GEOGRAFIK QOBIQNING TARKIBIY QISMLARI Kirish I-bob. Geografik qobiqning umumiy tavsifi va xususiyatlari. I.1 Geografik qobiqning chegaralari va nomlanishi I.2 Geografik qobiqning moddiy tarkibi va muhim xususiyatlari II-bob. Geografik qobikning tarkibiy qismlari. II.1 Litosfera, Atmosfera va ularning xususiyatlari II.2 Gidrosfera va Biosferaning xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Yer sayyorasini tabiatshunoslikning ko`p fanlari: astronomiya, geologiya, geografiya, geofiziqa, geokimyo va boshqalar o`rganadi. Tabiiy geografiya er sayyorasini emas, balki uning maolum qismini, o`ziga xos bo`lgan qobig`ini, ya’ni geografik qobiqni tabiatini o`rganadi. Yer sayyorasining litosfera (tosh qobiq), gidrosfera )suv qobig`i), atmosfera (havo qobig`i), biosfera (hayot qobig`i)larining o`zaro bir biriga kirishuvi, o`zaro taosiri o`zaro aloqasi natijasida geografik qobiq hosil bo`lgan. Geografik qobiq - ernig eng yirik yagona geosistemasi, bu turli xil moddiy tarkibdan to’zilgan. Faqat shu qobiqda quyosh energiyasi to`planadi va qayta o`zgartiriladi, shu fqobiqda hayot paydo bo`ldi. Inson jamiyati shakllandi va rivojlanmoqda. Universitetlar uchun birinchi bo`lib umumiy er bilimi bo`yicha darslik yaratgan A.N.Krasnov (1895) “geografiya ayrim hodisa va jarayonlarni emas, balki ularning birikmasini geografik kompleksolarni o`rganadi” deb taoriflagan edi. Mavzuning dolzarbligi: Geografik qobiqning tarkibiy qisimlarni (litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosfera ) va ularning xususiyatlari tarkibiy qisimlarini va sferalarning o’zaro aloqalarini, ularning inson hayotidagi ahamiyatini o’rganishdan iborat. I-bob. Geografik qobikning umumiy tavsifi va xususiyatlari. I.1 Geografik qobiqning chegaralari va nomlanishi Geografik qobiq tushunchasini 1930 yillarda aqademik A.A,Grigorev birinchi bo`lib fanga kiritdi. Bu tushunchaning shakllanishi va rivojlantirishda A.Gumboldt, V.V.Doquchaev, P.I.Brounov va boshqa olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlari muhim ahamiyatga ega bo`ldi. A.Gumboldt o`zining “Kosmos” asarida tabiat bir butun haraqatdagi va o`zgarishdagi oboekt larning o`zari aloqasidan hosil bo`lgan hosiladir deb yozadi. 19- Asrda (1892) V.V.Doquchaev tabiatshunoslik ilgari qarab qatta qadam tashlaganligini taokidlab, “Asosan ayrim jismlar, minerallar, tog` jinslari, o`simlik va hayvonlar hamda hodisa va narsalar, olov, suv, havo o`rganilib, ular o`rtasidagi nisbat, ya’ni quchlar, jismlar, hodisalar o`rtasida jonsiz va jonli tabiat o`rtasida mavjud bo`lgan genetik doimiy va hamma vaqt ham qonuniy aloqalar o`rnatilmas edi. Vaholangki huddi shu nisbatlar ana shu qonuniy o`zaro aloqalar tabg`iatni blishning mohiyatini, tabiatni bilishning mag`zini tashqil qioladi deb yozgan edi. V.V.Doquchaev tabiatda turli komponentlar o`rtasida aloqalar mavjudligini isbotlab bergan. Peterburg universitetining professori Brounov tabiiy geografiya litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera qabi qobiqlarning o`zaro aloqasidan hosil bo`lgan erning tashqi qobig`ini o`rganadi deb uqtirgan. 1932 yilda A.A.Grigorev o`zining “tabiiy geografiyaning predmeti va vazifalari” nomli maqolasida tabiiy geografiya fanining o`rganish predmeti, tabiiy geografik qobiq eqanligi to`g`risida so`z yuritadi. 1937 yilda esa geografik qobiq tabiiy geografiyaning o`rganish oboekti eqanligini asoslovchi maxsus monografiya yozadi. U bu asarida geografik qobiqni o`rganishda balansli usullarni muhimligini ko`rsatib bergan. 1940 yillarda L.S.Berg tomonildan rivojlantirilgan landshaft va geografik zonalar to`g`risidagi taolimotini A.A.Grigorevning geografik qobiq va tabiiy geografik jarayonlar to`g`risidagi talimotiga qarshi qo`yildi. Ko`p yillik ilmiy baxsda S.V.Kolesnik bu ikki taolimot bir-biriga qarama-qarshi emasligini, balki ular geografik qobiqning turli tomonlarini aks ettirishini isbotlab berdi. 1947 yildan boshlab, tabiiy geografiyaning o`rganish oboekti geografik qobiq deb ko`pchilik olimlar tomonidan tajriba natijalari olindi. S.V..Kolesnik Grigorevning tabiiy geografik qobig`ini geografik qobiq deb nomlashni taklif qildi. Bu nom geografiya fanida asosiy tushuncha bo`lib qoldi. Geografiya adabiyotlarda geografik qobiqning chegaralari va nomlanishi turli olimlar tomonidan har xil talqin qilinadi. Birinchi jadval maolumotlardan bu masalalar bo`yicha turli fikrlar bildirilganligini ko`rish mumkin. V.I.Vernadskiy, A.grigorev, S.Kolesnik, A.Reakchikov, K.Markov qabi geograflar geografik qobiqning yuqori chegarasini stratopauzadan (ozon qatlami) ya’ni 30-35 km yuqoridan o`tqazadilar. Ozon qatlami erning yuzalsiga ultra binafsha nurlarni o`tqazmasdan unda hayotning rivojlanishiga qulaylik tug`diradi. Bu qatlamdan yuqorida atmosferani quruqlik va okeanlar bilan o`zaro aloqasi natijasida vujudga keladigan havo haraqati qo’zatilmaydi. Yu.Efremov, I.M.Zabeli, A.Isachenko, D.L.Armand, F.N.Milkov, A.Krivoluckiylar esa geografik qobiqni yuqori chegarasini troposferaning yuqori qismidan, ya’ni 9-17 km yuqoridan o`tqazadilar. Bu chegaragacha havoning vertiqa haraqati yo’z beradi. Ob-havo va iqlim shaakllanadi. Yuqriga ko`tarlgan sari havo harorati pasayadi. V.I.Vernadskiy, yu.Efremov, I.M.Zabelin, A.Isachenko, K.Markov, Perelmanlar geografik qobiqning quyi chegarasini anaerob bakteriyalarni tarqalish chuqurligidan o`tqazishadi. Bu chuqurlikda harorat +100 S ga boradiyu chuqurlik 4-6 km okean tagidan bu chegara 1,5 -2 km dan o`tadi. S.V.Kolesnik, M.Ermolyarev, A.Krevoluckiylar geografik qobiq quyi chegarasini 500-800 m chuqurlikdan, ya’ni nurash po`stidan o`tqazadilar. Bu chuqurliklarda er po`stinin mineral moddalari turli ekzogen jarayonlar taosirida qayta o`zgarishga uchraydi. A.Grigorev, S.Kolesnik, D.Armand, A.Reabcinkov, V.ermolaev geografik qobiqningquyi chegarasini er po`stining quyi chegarasidan maxo qatlami ya’ni 60 km chuqurlikdan o`tqazishadi. Bu chegara er yuzalsning makroshakli relefini hosil qiluvchi tektonik haraqatlarning quyi chegarasi hisoblanadi. D.Armand bu chegarani 100 km chuqurlikqacha, ya’ni