillik quvvati (mln t); shaxtaning ishlash muddati (50, 100 yil va h.k.). 3. Ekspert xulosasining tayyorlanishi Taqdim etilgan geografik, iqtisodiy geografik, ekologik va muhandislik (inshoot yoki obyekt to’g’risida) ma’lumotlarning tahlili asosida ekspert xulosasi tayyorlanadi. Ekspert xulosasi quyidagi qismlarni o’z ichiga oladi: 1. Loyiha amalga oshirilganidan so’ng, ya’ni obyekt yoki korxona ishga tushirilganidan keyin uning faoliyati davomida tabiiy muhitda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishiga baho beriladi. Agar foydali qazilma koni ishga tushiriladigan bo’lsa, uning tabiatga ta’siri quyidagi yo’nalishlarda baholanishi mumkin: a) kon ochiq usulda qazib olinadigan bo’lsa, uning chuqurligi va maydoni, ishdan chiqadigan qishloq xo’jalik yerlari, aholi manzilgohlari va ularni ko’chirish masalalari, tuproq, o’simlik qoplamining o’zgarishi, ularni qayta tiklash muammosi; b) yer osyi suvlari sathining pasayishi va uning atrofidagi landshaftlarning o’zgarishga ta’siri, yer osti va yer usti suvlarining ifloslanishi, ularga qarshi kurash choralari, atmosferaning ifloslanishi, tabiiy va tabiiy-texnogen jarayonlarning rivojlanishi hamda ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish, kon to’la qazib bo’linganidan so’ng undan foydalanish va buzilgan yerlarni qayta tiklash (rekultivatsiya) masalalari; d) aholi salomatligi va unga tabiiy muhit ifloslanishining ta’siri. 2. Tabiiy sharoit yoki tabiiy geografik jarayonlarning obyekt yoki inshoot faoliyatiga ta’siri.
4. Obyekt yoki inshoot to’g’risidagi ma’lumotlar. Bu ma’lumotlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: obyekt yoki inshootning maydoni, balandligi, chuqurligi, qismlari, qurilish muddatlari, faoliyati, mahsuloti, xomashyosi. Masalan, obyekt foydali qazilma koni bo’ladigan bo’lsa, quyidagi ma’lumotlar taqdim etiladi: foydali qazilma turi, zaxirasi, maydoni, chuqurligi, qazib olish usuli (ochiq yoki yopiq); chiqindilar hajmi va ular egallaydigan maydon, yordamchi inshootlarning joylashishi, shaxtaning yillik quvvati (mln t); shaxtaning ishlash muddati (50, 100 yil va h.k.). 3. Ekspert xulosasining tayyorlanishi Taqdim etilgan geografik, iqtisodiy geografik, ekologik va muhandislik (inshoot yoki obyekt to’g’risida) ma’lumotlarning tahlili asosida ekspert xulosasi tayyorlanadi. Ekspert xulosasi quyidagi qismlarni o’z ichiga oladi: 1. Loyiha amalga oshirilganidan so’ng, ya’ni obyekt yoki korxona ishga tushirilganidan keyin uning faoliyati davomida tabiiy muhitda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishiga baho beriladi. Agar foydali qazilma koni ishga tushiriladigan bo’lsa, uning tabiatga ta’siri quyidagi yo’nalishlarda baholanishi mumkin: a) kon ochiq usulda qazib olinadigan bo’lsa, uning chuqurligi va maydoni, ishdan chiqadigan qishloq xo’jalik yerlari, aholi manzilgohlari va ularni ko’chirish masalalari, tuproq, o’simlik qoplamining o’zgarishi, ularni qayta tiklash muammosi; b) yer osyi suvlari sathining pasayishi va uning atrofidagi landshaftlarning o’zgarishga ta’siri, yer osti va yer usti suvlarining ifloslanishi, ularga qarshi kurash choralari, atmosferaning ifloslanishi, tabiiy va tabiiy-texnogen jarayonlarning rivojlanishi hamda ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish, kon to’la qazib bo’linganidan so’ng undan foydalanish va buzilgan yerlarni qayta tiklash (rekultivatsiya) masalalari; d) aholi salomatligi va unga tabiiy muhit ifloslanishining ta’siri. 2. Tabiiy sharoit yoki tabiiy geografik jarayonlarning obyekt yoki inshoot faoliyatiga ta’siri.
