Geografik karta va atlaslar va ularni tiplari Reja. 1. Geografik kartalarning tiplari 2. Mavzuli kartalar 3. Geografik atlaslar va ularning tasnifi 4. O’quv atlaslari Tayanch so’zlar: geografik kartalar, mavzuli kartalar, umumgeografik kartalar, iqlim kartalari, geografik atlaslar, atlas, Merkator, Ptolomey, Beruniy, cho’ntak atlasi, turistik atlaslar, xarbiy atlaslar. Kartada bitta sohaning birgina ko’rsatkichi tasvirlansa tarmoq (soha) kartasi deb yuritiladi. Bu kyproq ijtimoiy-iqtisodiy kartalarga tegishlidir. Masalan, paxtachilik, g’allachilik, chorvachilik, avtomobilь transporti, uy-joy qurilishi kartalari va boshqalar. Tasvirlanayotgan voqea-hodisalarni tadqiqot usuli bo’yicha kartalar tahliliy va sintetik tiplarga bo’linadi. Tahliliy kartalarda voqea-hodisalarning alohida tomonlari yoki xususiyatlari ko’rsatilab, ular orasidagi bog’liqlik ko’rsatilmaydi, bu esa o’zaro munosabatlarni aniqlashga qiyinchilik tug’diradi. Masalan, havoning harorati, shamollar, yog’in- sochin, 1 tonna paxtaning tannarxi, 1 ga paxta maydoniga solingan o’g’it miqdori, transport mashinasozligi va boshqalar. Ba’zan tahliliy kartalarda bir-biriga yaqin bo’lgan 2—3 voqea va hodisalar birgalikda ham tasvirlanadi. Sintetik kartalarda biror soha to’g’risida to’liq va mukammal ma’lumot berilib, voqea-hodisalar orasidagi o’zaro bog’liqlik saqlanadi, masalan, landshaft, agroiqlim, rayonlashtirish, qishloq xo’jaligi kartalari va boshqalar. Kompleks kartalar deb ataladigan maxsus kartalarda bir-biriga bog’liq bo’lgan bir qancha voqea va hodisalar yoki voqea-hodisalarning bir qancha xususiyatlari birgalikda tasvirlansa-da, lekin mazmunning har bir ko’rsatkichi alohida beriladi. Masalan, umumiqtisodiy kartalarda sanoat, qishloq xo’jaligi, aholi va transport alohida tasvirlanadi, lekin ular orasidagi o’zaro bog’liqlik saqlanadi. Sinoptik kartalarda, hamma meteorologik elementlar: bosim, shamol, harorat, yog’in-sochin, bulutlik alohida-alohida ko’rsatilib, ular orasida bog’liqlik saqlanib qoladi. Topografik kartalarni ham kompleks kartalar qatoriga kiritish mumkin. Mavzuli kartalar Mamlakatimizda nashr qilingan va qilinayotgan mavzuli kartalarning mazmunlari, ishlatilishi ham xilma-xildir, shulardan ayrimlari bilan tanishamiz. Geologik kartalar asosan yirik masshtabli bevosita dalada yaratilgan kartalar asosida tuziladi. Geologik kartalar geografik kartalarga o’xshab, umumgeologik kartalarga va geologiya sohalari bo’yicha tuzilgan kartalarga bo’linib tasvirlanadi. Ularda ma’lum bir hududning geologik tuzilishi to’g’risida, ya’ni geologik yoshi, petrografik tarkibi, toG’ jinslarining joylashishi va tuzilishi to’g’risida ma’lumot beradi. Geologik kartalarda shartli belgilarga qo’shimcha harflar, raqamlar, indekslar, chiziqlar yordamida boshqa ko’rsatkichlar ham beriladi. Tektonik yoriqlar, uzilmalar, surilmalar esa chiziqli belgilar bilan tasvirlanishi mumkin. Seysmik kartalarda belgilar usuli ishlatilib zilzila episentrlarning o’rni belgilar bilan, seysmik to’lqinlarning