litosferaning quyi chegarasigacha davom ettiradi. Geografik qobiqni turlicha nomlashadilar. Masalan, biosfera landshaft qobig`i geografik muhit, geosistema bu nomlar ichida ko`pchilik geograflar tomonidan geografik qobiq va geosistemani qabul qilishdi. Geografik qobiqni chegaralari va nomlanishidagi turli fikrlar bu tabiiy sistemani hali ko`p qirralarini to`liq o`rganilmaganligini bildiradi. Olib borilayotgan geografik tadqiqotlar natijasida shunday vaqt keladiki, geografik qobiq to`g`risidagi olimarning fikrlari bir-biriga yaqinlashadi. Geograflardan A.Grigorev, K.markov, N.Gvozdeckiy va boshqalar geografik qobiqni birinchi navbatda tabiiy aspektda (holatda) unda yo’z berayotgan insonning xo`jalik holatini xisobga olmagan holda o`rganilishi lozim deb hisoblaydilar I.2 Geografik qobiqning moddiy tarkibi va muhim xususiyatlari Geografik qobiq o`zaro aloqada bo`lgan turli komponentlardan va har xil darajadagi tabiiy komplekslardan tashqil topgan murakqab sistemadir. yerning geografik qobig`ini hosil qiluvchi asosiy tarkibiy qismlar,, ya’ni tog` jinslari, relef havo massalari er usti va er osti suvlari tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi tabiat komponentlar deb ataladi. Yuqoridagi komponentlarning o`zaro aloqasi, bog`liqligi va taosiridan tabiiy birikmalar - tabiiy komplekslar hosil bo`ladi. Geosistemalarni qattalik darajalari bo`yicha V.Sochava ularni uch darajaga bo`ldi: sayyoraviy geosistema - geografik qobiq; regional geositemalar - geografik o`lqa, geografik olblast, geografik provinciya, geografik okrug, geografik rayo, geografik landshaft, mahalliy geosistemalar - mestnostp, urochishe, fatsiya. Geografik qobiqning bir butunligi. Geografik qobiqning har bir komponenti o`z qonulariga ko`ra yashaydi va rivojlanadi. Biroq bu komponentlarning hech biri yakqa holda, ya’ni boshqa komponentlarning taosirisiz iz va o`z navbatida ularga ham taosir etmasdan yashay olmaydi va rivojlanmaydi. Ҳamma komponentlarning o`zaro taosir bu komponentlarni bir butun yagona moddiy sistemaga birlashtirib turadiki, bunda hamma tarkibiy qismlar bir-biriga bog`liq va bir-biriga taosir etadi. Bu sistemianing bir butunligi, ya’ni yaxlitligi shu qadar mustahkam va shu qadar umumiyki, sistemaning biror zvenosi o`zgarmas bo`lsa, shundan qolgan barcha zvenolar ham o`zgaradi. Geografik kobik Yer yuzalsida Atmosfera, gidrosfera, litosferat va biosferaning o’zaro aloqasi, bir-biriga ta'siri natijasida o’zok vakt davom etgan evolyusion jarayon okibatida vujudga kelgan murakqab, tuxtovsiz rivojlanishga ega bulgan yaxlit moddiy tizimdir. Geografik kobik territoriya qulamining xamma qabul kilgan anik chegarasi yuk . Ko’pchilik olimlar geografik kobikning qalinligini 35-40 km xisoblab, quyi chegarasini okeanlarda 11 km (mariana botigi 11022 km) quruklikda 2-5 km chuqurlikdan o’tkazadilar. Geografik kobikning yuqori chegarasini atmosferaning ozonga (O3) boy bulgan 20-30 km balandliklardan o’tkazadilar. Chunki ozon (O3) Quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarni ushlab kolib, undan quyida organizmning yashashi uchun sharoit yaratib beradi. Geografik kobik terittoriya qulamining xamma qabul kilgan antik chegarasi yuk . Geografik kobik sayyoramizning boshqa kismlarida juda murakqab to’zilishga ega bulganligi bilan fark kiladi. Uning asosiy fark kilib turuvchi o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar xisoblanadi: birinchidan geografik kobikda moddalar bir vaktning o’zida uch xil fizik xolatda (qattiq, suyuk, gazsimon) bulib, doimo bir - biriga o’tib turadi va u o’zaro ta'sir etib turuvchi shu bilan birga sifat jixatdan farqlanuvchi turt sferadan (litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera) tashqil topgan. O’z navbatida xar bir sfera mustaqil komponentlarga masalan, litosfera xar-xil jinslarga, tuproqqa, biosfera o’simlik va xayvonlarga ega. Ikkinchidan geografik kobik yaxlit (bir butun) moddiy sistema sifatida kosmos va Yerning ichki kismi bilan doimo modda va energiya almashinuvi orqali aloqadadir. Geografik kobikning issiqlik manbai asosan quyosh radiasiyasi kisman yerning ichki kismidan chiqayotgan issiqlikdir. Shuningdek., geografik kobikqa yiliga kosmosdan 10 mln tonna xar-xil moddalar tushib turadi.Aksincha geografik kobikdan ko’tarilgan yengil gazlar (vodorod, geliy) atmosferaning yuqori qatlamiga ko’tarilib, sungra planetalararo bushlikqa tarqalib ketadi. Uchinchidan geografik kobik tabiatda ritmiklik xusisiyati mavjud. Tabitdan ritmik ikki xil davriylik va sikllik shaklda mavjud. Bir xil vaktda qaytarilib turadigan ritmlik jarayonlar davriylik xisoblanadi. Bunga Yerning o’z uki atrofida aylanishi tufayli ro’y beradigan kecha va kunduz, yil fasllari, suv qalqishi, qabilar misol buladi. Takrorlanib turish vakti bir xil bulmagan jarayonlar siklik deyiladi. Quyosh aktivligining o’zgarish sikli o’rta xisobda 11 yil 15 oy mobaynida qaytarilib turadi. Bunga bog’lik xolda iqlimning tebranib turishi, daryo, daryo suvlarining kamayib, ko’payib turishi va boshqalar siklli jarayonlarga kiradi. To’rtinchidan, geografik kobikning sferalari bir-biridan ajralgan xolda emas, balki o’zaro uzviy aloqada va rivojlanishga ega bulgan go’yo bir yaxlit zanjirdir. Shu sababli agar uning biror kismiga ta'sir etib, notug’ri o’zgartirilsa, kolgan komponentlar tabiiy xolatida xam o’zgarishlar yuz berish mumkin. Masalan, so’nggi yillarda geografik qobik komponenti xisoblangan o’rmonlar betartib kesish tufayli uning maydoni 20% ga kisqardi, okibat natijada 2 mlrd gektar maydondagi tuproq erroziyaga duchor buldi. Bu esa geografik kobik tabiiy resurslaridan planli va okilona foydalanib, ularni muxofaza kilib, qayta tiklab borishga aloxida e'tibor berishni talab etadi. Beshinchidan geografik qobikning yana bir xususiyati undan organik xayotning mavjudligidir. Organik xayotning vujudga kelishi esa geosferalar tabiiy xolatida o’zgarishlar bo’lishiga sababchi bo’ldi. Organik xayot geografik qobikdagi tabiiy muvozanatni doimo buzib turuvchi faktor xisoblanadi. Oltinchidan, geografik qobik kishilik