Tabiiy sharoit murakkab bo’lgan baland tog’larda foydali qazilmalar yopiq usulda qazib olinadi. Chunki bunday sharoitda konlarni ochiq usulda qazib olish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Konlarning maydoni aniq va to’g’ri o’lchangan bo’lmog’i lozim. Bu maydon doirasida aholi manzilgohlari va yirik muhandislik inshootlarini qurish man etiladi. Masalan, Angren ko’mir konida tabiiy sharoitni hisobga olmaslik natijasida Angren shahri ikki marta ko’chirilgan. Hozirda ko’mir tarqalgan maydondan tashqarida yangi Angren shahri qurilgan. 3. Ekspertlar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to’liq xulosalari olingandan so’ng, umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Qulay va mahsuldor yer, yaylov resurslari kamroq o’zgarishini e’tiborga olib konni qazib olishning optimal usuli tanlanishi mumkin (yopiq, ochiq yoki maxsus usulda). Tabiatga bo’ladigan ta’sirni kamytirish maqsadida ekologik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, uni loyihaga kiritish tavsiya etiladi. Ekspertlar guruhi olingan ma’lumotlar asosida umumiy asoslangan xulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarab, loyiha qaytarilishi ham mumkin, bu holda u qayta ishlashga yuboriladi yoki korxona qurilishiga umuman ruxsat berilmaydi. 4. O’zbekistonda geografik-ekologik ekspertiza o’tkazish Hozirgi kunga kelib dunyoda geografik-ekologik ekspertiza keng tarqalmoqda. Ayrim yirik muhandislik inshootlarining loyihalari hatto xalqaro ekspertlar guruhlari tomonidan ekspertizadan o’tkazilmoqda. Masalan, Xitoyning Yanszi daryosidagi eng yirik “Uch daryo” GESi ekspertizasi amerikalik mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan. Dunyo bo’yicha juda ko’p inshootlarning tabiiy sharoitini hisobga olmasdan qurilishi natijasida bir qancha falokatlarning ro’y berishi, ayrim inshootlarning esa tabiatga kuchli salbiy ta’siri oqibatida qator ekologik muammolarning yuzaga kelishi loyihalarni geografik-ekologik ekspertizadan o’tkazishni shart qilib qo’ydi. Shu maqsadda O’zbekistonda o’tgan asrning 90-yillaridan boshlab yirik inshoot va obyektlarning loyihalari geografik-ekologik erspertizadan o’tkazila boshlandi.
Tabiiy sharoit murakkab bo’lgan baland tog’larda foydali qazilmalar yopiq usulda qazib olinadi. Chunki bunday sharoitda konlarni ochiq usulda qazib olish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Konlarning maydoni aniq va to’g’ri o’lchangan bo’lmog’i lozim. Bu maydon doirasida aholi manzilgohlari va yirik muhandislik inshootlarini qurish man etiladi. Masalan, Angren ko’mir konida tabiiy sharoitni hisobga olmaslik natijasida Angren shahri ikki marta ko’chirilgan. Hozirda ko’mir tarqalgan maydondan tashqarida yangi Angren shahri qurilgan. 3. Ekspertlar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to’liq xulosalari olingandan so’ng, umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Qulay va mahsuldor yer, yaylov resurslari kamroq o’zgarishini e’tiborga olib konni qazib olishning optimal usuli tanlanishi mumkin (yopiq, ochiq yoki maxsus usulda). Tabiatga bo’ladigan ta’sirni kamytirish maqsadida ekologik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, uni loyihaga kiritish tavsiya etiladi. Ekspertlar guruhi olingan ma’lumotlar asosida umumiy asoslangan xulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarab, loyiha qaytarilishi ham mumkin, bu holda u qayta ishlashga yuboriladi yoki korxona qurilishiga umuman ruxsat berilmaydi. 4. O’zbekistonda geografik-ekologik ekspertiza o’tkazish Hozirgi kunga kelib dunyoda geografik-ekologik ekspertiza keng tarqalmoqda. Ayrim yirik muhandislik inshootlarining loyihalari hatto xalqaro ekspertlar guruhlari tomonidan ekspertizadan o’tkazilmoqda. Masalan, Xitoyning Yanszi daryosidagi eng yirik “Uch daryo” GESi ekspertizasi amerikalik mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan. Dunyo bo’yicha juda ko’p inshootlarning tabiiy sharoitini hisobga olmasdan qurilishi natijasida bir qancha falokatlarning ro’y berishi, ayrim inshootlarning esa tabiatga kuchli salbiy ta’siri oqibatida qator ekologik muammolarning yuzaga kelishi loyihalarni geografik-ekologik ekspertizadan o’tkazishni shart qilib qo’ydi. Shu maqsadda O’zbekistonda o’tgan asrning 90-yillaridan boshlab yirik inshoot va obyektlarning loyihalari geografik-ekologik erspertizadan o’tkazila boshlandi.