tarqalishi va ularni rayonlashtirilishi izoliniyalar (teng chiziqlar) bilan tasvirlanadi. Sobiq Ittifoqda yirik geologik-kartografik asarlar nashr qilingan bo’lib, ular 1:2,5 mln. masshtabdagi Davlat geologik kartasi (1965 yil) va 1966 yilda sobiq Ittifoqning 1:5 mln. masshtabdagi tektonik kartalaridir. Bu kartalar mamlakat geologiyasini o’rganishga bag’ishlangan yirik asarlardir. O’zbekistonning ham 1:1 mln. masshtabli umumgeologik va tektonik kartalari nashr qilingan. Hozirgi vaqtda respublikamizning 1:1 mln. masshtabli o’quv geologik kartasi tuzilmoqda. Iqlim kartalari. Hududlarni iqlim ko’rsatkichlari asosida ma’lum bir vaqt uchun kameral sharoitda tuzilgan va hududning iqlim xususiyatlarini kartografik usulda tasvirlovchi kartalar iqlim kartalari deyiladi. Bunday kartalar iqlim va uning shakllanish qonuniyatlarini ko’rsatib, meteorologik manbalar asosida tuziladi. Iqlim kartalarining asosini kundalik va oylik obi-havo kartalari tashkil qiladi. Iqlim kartalar amalda qishloq xo’jaligi, aviasiya va dengiz navigasiyasi ishlarida, qurilishda va harbiy sohalarda ishlatiladi. U ham geografik kartalar bo’lib, mavzuli kartalar hisoblanadi. Iqlim kartalari teng chiziqlar usulida tasvirlanib, ular qiymatlari bir xil bo’lgan nuqtalarni tutashtiradi, masalan, izotermalar, harorati issiq bo’lsa qizil chiziqlar, sovuq bo’lsa ko’k rangli chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Atmosfera bosimini izobatalar, yog’in-sochin miqdorini izogetalar, bulutlar tarqalishini izoneflar, bir xil shamollar kuchini izotaxlar bilan ko’rsatiladi. Izoxronlar bilan iqlim va obi-havo bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni (birinchi sovuq tushishi va oxirgi sovuq muddati, qor qoplamini qalinligi va ularni erishi, daryo, ko’l va dengizlarni muzlanish vaqti va muz erish vaqti va h.z.lar) teng chiziqlar bilan tasvirlanadi. Teng chiziqlar orasi sovuq ranglarda bo’yalsa, yog’in-sochin miqdori, havo bosimi va shamollar yo’nalishini ko’ramiz. Iliq ranglarda havoning isishi bilan bog’liq bo’lgan voqea-hodisalar tasvirlanadi. Iqlim kartalari o’rtacha ko’rsatkichlar asosida, ma’lumotnomalar olingan ma’lumotlar asosida tuziladi. Undan tashqari iqlim va obi-havo kartalari kosmik apparatlardan olingan suratlar yordamida ham tuzilmoqda. Hozirgi vaqtda iqlim kartalari tuzishni yangi uslublari ishlab chiqilgan. Iqlim kartalari asosida iqlim atlaslari tuzilgan. A.I.Voekov nomidagi bosh geofizik observatoriyada 2 tomli ittifoq iqlim atlasi tuzilib, unda respublikamiz hududiga tegishli iqlim kartalari mavjud. Mamlakatimiz iqlim kartalari 1963 yilda chop etilgan O’zbekiston atlasida, 1983 va 1985 yillarda chop etilgan 2 jildli O’zbekiston atalsida va 1999 yili nashr qilingan O’zbekiston geogarfik atlaslarida etarli darajada o’z aksini topgan. 