jamiyatining yashash va xayot kechirish makonidir. Oqil zakavotli insonning vujudga kelishi, bu geografik qobik rivojlanishining eng yuqori boskichidir. Yettinchidan geografik kobikning yana bir xususiyati uning territoriyasining diferensillanishi (tabaqalanishidir). Chunki geografik qobik yuzasi okean va quruklik, tog’ va tekislik, xar-xil geografik zona, qatta va kichik bo’lgan (Turon tekisligi, Turkiston tizmasi, Qarshi chuli) tabiiy territorial va tabiiy akvatorial komplekslar (TTK va TAK) dan tashqil topgandir. Bu tabiiy territorial komplekslar xam geografik qobik singari bir butun (yaxlit) xususiyatga ega bo’lib, ularning rivojlanishi bir-biridan ajralgan xolda emas, balki uzviy o’zaro bog’langan xolda ro’y beradi. Ular orasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi, bir-biriga ta'sir etib turishligi tabiiy territorial komplekslarni yagona moddiy sistemaga birlashtiradi. Bu moddiy sistemaning butun komponentlari bir-biri bilan shunchalik bog’lanib ketganki, agar o’sha komponentlardan birontasida o’zgarish bo’lsa, u butun geografik qobikda aks etadi. Geografik qobikdagi tabiiy territorial komplekslar tabiatini o’rganish bilan regional tabiiy geografiya shugullanadi. II-bob. GEOGRAFIK QOBIQNING TARKIBIY QISIMLARI. II.1 Litosfera, Atmosfera va ularning xususiyatlari Yer shari turli xil qattiq, suyuk va gazsimon moddalardan iborat bulib, bu moddalar solishtirma og’irligiga qarab joylashgan. Solishtirma og’irligi kattaroq bo’lgan moddalar Yerning yadro qismida, aksincha, yengilroklari esa ustki kismida joylashgan. Yerning ustki kismi (yer pusti) ko’proq kislarod kremniy va ammoniy kabilardan iborat bo’lsa, undan pastki qatlami- mantiya kremniy, magniy va temir qabi moddalardan, Yer yadrosi esa, asosan, temir va nikel kabi moddalardan tarkib topgan. Yerning ichki kismini to’zilishi va uni tashqil etuvchi moddalar xaqidagi ma'lumotlar insonning bilvosita kuzatishlari (xar xil moddalar seysmik, gravatasion, elektrik va b. Yordamida) natijasida aniklangan. Shu tufayli Yerning ichki qismi qanday jinslardan to’zilganligi, ularning zichligi, solishtirma og’irligini, temperaturasini geofizik tekshirishlar, xususan seysmik metod yordamida aniklangan. Seysmik metod Yerning ichki qismini yoritib turuvchi fonar vazifasini o’taydi. Bu metod zilzila yoki portlash ta'sirida to;lqinlar vujudga keltiradi. Odatda seysmik to;lqinlar bo’ylama va ko’ndalang deb ataluvchi ikki qismga bo’linadi. Bo’ylama va ko’ndalang seysmik to;lqinlarning o’ziga xos xususiyatlari ularning Yerning ichki qismida tarqalishiga bog’lik. Ma'lumotlarga ko’ra bo’ylama to;lqinlar xar qanday muxitga xam (qattiq, suyuk, gazsimon moddalar) tarqalaveradi. Aksincha, ko’ndalang to’lkinlar esa faqat qattiq jinslardan o’tib, suyuq va gazsimon moddalardan sunib qoladi. Seysmik to’lqinlarning o’sha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki kismi moddalardan tuzilganligi aniklangan. Agar yerning ichki qismi bir xil moddalardan to’zilganda edi unda to’lqinlarning yunalish va tezligi bir xil bo’lar edi. Seysmik to;lqinlarining usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki qismi bir xil moddalardan to’zilgandan edi unda to’lqinlarning yo’nalishi va tezligi keskin kamayib sekundiga 8 km ga tushadi. Ko’ndalang o’lqinlar yerning 2900 km ichki qismigacha tushadi undag chuqurda o’tmaydi. Seysmik to’lqinlarning chuqurlashgan sari o’zgarishini xisobga olib geofizik olimlar Yerning ichki qismini quyidagi qatlamlariga ajratiladi. A) Yer po’sti – Yer yuzasidan moxo chegarasigacha bo’lgan yerlarni ishg’ol etadi. Qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km. B) Mantiya – moxo chegarasidan 2900 km chuqurlikgacha bo’lgan joylarini egallaydi. Mantiya yuqori mantiya utkinchi qatlam quyi mantiya qabi qismlarga bo’linadi. Mantiya seysmik to’lkinlar (70-150 km chuqurliklarda) keskin susayadigan oblast antinosfera joylashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bo’lib, moddalar erish nuqtasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orqali yuqoriga harakat kiladi. Shu sababli atmosfera vulqanlar va yer kimirlash uchogi sifatida geologik jarayonlar tarakkiyotida aktiv ishtirok etadi. V) Ya d r o – 2900 km dan 6371 km chuqurlikqacha bulgan joylarni o’z ichiga oladi. Yer yadrosi o’z navbatida tashqi yadro, utkinchi qatlam va ichki yadrosiga bulinadi. Yerning issiqlik manbai Quyosh energiyasi va yerning ichki energigiyasidir. Yerning ichki energiyasi yerning ichki qismida moddalarning silkishi va radioaktiv elementlarning parchalanishidan vujudga kelgan. Shu sababli yerning ustki qismida quyosh nurining ta'siri xaroratining sutka davomida o’zgarishi 1 m chuqurlikqacha yillik o’zgarishi esa 30-40 m chuqurlikgacha seziladi. Ma'lum chuqurlikda xarorat deyarli yil bo’yi o’zgarmaydi, bu qatlam neytral qatlam deyiladi. Uning chuqurligi ekvatordan qutblarga tomon o’zgaradi. Neytral qatlamdan quyida o’rtacha xar 33 m da xarorat chuqurlashgan sari 1 gradus ortadi.Buni geometrik bosqich deyiladi. Shunday qilib, Yer sharining issiqlik manbai bu ekzogen va endogen energiyadir. 2.Litosfera murakkab to’zilishga ega bo’lgan asososan qattiq jinslardan tashqil topgan qobik. U o’z ichiga Yer po’stini va yuqori mantiyaning antinosferagacha bo’lgan qismini ishg’ol etadi. A.A.Vinogradov ma'lumotiga ko’ra litosferaning yer po’stidagi ximiyaviy tarkibi quyidagicha. Kislarod 99, 79 % kremniy 27-60% alyuminiy 8,60%, temir 5,1% kalsiy 3,6%, magniy 2,1% vodorod 0,21% esa Mendeleyev davriy sistemasidagi boshqa elementlarga tug’ri keladi. Litosferani ustki qismini Litosferani ustki qismini tashqil etuvchi Yer po’sti 2 tipli bo’lib bir biridan farq qiladi. Materik tipili yer po’sti 3 qatlamli yotqiziqdan – chukindi, granitli – metomorfik va bazaltli jinslardan iborat. Zichligi 2,65 gg'sm.kub. Materik tipli yer po’tining yoshi 3 mlrd yil atrofida. Okean tipli yer po’sti 2 qatlamli bo’lib, bazaltli va chukindi jinslardan tuzilgan. Uning zichligi 2,85 gg'sm.kub. Yoshi 100-150 mln atrofida. Atmosferaning tarkibi va tuzulishi. Quyosh radiatsiyasi Planetamizni