2000 yilda Toshkent kartografiya fabrikasida 1:1,5 mln. masshtabda O’zbekistonni devoriy «Iqlim o’quv kartasi» chop etilgan, unda hududimiz to’g’risida etarli iqlimiy ma’lumotlar berilgan. Iqlim va obi-havo kartalari kundalik tele-ko’rsatuvlarda ham namoyish qilinib zarur ma’lumotlar berilib borilmoqda. Zoogeografik yoki hayvonot dunyosi kartalari. Zoogeografiya va geografiya fanini o’rganishda katta ahamiyati ega. Shuning uchun maxsus o’quv zoogeografik kartalar chop etilgan. Zoogeografik kartalarda hayvonot dunyosining hududlar bo’yicha geografik tarqalishi, yo’qolib borayotgan hayvonlar, okean hayvonlari belgilar usulida tasvirlanadi. Sobiq Ittifoqda 1:5 mln. masshtabda zoogeografik karta chop etilgan. Respublikamizda ham zoogeografik kartalar chop etilib, ular alohida bo’lmasdan, o’quv va ilmiy ma’lumotnomali atlaslar tarkibida, masalan, 1963 yil chop etilgan O’zbekiston atlasida va 1980 yil chop etilgan respublikamizni o’quv– o’lkashunoslik atlasida va O’zbekistonni ilmiy kompleks atlaslarida (1982) va O’zbekistonni geografik atlaslarida (1999) berilgan. Ekologik kartalar - respublika kartografiyasida davr talabiga ko’ra yaratilgan soha hisoblanadi, 1992 yilda O’zbekistonning 1:1 mln. masshtabli ilmiy- ma’lumotnomali Ekologik kartasi chop etildi. Unda havoning ifloslanishi, suv ob’ektlarining ifloslanishi, o’simlik va hayvonot dunyosidagi ekologik vaziyatlar o’z aksini topdi. Bu kartada shuningdek, erning sho’rlanishi, erga solinadigan o’g’itlarning ta’siri, ekinlariga sepilgan kimyoviy dorilarning ta’siri va Orol dengizidagi vaziyat to’g’risida ma’lumot berilgan. O’zbekiston geografik atlasida (1999) «Tabiatni muhofaza qilish» kartasi o’z o’rnini topgan. Hozirgi vaqtda maktablar uchun shunday devoriy kartalar tuzish ustida ish olib borilmoqda. Aholi kartalari. So’nggi yillarda mehnat resurslarini hisobga olish va ulardan unumli foydalanish maqsadida turli xil aholi kartalari tuzilmoqda Aholi kartalarida aholining milliy tarkibi, zichligi, yoshi, jinsi, professional tarkibi va ba’zan diniy e’tiqodlari ham ko’rsatilmoqda. Bunday kartalarda ko’proq belgilar, areallar, kartogramma usullaridan foydalaniladi. Aholi geografiyasining rivojlanishi natijasida aholishunoslik kartografiyasi vujudga kelmoqda. So’nggi paytlarda aholishunoslikka tegishli yirik kartografik asarlar yaratildi. Masalan: Dunyo aholisi atlasi, sobiq Ittifoqning aholi kartasi va regional atlaslaridagi ko’plab aholi kartalari va 1:1,5 mln. masshtabli O’zbekiston aholi kartasi bunga misol bo’laoladi. Kelajakda yangi demografik karta va atlaslar yaratish zarurati tug’ilmoqda. Sanoat kartalari.Respublikamiz kartografiyasida sanoatga tegishli mavzuli kartalar alohida o’rin tutadi. 1983-1985 yillarda chop etilgan 2 jildli O’zbekistonning ilmiy ma’lumotnomali atlasida ham respublikamiz sanoatini ifodalovchi kartalar talaygina. O’zbekiston geografik atlasida (1999) sanoat bo’yicha 5 ta karta: yoqilg’i- energetika, neftь-kimyo, qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik va metallni qayta ishlash, engil sanoat, oziq-ovqat sanoati kartalari berilgan. Qishloq xo’jaligiga tegishli 4 ta karta: paxtachilik, g’allachilik, chorvachilik, irrigasiya va meliorasiya kartalari ham berilgan. SHunday kartalani O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy o’quv geografik atlasida (2000) ham uchratamiz. 