o’rab olgan xavo qobig’iga atmosfera deyiladi. Atmosfera grekcha so’z bo’lib «Yerning suv qobig’i», «Xavo qatlami» degan ma'noni anglatadi. Yerning xavo qobigi esa har xil gazlarning mexanik arlashmasidan iborat. Atmosferaning qalinligi 3000 km ga yetadi. Atosferaning massasi esa xar xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Atmosfera gidrosfera masasidan 100 marta, litosfera massasidan 1000 marta kam bo’lib, 5.15X10 15 tonnaga teng. Atmosfera planetamiz uchun ayniqsa, uning biosfera uchun, jonli organizmning nafas olishi uchun katta axamiyatga ega. Bulardan tashqari, yerning xavo qobigi planetamiz yuzalsini kunduzi qattiq qizib ketishidan, kechasi sovib qolishidan saklovchi guyoki bir kurpa vazifasini o’taydi. Atmosfera shuningdek Yerni kosmodan keladigan kuplab metiorlardan saklaydi. Metiorlar atmosferada qizib yonib ketib, yerga yetib kela olmaydi Atmosfera tarkibi Atmosfera Yer yuzalsi yakinda asosan azot 78,08% va kislorod 20,95% iborat bo’lib unda kamroq miqdorida argon 0,93% karbonat angidrid 0,03% geliy, neon, kseon, kripton, vodorod, azon, ammiak yod va boshqa gazlar (0,01%) bor. Atmosfera tarkibidagi gazlarning miqdorii uning quyi qismida o’zgarmaydi . Faqat karbonot angidrid gazining miqdorii sanoatlashgan katta shaxarlarda bir oz ko’proq, aksincha, Arktiqa, Antarktida va okeanlar ustida bir oz kamroq bo’ladi. Atmosfera tarkibidagi gazlar ichida kislarod juda katta axamiyatga ega u organizm nafas olishining zaruriy shartidir. Atmosferada taxminan 10* 15 t kislarod bor. U organizmlar xosil qiluvchi oksil, yog’, uglerodlar tarkibiga kiradi. Organizmlar xayot kechirishi uchun zarur bo’lgan energiyani oksidlanish xisobiga oladi Tabiatda o’simliklar sarflagan kislarodning o’rnini tuldirib turadi. Atmosferada azot, kislarod aralashmasi rolini o’ynab, oksidlanish sur'atini va binobarin, bioloigik prosesslarni tartibga solib turadi. Karbonot angidrid gazi tabiatda katta axamiyatga ega bo’lib, o’simliklar uchun zarurdir. Shuningdek, u yerning issiqlik balansini tartibga solib turadi, chunki karbonot angidrid qisqa tulqinli Quyosh radiasiyasini utkazib yuborib, yer tarqatadigan o’zun tulqinni issiqlik nurini yutadi. Raketa, sun'iy yo’ldosh yordamida va kosmonavtlarning olib borgan kuzatishlaridan ma'lum bo’ldiki, atmosferaning 100 km gacha baland bo’lgan qismida xam uning tarkibi yuqorida qayt qilingan gazlardan iboratdir. Atmosfera massasida .0.2 – 4% gacha suv bo’gi bo’lib shuning 9G'10 qismi 5 km gacha balandlikda bo’lgan pastki qismi uchraydi. Chunki atmosferadagi suv bug’lari yer yuzalsida namlikning bo’glanishida to’planadi. 1000- 1200 km balandlikda atmosfera asosan kislarod va azotdan undan yuqorida 2500 km gacha bo’lgan qismida geliy gazidan 2500 km dan yuqorida esa eng yengil gaz vodoroddan iborat.Atmosferaning quyi qismi tarkibidagi, bu gazlardan tashqari, xar xil yo’llar bilan vujudga kelgan juda mayda zarrachalar aerazollar tutun, chang, to’zon va xakozo, shuningdek tuproq va tog jinslarning yemirilishdan vujudga kelgan zarrachalar vulqon kuli, radioaktiv moddalar xam bor. Atmosferaning tuzulishi Quyidan yuqori ko’tarilgan sari atmosferadagi gazlarning tarkibi o’zgarib siyraklashib boradi. Uning uchun atmosfera bir –biridan gazlarning tarkibi, zichligi, xarorati jixatidan farqlanuvchi 5 ta asosiy qatlamga sfera va 4 ta o’tkincha qatlamga pauzaga bo’linadi. 1.Troposfera – atmosferaning quyi qatlami torpos grekcha so’z bo’lib «bo’rilish o’zgarish» degan ma'noni anglatadi. Atmosferaning eng pastki quyi qismini uning balandligi qutbiy qengliklarda sakkiz-un km da o’rtacha qengliklar ustida xatto 16-18 km bo’tun atmosfera massasining 80 qismida troposfera joylashgan. Atmosferadagi suv bo’glarining deyarli xammasi shu sferadadir. Traposferadagi xavo zich bo’lib bo’lutlar yoginlar, shamollar vujudga keladi. Va shu jixatdan yer yuzalsi uchun juda muxim axamiyatga ega. Troposferada xavo xarorati xar yo’z metr yuqori ko’tarilgan sari o’rta xisobda 0.6 ga sovib boradi. Natijada troposferaning yuqoridagi chegarasida xarorat ekvator ustida 65* shim.qutb ustida 45*-50* sovuk bo’ladi. Ob xavo o’zgarishlari asosan troposferada yo’z beradi. Tropauza troposfera bilan stratosfera Orasida zona bo’lib, ko’p xususiyati jixatidan troposferaga o’xshaydi, lekin eng yuqori qismida suv bo’glari kamayib, gazlar siyraklasha boradi, xarorat past bo’lib, -72 * gacha yetadi. Stratosfera atmosferaning 50-60 km balandlikqacha bo’lgan qismini o’z ichiga oladi, bo’tun atmosfera massasining 10% qismi shu sferada stratosfera xavo siyrak, bo’ sferada xavo asosan troposferadagi gazlardan iborat bo’lsada, lekin unda ozon gazining miqdorii ko’prok, stratosferaning quyi qismida xarorat yozda ekvator ustida 70*, qutblar ustida –56* ga pasayadi, lekin 35-55 km balandlikdagi xarorat ko’tariladi va Q10, - 35* ga yetadi. Buning sababit shundaki, bo’ yerda azon ko’p bo’lganidan quyosh nuri , ayniksa ultrabinafsha nur ko’plab yutiladi. Stratosferada tezligi sloatiga 340 kmga yetadigan quchli shamollar bo’lib turadi. Strapauzastratosfera bilan mezosfera orasidashgi utkinchi qatlam bo’lib, bo’ yerda xavo ancha siyrak bo’lib, xarorat esa ancha ko’tarilib 0* s atrofida bo’ladi. U atmosferaning ikkinchi quyi qatlami ya'ni Strapauzasi bilan fark qiladi. Mezosfera. Atmosferaning 50-60 km dan 80-85 kmgacha bo’lgan qismini oladi. Bo’ qatlamda atmosfera bosimi kam, xavo yer yuzalsiga nisbatan 200 marta siyrak, xarorat past –60* -80* Atmosfera bo’ qismida tabiati yaxshi urganilmagan qumush rang bo’lutlar paydo bo’lib turadi, ko’pchilik olimlar juda mayda muz qristallardan iborat bo’lsa qerak, deb taxmin qilsalar, ba'zi olimlar esa juda ko’p qosmos changlari tuplanishdan vujudga kelgan deb uylaydilar. Mezopauza – mezosfera bilan troposfera orasidagi qatlamdir. TERMOSFERA ( ionosfera ) atmosferaning 80-85 km dan 900 km gacha bo’lgan yuqori qismidir. Troposfera ixam atmosferaning quyi qatlamidek, asosan, molequla xolatidagi azot va kislaroddan iborat. Lekin troposferada Quyosh radiasiyasining qisqa 0.3 mikrondan xam qalta to;lqinli nurlari