1994 yilda O’zbekistonning Umumiqtisodiy kartasi (1:1 mln. masshtabda) chop etilgan. Xalq maorifi kartalari.Bu sohani kartaga tushirish so’nggi yillarda yo’lga qo’yilib, nashr qilingan regional kompleks atlaslarda bir necha xilda berilmoqda. Masalan, sinflar bo’yicha o’quvchilar soni, maktablarda o’quvchilarni qaysi tilda o’qitilishi, xar 10 000 aholiga qancha o’quvchi to’g’ri kelishi, o’qituvchilar soni, o’qituvchilarni bilim darajasi, maxsus maktablar (musiqa, sport, matematika maktablari) va boshqalar ham kartada o’z aksini topmoqda. Endilikda sohalar bo’yicha xalq xo’jaligimizni rivojlantirish uchun yangi tipdagi kartalar metodikasini yaratish va nashr etish hamda ishlangan kartalardan foydalanish yo’llarini ko’rsatib berish hozirgi vaqtda kartografiyaning asosiy vasifasi bo’lib kelmoqda. Maktablar va oliy o’quv yurtlar uchun zarur bo’lgan mavzuli, devoriy kartalar yaratish va ularni nashr qilish kechiktirib bo’lmaydigan asosiy vazifa hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamizda o’quv kartografiyasiga katta e’tibor berilib, umumta’lim maktablari, akademik lisey, kollejlar uchun devoriy kartalar yaratish ustida ish olib borilmoqda. Bundan tashqari mamlakatimiz tarixini o’rganishga ham katta e’tibor berilib, 1998 yilda «O’zbekiston tarixi atlasi» (oliy maktablar uchun) chop etildi. Hozirgi vaqtda umumta’lim yquv yurtlar uchun «O’zbekiston tarixi atlasi» ni yaratish ustida ish olib borilmoqda. Geografik atlaslar deb umumiy dastur asosida tuzilgan turli xil mazmunga ega bo’lgan kartalarning bir butun asar tarzidagi sistematik to’plamiga aytiladi. Atlas, geografik kartalarning oddiy to’plami emas, balki bir-biriga bog’liq bo’lgan, bir- birini to’ldiradigan kartalarning ma’lum bir maqsadga hamda foydalanish hususiyatiga ko’ra sistemaga solingan to’plamidir. Qadimgi yunon olimi Klavdiy Ptolomeyni (II asr) hozirgi zamon atlasining asoschisi desa bo’ladi. Merkator tomonidan tuzilgan (1595 yil) kartalar yig’indisi- atlas tuzilgan. Birinchi marta «atlas» so’zi Liviyaning afsonaviy podshosi Atlas nomidan olingan degan fikrlar bor. Ba’zi manbalarga ko’ra Atlas birinchi bo’lib osmon globusini yasagan emish. Hozirgi vaqtda har yili dunyoning turli mamlakatlarida turli mazmundagi va xilma-xil maqsadlar uchun ishlatiladigan ko’plab atlaslar nashr qilinmoqda. Atlaslarda geografik kartalar, matnlar, diagrammalar, sxemalar, grafiklar, profillar, rasmlar ham berilishi mumkin. Undan tashqari geografik nomlar ko’rsatkichi, shartli belgilar jadvali ham beriladi. Atlaslar ham kartalar kabi bir qancha turlarga tasniflanadi. Atlaslar tasvirlangan hududiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1. Dunyo atlaslari – bunday atlaslarda butun dunyo tasvirlanadi. BSAM, Dunyo atlasi. FGAM va boshqalar; 2. Materik va okean atlaslari (Evropa, Osiyo, Afrika, Amerika, Avstraliya, Tinch okean, Hind okean, Atlantika okean va Antarktida atlaslari); 3. Mamlakatlar atlaslari (Rossiya federasiyasi, O’zbekiston Respublikasi, CHexoslovakiya Respublikasi, AQSH atlaslari va boshqalar). 