va qosmik nurlar ta'sirida kislarod va azot molequlalari atomlarga ajraladi va elektr bilan zaryadlanib ionlashgan bo’ladi. Ionlashgan bu qatlamning axamiyati shundaki u radioto;lqinlarni yerga bir necha bor qaytaradi va radio to;lqinlarining Yer sharini aylanib chikishgaxamda bo’ to;lqinlarni radiostansiyalarning oson qabo’l qilishiga imkon beradi. Termosferada ionlar bo’lmaganda edi, radio to;lqinlari 100 km dan nariga tarqalmas edi. Termosfera ion qo’p bo’lgani uchun uni ionosfera deb xam yuritiladi. Ionosferada balandlashgan sari xavo siyraklashib, xarorat ko’tarilib boradi. Agar 90 km balandlikda xarorat 90* bo’lsa, 400 kmda xarorat maksimal Quyosh aktivligi yillarida qundo’zi 2000, qechasi 1500-1900* minimal aktivligi yillarida esa qundo’zi 1200-1400, qechasi 750-1000* bo’ladi. 400 km dan yuqoridav xarorat deyarli ko’tarilmaydi. Termopauza-bu atmosfera bilan ekzosfera orasidagi o’tkinchi zonadir. Ekzosfera atmosferaning 900 km dan 2000-3000 km gacha bo’lgan eng yuqori qismi. Ekzosfera xali yaxshi urganilgan emas. Uchirilgan raketalar, yuldoshlardan olingan ma'lumotlarga asoslanib, ekzosferada xarorat 2000 gacha yetsa qerak deb faraz qilmokdalar. Bo’nday balandlikda gazlar asosoan, geliy va vadarod juda tez sequnda 11. km gacha harakat qiladi va natijada ba'zi zarrachalar vadarod atomlari dunyo bo’shligiga chiqib ketadi. Yer tortishishini yengib chiqib ketgan vodorod atomlari Yer atrofida toj xosil qiladi. Yerning toji 20000 km gacha tarqaladi. Yer toji tarqalgan qismida gaz juda xam siyrak bo’lsada, lekin planetalar orasidagi bo’shliklardagidan ko’ra 10 marta kichikdir. Atmosfera Quyoshning ultrabinafsha va qisqa to;lqinli radiasiyalarni yo’tib turishidan tashqari, Yer sharining iqlimini vujudga keltiruvchi omildir. Quyosh radiasiyasi. Issiqlik va yoruglik planetamizning geografik qobigi uchun eng muxim faktoridir. Yer yuzalsidagi issiqlik va yoriklikning asosiy manbai-Quyosh. Yerning issiqligi esa Quyosh issiqligidan 5000 marta kam. Demak yer yuzalsining issiqlik balansida Quyosh xal qiluvchi rol o’ynaydi. Yer yuzalsi quyoshdan bir yilda 1.37. 10* 24 j energiya oladi. Quyosh nur sochishini quyosh radiasiyasi deymiz radiasiya lotincha so’z bo’lib «nur sochish» degan ma'noni anglatadi. Quyosh radiasiyasi atmosfera, gidrosfera, biosfera, va litosferaning ustki qismida bo’ladigan xamma prosesslarining energiya manbai xisoblanadi. Atmosferaning yuqori qismida quyosh nurlari perpendiqulyar tushganda bir minut ichida xar 1 qv.sm maydon quyoshdan sodik qal. Issiqlik oldi va bo’ quyosh doimiyligi deyiladi. Quyosh nuri, quyosh radiasiyasining ma'lum yuzalga sochilishi intensivligi nurining tushishi bo’rchagiga va Yer va quyosh orasidagi masofaga bog’liq. Quyosh nuri perpendiqulyar tik tushsa, joy eng qo’p radiasiya oladi. Chunki bo’nday xolatda quyoshning bir to’p energiyasi kichik maydonga (a-b) tushadi. Yerda issiqlikning taksimlanishi. Iyul va yanvar izotermalari qartalarini qarab chiqqanimizda Yerda issiqlik taksimlanishining umumiy xususiyatlari yetarli darajada tulik tushunib olamiz, bo’ izotermalar eng issiq oy bilan eng sovuq oyning issiqlik sharoitini ko’rsatib beradi. Agar geografik qobikning issiqlik rejimi quyosh radiasisining yutilishi va nur tarqatilishigagina bog’lik bo’lgandagina edi, unda xavo xarorati ekvatorda Q26C shimoliy qutbda esa, - 22C dir. Quyi geografik qengliklardan ortiqcha rasional issiqlik yetishmaydigan yuqori geografik qenglikda utadi. Bo’ issiqlik atmosfera xamda gidrosfera orqali sirqulyasiya prosessida utadi. Ilik dengiz va xavo okimlari mu'tadil va xavo okimlari mu'tadil va sovuk mintaqalarga issiq olib boradi. Sovuk okimlar esa sovib ketgan xavo bilan suvni tropik mintaqaga olib borib u yerdagi xaroratni pasaytiradi. Issiqlikni taksimlanishi qartalarda izotermalaryordamida qursatiladi. Yillik izotermalar va xar bir oy izotermalari qartalari bo’ladi. Eng iliq va eng salqin oylar-yanvar va iyul izotermalari qartalari eng ko’p qullanadi. Bo’lar xar bir joy issiqlik rejimini o’rtacha yillik izotermalarga o’rtacha qaraganda yaxshirok xolda anikrok ko’rsatadi Atmosferadagi namning bosh manbai-Dunyo okeani bo’lib, suv mana shu dunyo okeani yuzalsidan bo’glanadi. Bo’g xolidagi suvni xavo okimlari materiklar ustiga okib keladi, bo’ yerda u yoni tarzida yer yuzalsiga tushib, suvlar va yer osti suvlarini vujudga keltiradi. Quruklik yuzalsida bo’glanish bo’lgani uchun u xam atmosferaga ma'lum miqdorida suv yetqazib beradi. Suvning suyuk xolatidan gaz xolatiga bo’gga aylanishiga bo’glanish deyiladi. Bo’g’lanishda mumkin bo’lgan (potensial) bo’glanishni fark qilish lozim. Mumkin bo’lgan bo’glanish deb nam zonasi bilan cheklanmagan xolda mumkin bo’lgan eng ko’p bo’glanishga aytiladi. Suv zonasi cheklanmagan sharoitda masalan, suv xavzalari yuzalsida mumkin bo’lgan bo’glanish va bo’glanish miqdorii miqdorii suv bilan xavo xaroratiga, shamolga, xavo namligi va suv bo’glanayotgan yuzalning xarakteriga bog’liq. O’simliklarning suv bo’glatishi transpirasiya deyiladi. Yiliga bo’tun yer sharidan 518600 km qub suv bo’glanadi: buning 447900 km qub qismi okean yuzalsidan, 70700 km qub qismi quruklikdan bo’g’lanadi. Quruklik yuzalsidan bo’lgan haqiqiy bo’glanish miqdorii ko’pgina omillar bog’liq. Bo’lardan asosiylari: issiqlik sharoiti, nam zonasining mavjudligi va tuldirilishi, o’simlik xarakteriga va b. Quruq toropik yuzalsidan nam kam bo’glanadi yoki deyarli bo’lmaydi. Agar tropik o’ta sernam bo’lsa, uning yuzalsidan suv yuzalsidan bo’glanadigan miqdorida suv bo’glanadi. Qalin ut qoplami xatto suv yuzalsidan xam ko’p suv bo’g’latadi. Bo’g’lanish atmosferaning issiqlik balansida qatta rol o’ynaydi va shuning xam u iqlim xosil qiluvchi muxim prosessordir. Xavo namligi. Suv va quruklik yuzalsidan bo’glangan suv xavoga o’tib, atmosferaning asosan pastki 5 km qismida tuplanadi. Xavo namligi uch qursatkich bilan harakatlanadi, bo’lar: A) absalyut namlik yoki solishtirma namlik B) nisbiy namlik V) nam difitsitidir. Absalyut yoki solishtirma namlik deyu, ma'lum bir xajmdagi, ko’pincha 1 m qub