4. Mamlakatlarning biror qismlarini tasvirlaydigan atlaslar (Zabaykalьe, Irkutsk oblasti, Oltoy o’lkasi) va boshqalar. Mazmuni bo’yicha: 1. Umumgeografik atlaslar (Dunyo atlasi, Dunyoni tabiiy geografik atlasi, Dengiz atlaslari 1967 yil). Bu atlaslarga umumgeografik kartalar ham kiritilgan. 2. Tabiiy-geografik atlaslar (O’rta Osiyo respublikalarining tabiiy geografik atlasi, 1984 yil). 3. Ijtimoiy-iqtisodiy atlaslar (SSSR qishloq xo’jalik atlasi (1960), SSSR xalq xo’jaligi va madaniyati atlasi, 1974 yil), SSSR iqtisodiy atlasi, O’zbekistonning kompleks atlasi (2 jildli, 1985). BSAMni (2 jildli, 1940). 4. Umumiy kompleks atlaslar. Bunday atlaslarda ham tabiiy ham ijtimoiy- iqtisodiy ba’zan tarixiy kartalar beriladi (AQSH va Kanada atlaslari, Komi Respublikasi atlasi, Ozarbayjonni atlasi va b.). Qaysi sohada ishlatilishiga ko’ra: 1. O’quv atlaslari. 2. Ilmiy ma’lumotnomali atlaslar. 3. Turistik atlaslar. 4. Harbiy atlaslar. Umuman, atlaslar mazmun jihatdan to’liq va oldiga qo’yilgan maqsadga to’liq javob beradigan bo’lishi kerak. Masalan, sobiq SSSR qishloq xo’jalik atlasi (1960) mamlakatning qishloq xo’jaligi deyarli to’liq aks etilgan, hatto qishloq xo’jaligining dinamikasi ham diagrammalarda berilgan. O’quvchilar uchun nashr qilinayotgan geografik atlaslar o’rta maktab programmasiga moslashtirilgan bo’lib, maktab geografiyasini o’z ichiga olgan. Karta va atlaslar o’quvchilar uchun mo’ljallanganda ularning yoshi va bilim darajasi ham e’tiborga olinadi. Undan tashqari atlaslarda o’quvchilarga shu davr yangiliklari ham berib boriladi. Masalan: Dunyoning o’quv atlasi (1970) da uchirilgan kosmik apparatlar va ularning orbitalari tasvirlangan, bu esa atlas mazmunini yanada boyitadi. Atlaslarning oxirida beriladigan geografik nomlar ko’rsatkichidan maksimal foydalanish kerak. Masalan, sizga kerak bo’lgan ob’ektning nomini bilsangiz, uning qaerda joylashganligini geografik nomlar ko’rsatkichidan topib olishingiz mumkin (buning uchun kartalarni har bir varag’i SXEMALAR bilan chizilib harflar va raqamlar bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasida bir qancha atlaslar chop etilgan bylib, ular mazmuni va maqsadi bo’yicha bir-birlaridan farq qiladi. Respublikamizning dastlabki atlasi 1963 yilda chop etilgan, unda o’lkamizning faqat tabiiy geografiyasi o’z aksini topgan. O’quv atlaslari Kartografik asarlar ichida o’quv atlaslari alohida o’rin egallaydi. O’quv atlaslari 2 xil bo’ladi: o’rta maktablarda geografiya fanini o’qitish uchun mo’ljallangan o’quv atalslari va o’quv-o’lkashunoslik atlaslari. 4-sinflar uchun «Tabiatshunoslik» faniga mo’ljallangan atlas bo’lib, geografiya to’g’risida dastlabki ma’lumotlar tasvirlangan. Unda shartli belgi, plan, karta, atlas to’g’risida tushunchalar berilgan. 