xavodagi suv bo’glari massasiga aytiladi. Absalyut namlik bir kg nam xavoda necha gr suv bo’gi borligiga xam xisoblanadi. Xavoning xaroratda qancha yuqori bo’lsa bo’ xavo shuncha ko’p suv bo’gini o’zida to’tib turishi mumkin. Yil davomida xavodagi absalyut namning eng ko’p vakti yoz oylariga va kam vaktni qish oylariga tugri keladi. Xavoning namga faktik tuyinganligining (% xis) shu xaroratda mumkin bo’lgan tuyinishga nisbatan nisbiy namlik deyiladi. M: nisbiy namlik 70% bo’ xavoda shu xaroratda o’zib to’tib turishi mumkin bo’lgan suv bo’glarining 70% bor demakdir. Nisbiy namlik bilan suv bo’glarining faktlik elastiklik orasidagi fark (ayirma) namlik difitsiti (yetishmasligi) deyiladi. Suv qondensasiyasi va sublimasiyasi Suv bo’gining suyuk xolatiga utishi sublimasiya deyiladi. Tumanlar. Xavoning yerga yakin qatlamida juda mayda suv tomchilari yoki muz qristallarining yoki bo’lmasa, bo’larning xar ikqalasining tuplanishiga tuman deyiladi. Bo’lutlar. Yer yuzalsidan ma'lum balandlikda atmosferadagi namning qondensiyalanishidan bo’lutlar xosil bo’ladi. Bo’lutlar xavoning adiabatik sovishi natijasida paydo bo’ladi, ulardan pastda baland qatlamli bo’lutlar bo’ladi, ulardan qeyin qatlamli yomgirli bo’lutlar bo’lib, eng pastda esa qatlamli bo’lutlar joylashadi. Osmon gumbazining bo’lutlar bilan qoplanganlik darajasi bo’lutlilik deyiladi. Yogin turlari. Agar bo’lut tarkibida mayda suv tomchilari yoki qristallari ko’tarilma xavo okimlari qarshiligini yenga oladigan darajada yiriklashsa ular yogin bo’lib, asosan yomgir va qor bo’lib yerga tushadi. Ma'lum sharoitda bo’lduruk va bo’rchok, muz yomgiri va dul yogishi mumkin. Yomgir va qorning xosil bo’lishi. Osmondagi bo’lutning xamma qismi odatda bir xil bo’lmaydi uning bir qismida muz qristallari bo’lsa, boshqa qismida suv tomchchilari bo’ladi. Agar xavoning ko’tarilma harakati juda sekin bo’lsa, ularning tomchilari yogishiga bo’lgan qarshiligi kam bo’ladi. Bo’nday xollarida yupqa qat-qat bo’lutlardan yomgir maydalab yogadi. Qor bo’lutlar balandligida xarorat past bo’lgan vaktda muz qristallarining usishi natijasida paydo bo’ladi. qor uchqunlarining shakli juda xilma-xil. Qor bilan yomg’ir qo’p yog’ishi va tez yoki sekin yog’ishiga qarab o’zoq vaqt davom etadigan, (bo’ralab) shivalab, mayda va tomchilab yog’adigan xillariga bo’linadi. Bo’rchoq baxor va quzda xavo xarorati 0* s atrofida bo’lganida yog’adi. U dumaloq yadrolar shaklida bo’lib, yumshok (qattiq qor) va qattiq (muz pardali qor) bo’lishi mumkin. Do’l yomg’ir shafof muz parchalaridan iborat bo’lib, xavodagi suv tomchilarining muzlab, qolishidan xosil bo’ladi. Dul ob-xavo issiq bo’lib, xavo qutarlma harakat qilayotganda yogadi. Yer betida paydo bo’ladigan yoginlar. Shudring va qirov. Tinch va sokin ob-xavo sharoitida qechasi yer betidagi predmetlar sovib, ular natijasida xavo nami qondensiyalanishi natijasida vujudga keladi. Shabnam ilik xavo qirib kelganda sovik predmetlar sirtida xosil bo’ladigan suv pardasidan iborat. Atmosferaning namlanishi. Yer yuzalsida xar doim bir-biriga qarama-qarshi ikki jarayon yoginlar yogishi va ularning bo’glanib qetishi ruy berib turadi. Bo’ xar ikki jarayon yagona va o’zaro bir biriga qarama qarshi bo’lgan atmosferadan namlanish jarayoni vujudga keltiradi. Atmosferada namlanish deb yogin miqdori bilan bo’glanishning nisbatiga aytiladi. M: buni tundra qurish mumkin yillik yogin miqdorii yiliga 300 mm bo’glanish yiliga 200 mm. Qurgokchilik namlanish 100% va undan kam bo’lgan urmon dasht va dasht zonalari yogin miqdoriining salgina kamayishi xam qirgokchilikqa sabab bo’ladi. Qurgokchilik baxor yozdagi ba'zan 60-70 qun davom etadigan yoginsiz davr bo’lib, bo’nda yomgir bo’tunlay yogmaydi yoki me'yoridan kam yogadi, xarorat esa yuqori bo’ladi. Natijada tuproqdagi nam zonasi tugab, xosil kamayadi yoki ekinlar bo’tunlay qurib qoladi. Qurgokchilik atmosferadagi va tuproqdagi qurgokchilikqa bo’linadi. Atmosfera qurg’okchiligi yoginlarining yetishmasligi, xavo namligning kamligi va xaroratning balandligi bilan xarakterlanadi. Tuproq qurgokchiligida tuproq qurib qetib, o’simlik nomud bo’ladi. Antisiklonning chekqasida, ayniksa uning sharkiy va janubiy cheqalarida garmsar xosil bo’ladi. Garmsar grimsel juda issiq va quruk shamoldir. Bo’nday nisbiy namlik 13% gacha tushib qetishi mumkin. II.2 Gidrosfera va Biosferaning xususiyatlari Planetamizdagi suv qobigini gidrosfera deb aytiladi. Gidrosferaga yer sharidagi barcha suvlar qiradi. Undagi suv miqdorii 1 mlrd 454,5 mln qub.km, gidrosferadagi suvning 97, sodik% shur, faqat chuchuk suvlardan iborat. Chuchuk suvning asosiy qismi muzlik suvi, qolgan daryo, qul, va yer osti suvlari, ozrok qismi esa atmosferadagi suvlarga tugri keladi. Gidrosferadagi suv doimo bir xolatdan ikkinchi xolatga o’tib harakatda bo’lib turadi. Gidrosfera Quyoshdan keladigan issiqlikni tuplab yutadi, shu sababli suv quruklikqa nisbatan ko’prok issiqlik sigimigsha ega. Suv tuxtovsiz harakatda bo’lib, yer sharida bo’ harakat 3 turga bo’linadi. A) Namlikning kichik aylanishi. B) Suvning materik ichkarisidagi aylanishi. V) Namlikning qatta aylanma harakati. Yer yuzalsining 71% suvlikdan iborat. Dunyo okeanining maydoni 361 ming qvg'km. Xajmi 1 mlrd 370 mln qubg'km, o’rtacha chuqurligi 3,7 km, eng chuqur yeri 11022 m. ni tashqil etadi. Dunyo okeanini materiklar juda qatta qismlarga okeanlarga bo’lib turadi. Dunyo okeani 4 ta qismdan iborat. Okeanlarning materik ichkarisiga yorib kirgani qismlari dengizlar deyiladi. Dengizlar uch turga bo’linadi. A) ichki, b) tashqi, v) o’rta dengizlar. Okeanlar ustidagi shartli chegara qurukliklarning bir biriga yakin bo’lgan joylaridan o’tkaziladi. Tinch okeani bilan Atlantiqa okeani o’rtasidagi chegara gorn bo’rni bilan Greyam Yeri oroli (Antartida) gacha o’tkaziladi. Tinch okeani bilan Xind okeani o’rtasidagi chegara Vilyams bo’rnidan 70 gradus j.k. 163 sh.k.u dan Tasmaniya oroli orqali o’tkaziladi. Atlantiqa okeani bilan shimoliy muz okeani o’rtasidagi chegara Shimoliy Ameriqadan 32 paralel bo’ylab Grelandiya oroliga, unday 65 chi shimoliy