5-sinf atlasida, geografyani asosi bo’lgan umumgeografik manbalar, kartada maxsus belgi-modellar yordamida tasvirlangan. Atlasda qisqacha plan olishni bajarish, meridian va parallellar, ularni globusda tasvirlanishi, geografik globus bilan geografik kartaning farqlari haqida ma’lumot berilgan. O’quvchilar globus bilan yarim sharlar kartasi orasidagi o’xshashlik va farqlarni atlasdan bilib olishlari mumkin. 6-sinfda ishlatiladigan atlas materiklar va okeanlar atlasi bo’lib, u asosan materiklar va okeanlarning tabiiy geografiyasini o’rganishga mo’ljallangan. 6-sinf atlasi Er sharini bir butun shaklda va materik hamda okeanlarga bo’lib o’rganish mumkinligini va ularning relyefi, geologiyasini, tuproqlari, o’simliklari, iqlimi, hayvonot dunyosi va aholisi to’g’risida ko’rgazmali shaklda ma’lumot beradi. 7-sinfda O’rta Osiyo va O’zbekistonning tabiiy geografiyasini o’rganishga bag’ishlangan atlas yaratilishi zarur. Bu atlasda geografik kartalar bilan birga topografik karta, uning elementlari va shartli belgilari berilishi, yquvchilar bu atlasga qarab amaliy mashg’ulotlar bajarishlari kerak. Atlasda O’rta Osiyo tabiiy geografiyasiga tegishli, tabiiy geografik kartalar hamda O’zbekiston hududining tabiiy geografik, geologik, tektonik, geomorfologik, iqlim, tuproq, o’simlik, hayvonot dunyosi va tabiatni muhofaza qilish kartalari berilib, unda qazilma boyliklar ham o’z ifodasini topgan. Bu atlasda mamlakatimizdagi tabiiy-geografik rayonlar alohida tasvirlangan. 8-sinf uchun «O’zbekistonni iqtisodiy va ijtimoiy geografik atlasi» da (Toshkent, 2000) 40 ga yaqin karta berilgan. Atlasda sanoat va qishloq xo’jaligiga tegishli orginal kartalar ham mavjud. Lekin umumiqtisodiy kartasini yo’qligi uning asosiy kamchiligidir. Atlasda iqtisodiy geografik rayonlar kartasi ham o’z ifodasini topgan. 9-sinf uchun mo’ljallangan Dunyoning ijtimoiy va iqitisodiy geografik atlasi (Toshkent, 2000), jahon iqtisodiy geogrfiyasini o’rganishda asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qilishi mumkin. Xorijiy mamlakatlarning yirik kartograflar fikricha O’zbekistonda milliy regional atlas kartografiyasi maktabi yaratilgan. 1963 yilda yaratilgan O’zbekistonning tabiiy atlasi, 1980 yildagi chop etilgan O’zbekiston o’quv- o’lkashunoslik atlasi, 1983 va 1985 yillarda nashr qilingan respublikamizning 2 jildli geografik atlasi, hamda Toshkent shahrining 2000 yillik yubleyiga bag’ishlab chop etilgan Toshkentning geografik atlaslari buning tastig’idir. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng 1999 yilda «O’zbekistonning geografik atlasi» chop etildi. Atlasda 56 karta bor, ularning juda ko’plari original kartalardir. Masalan, unda landshaftlar, atrof muhitni muhofaza qilish, Orol dengizi, mehnat resurslari, yoqilg’i energetika va neftь-kimyo sanoati kartasi, g’allachilik, Tashqi iqtisodiy aloqalar va boshqa kartalar. SHu bilan birga 8 ta tabiiy geografik rayonlar va 8 ta iqtisodiy geografik hududlar kartalari berilgan. Kartadagi ochiq joylar karta mazmunini boyituvchi tabiiy manzaralar va iqtisodiyotiga tegishli suratlar bilan bezatilgan.