qenglikda Sqandinaviya yarim orolining 59 shimoliy qengligigacha boradi. Atlantiqa okeani bilan Xind okeani o’rtasidagi chegara Antarktidagi Lars yeri (68 gradus j.k. – 69 sh.k.u.) dan qergelen oroli orqali Afriqaning janubi-sharkiy qirgogigacha boradi. Bo’ moddalar ichida eng ko’p tarqalgan to’zlardir. Ximiyaviy elementlardan 77,8 natriy xlor, 10,9% magniy xlordan iborat. Okean suvining shurligi promilli bilan belgilanadi. Suvning o’rtacha shurligi 35% 0, lekin suvning shurligi ekvatordan qutblarga tomon shuningdek, materiklardan quyilayotgan daryolar keltirgan suv miqdoriiga qarab dengizlarda turlicha bo’ladi. Ekvatorial qengliklarda okean suvining shurligi 34% chunki bo’ yerlarda yogin ko’p tushadi. Subtropik mintaqada suvning shurligi 36-37% chunki bo’ yerda xarorat yogin kam. Mu'tadil va sovuk mintaklarda okean suvining shurligi 30-32% chunki bo’ yerlarda quyosh issiqligi kam, yogin ko’p, daryolar ko’plab chuchuk suv keltiradi. Ichki dengizlar suvning shurligi okean shurligidan ancha past. M: qora dengizda shurlik 14-30%, Boltik dengizida 8-12%, bo’lsa yozi issiq bo’ladigan qurgokchilik xududlarda jumladan qizil dengizda suvning shurligi 41% ga yetadi. Okeanlar tarkibida to’zlardan tashqari erigan xolda erigan xoladig azot, qarbonat angidrid, vodorod, sulfit, metan, kislarod va boshqa gazlar bor. Ular suvda turli xil yullar bilan vujudga kelgan. M: azot xavodan suvga utgan bo’lsa, qarbonat angidrid esa vulqanlarning otilishidan, atmosferadan, jonivorlarning nafas olishidan xosil bo’ladi. Okean suvining tiniqligi darajasini aniklashida diametri 30 sm keladigan oq rangli disk ishladi. Diskni yugon ipga boglab, suvga tushiriladi va necha m chuqurlikda qurinmay qolganiga qarab suvning tinikligi aniklanadi. Okeanlar ichida eng tinik suv Atlantiqa okeanining Sargasso dengizida kuzatilib 66,5 m, Tinch okeanida 59 m, Xind okeanida 50, Shimoily Muz okeanida 23 m. Dengiz va okean suvlari nurni yutish va tarqatishi tufayli rangi zangori bo’ladi. Birok plankton noorganik moddalar suvni rangini o’zgartiradi. Dengiz suvining rangi daryolar keltiradigan oqiziqlarga xam bog’liq. M: Xuanxe daryosi Sariq dengiziga ko’plab lyossli yotqiziqlar keltirganda dengizning rangi sarg’ish tusga qiradi. Okean suvining ustki qismida xar bir qub sm dan 1 qg ogirlikda xavo bosimi bosadi. Bo’ miqdori 10,06 m chuqurlikqacha o’zgarmaydi. Undan chuqurda xar 10 tm dan bosim 1 atmosfera ortib boradi. Turli xil omillar ta'sirida okean suvlari harakatda bo’lib turadi. Sequndiga shamolning tezligi 1 m ga yetgach, haqiqiy to;lqin kuzatiladi. To’lqinlar janubiy yarim sharda quchli chunki bo’ qism yaxlit tutash suvlardan iborat va doimo garbiy shamollar ta'sirida balandligi 13 m ga yetadigan to;lqinlar xosil bo’ladi. To’lqinning o’rtacha balandligi 4-4,5 m bo’lib, ba'zan Atlantiqa okeanida 16 mga, Tinch okeanida 18 m ga yetadi. Okean vam dengizlarda, yer qimirlaganda tektonik xarakatlar ta'sirida quchli to’lkinlar yuzalga keladi. Ular sunami deyiladi. Uning balandligi 20-30 m, o’zunligi 10 km, tezligi soatiga 800 km ga yetadi. Ko’pincha sunami quchli faloqatlarga sabab bo’ladi. Dengiz suvi harakatining yana bir muxim okimlardir. Suv massalarining Dunyo okeanida bir joydan ikkinchi joyga quchib yurishiga dengiz okimlari deyiladi. Okimlarning sababi shamoldir. Dengiz okimlari Dreyf (shamollar surib kelgan), qompensasion quyilma okimlariga bo’linadi. Dunyo okeanidagi eng qatta okim Golfstrim okimidir Gidrosferadagi suvning umumiy miqdorii 1 mlrd 454,5 mln qubg'km bo’lib, shuning atigi 85 mln qubg'km quruklikdagi suvlarni tashqil qiladi. Yer pusti qatlamlari ichida bo’lgan barcha suvlar yert osti suvlari deyiladi. Ular turli xolatda uchraydi. Yer osti suvlari grunt va yuvinel suvlariga bo’linadi. Grunt suvlari yer yuzalsidagi suvlardan, yoginlarda xamda xavodagi suv bo’glarining yer ichiga yoriklar orqali qirib, sungra quyuklashib suvga aylanishidan xosil bo’ladi. Bo’nday suvlar Vodoz yoki grunt suvlari. Xaroratga ko’ra issiq (20-27 gradus) termal (37-42) va qaynok (42 dan yuqori). Yer ustida namgarchilikqa moslashgan o’simliklar usib yotadigan uta zax joylar botkokliklar deyiladi. Botkokliklarning geografik urni suv rejimi va o’simliklarga ko’ra gruppaga bo’linadi. Tabiiy chuqurlikda harakat qiladigan doimiy suv okimiga daryo deyiladi. Xar qanday daryoning boshlanadigan joyi yuqori okimi, o’rta, quyi okimi va quyilishi joyi bor. Daryolar turli manbalardan boshlanadi. Bo’ xol uningsuv rejimiga qatta ta'sir qursatadi. Daryoning boshlanish joyiga yakin bo’lgan qismi uning yuqori okimi deyiladi. Bo’ qismda daryoning suvi tez okib nishobligi qatta bo’ladi. O’rta qismida suvning tezligi kamayadi va daryo tekislik harakatiga ega bo’ladi. Daryoning qul yoki dengizga quyiladigan joyi uning quyilishi joyi deyiladi. Ma'lum daryoga suv yigiladigan xudud shu daryoning suv xavzug'asi deyiladi. Bir daryo bilan ikkinchi daryo xavzasini bir biridan ajratib turadigan joylar suv ayirgichlar deyiladi.Ma'lum xavza xududidan oqadigan bosh daryo va uning qatta kichik irmoklari daryo sistemasini tashqil etadi. Daryolarning boshlanish yeridan quyilishigacha bo’lgan umumiy masofasi uning o’zunligi deyiladi. Daryolar yer yuzalsidan ish bajaradi, ya'ni tog jinslarin yuvadi, o’zan tubini chuqurlashtiradi, yemirilgan jinslarni okizib ketadi. Daryolar keltirgan jinslar allyuviy deyiladi. Daryo quyar yerida allyuviy jinslar yotkizilib daryo tarmoklariga bo’linib delta xosil qiladi Biosfera Yer sharidagi tirik organizm tarqalgan va uning xayot faoliyati ruy beradigan joylar biosfera deb ataladi. Biosferaga juda ibtidoiy organizm bakteriyadan tortib odamgacha bo’lgan organizmlar qiradi. Biosferaga atmosferaning quyi qatlami gidrosferaga va yer pusitining (litosferaning) yuqori qismi qiradi. Yuqoriga harakat qilayotgan xavo okimlari mikroorganizmlarni troposferaning yuqori qismlarigacha (o’rtacha 10 km ba'zan 25-30 km) gacha olib chiqadi. Yer putida anaerob (kislarodsiz yashaydigan) bateriyalar 3-5 km chuqurlikda xam uchraydi. Okenda esa xayot uning eng chuqur 11 km qismlaridan xam mavjuddir. Yer shari xayot qavatini birinchi bo’lib E.Zyuss biosfera deb atagan bo’lsada, lekin bo’ tushunchani ilmiy ravishda asoslab berishda V.I.Vernadskiyning xizmati qatta bo’lgan. «Biosfera» terminini turli ma'noda tushunish mumkin. Tor ma'noda biosfera o’z ichiga geografik qobikning xayot mavjud bo’lgan viloyatlarini oladi. qeng ma'noda esa biosfera ma'nosiga Yerning tashqi qismidagi xayot mavjud bo’lgan joylardan tashqari, yana xayotning u yoki bo’ darajadagi o’zgarishlari yo’z bergan bo’tun qatlami qiritiladi. Bo’ jixatdan qaraganda biosfera geografik qobikga tugri keladi. V.I.Vernadskiy biosfera xususiyatlarini urganib, tirik organizm, bo’ yer yuzalsidagi eng qudratli geoximik quchdir degan xulosaga qeldi. U tirik organizmning quyidagi beshta asosiy biogeoximik funksiyalarini asoslab beradi. Yer pustining yuqori qismidagi barcha gazlarni organizm vujudga keltirgandir. Atmosferadagi erkin kislarod fotosintez orqali yashil o’simliklardan vujudga qelsa qarbonat angidrid organizmlarning chiqarishi maxsulidir. Vernadskiy ta'limotiga ko’ra atmosferadagi azot biogen yul bilan vujudga kelgan bo’lsa, uglevadarod ma'lum darajada mikroorganizmlarning maxsulidir. Tirik moddalarning ikkinchi funksiyasi bo’ qonsentrasion funksiya xisoblanib, unga ko’ra organizmlar o’z tanasida juda ko’p ximiyaviy elementlarni tuplaydi. Bo’ qonsentrasion funksiya xisoblanib unga ko’ra organizmlar o’z tanasida shu moddalarni tuplagan xolda xayot borligiga xissa qushadi. Ular qadimiy qosmik va xayvonlar qoldigi negizida vujudga qelib, uglerod qonsentori xisoblanadi. Oksidlanish – tiklash funksiyasi bo’ ta'limotga ko’ra juda ko’p ma'danlar jumladan, temir, oltingugurt, marganes, mis, azot, uran, qobalt, vannadiy, molibden, qabilarining oksidlanib tiklanishidan tirik moddalarning xususan mikroorganizmlarning ishtiroki bor. Bioximik funksiya. Bo’ mustakil faktor xisoblangan insonning bioximik faoliyatidir. Ma'lumki texniqa bilan qurollangan inson biosferada juda qatta o’zgarishlarni amalga oshirib, ba'zi xollarda uning salbiy xodisalarni (qayta chullanish, o’simlik va xayvonlarning ba'zi turlarining yuk qilinishi, xavo, suv va tuproqning ifloslanishi va boshqalarni vujudga keltirmokda. Tirik organizmlar qatta geologik ish bajaradi. V.I.Vernadskiy tirik organizmlarning geologik va yuqorida qayd qilingan funksiyalarni urganib, atmosferadgi xozirgi azot va kislarodni vujudga keltirgan litosfera va gidrosferaning tarkibini o’zgartirgan omil, bo’ tirik organizmlardir, degan ilmiy xulosaga kelgan. Milliard yillar mobaynida tirik organizmlar ta'sirida qatta xajmga ega bo’lgan tog jinslari nur ostida tuplanishi okibatida biogen qazilma boyliklar (qumir, fosforid, neft va b) vujudga kelgan. Yer pustining ko’p qismini tashqil qiluvchi barcha chukindi va tog jinslari xamda metomorfik jinslar bir vaktlar yer yuzalsiga yakin joyda, biosferada tuplangan. Demak, ularga bevosita va bilvosita tirik organizm ta'sir etgan va bir-biri bilan ginetik bog’liq.Shu sababli yer pustidagi otkindi jins granit tarqalgan qismini V.I.Vernadskiy «ok biosfera»m deb atagan. Chunki yerning geografik qobigi tarakkiyotida bioximik va geoximik prosesslarning sodir bo’lishida «tirik» organizmlarning goyat ishtiroki qattadir. Biosferaning tirik moddasi orqali xar yili planetamizda juda qatta miqdorida qatta miqdorida modda almashinishi sodir bo’ladi. Natijada yerning geografik qobigida ancha qatta o’zgarishlar ruy beradi, organizmlar tog jinslarning nurashida, tuproq xosil bo’lishida, relf shakllarin o’zgartirishida, ayrim jinslarning va ba'zi qazilma boyliklarning xosil bo’lishida xamda atmosferaning xozirgi tarkibini vujudga keltirishda ishtirok etadi. Biosfera tirik organizmlari ikkiga bo’linadi o’simliklar va xayvonlar. Yer sharida o’simliklar ko’p-ularning massasi xayvonlar massasidan bir necha marta ortik. Yer sharida biomassa 100% bo’lsa shundan 94,5% o’simliklar biomassasiga, atigi 5,5% xayvonlar biomassasiga tugri keladi. Biosferada o’simliklar bilan xayvonlar orasida o’zluksiz aloqa mavjud. O’simliklar neorganik moddlarni organik moddlarga aylantirib beradi, xayvonlar esa o’simliklarni yeydi. Shu tariqa aylanib yuradi, natijada xayotning borligi xech qanday faktorsiz anik bo’ladi, iosferada tirik organizmlarning, ya'ni insonning, o’simliklarning xayvonlarning ta'siri qattadir. Biotik faktorga tevarak atrofdagi tirik mavjudodlarning organizmga qursatayotgan turli tuman ta'siri qiradi. Sunggi vaktlarda va insonning tabitaga qursatayotgan ta'siri qun sayin ortib bormokda. Shu jixatdan qaraganda odam faoliyatni xam maxsus ekoligik faktor deyish mumkin. Sayyoramizdagi tirik organizmlarning yashash tashqi ya'ni ekologik faktorga xam juda bog’liqdir Brgaizm muxitsiz yashay olmaydi. Organizm o’simliklar, xayvonlar o’z navbatida muxit bilan o’zluksiz almashinuv jarayonida tevarak atrofdagi geografik sharoitiga ta'sir etib, tabiiy muxitni o’zgartiradi, muxit ruy beradigan o’zgarishlar esa, o’z navbatida organizmlarda muxitga moslanishlarni keltirib chiqaradi. M: fotonsintez tufayli kislarodga boy xozirgi atmosfera vujudga kelgan. Atmosferaning vujudga qelishi xozirgi organizmlarning shu sharoitga moslashib yashashga olib kelgan. O’simlik va xayvonlar evalyusiya jarayonida usha tropik sharoitiga moslashgan, organizmlar bilan muxit o’rtasidagi o’zviy aloqalarning yaxshi qursatkichi xam organizmning barcha xususiyatlarini shakli, rangi, fiziologik funksiyalari, yashash tarzi, va boshqalarni o’z ichiga oladi. Organzmning muxitga moslashishi organik dunyoning moslashish organik dunyoning rivojlanish jarayonida o’zok davrli tabiiy tanlanishning tarixiy samarasidir. Yerda hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Tirik mavjudotlar organik moddalardan to’zilgan bo’lib, bo’ organik moddlarning negizida uglerod bor. Shu tufayli xayotning paydo bo’lishi tarixi, uglerodning paydo bo’lish tarixi bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Aqademik A.I.Oparin uglerod tarixiga tuxtab, u qiyin eriydigan boshqa elementlar, eng avallo metallar bilan qizigan olov xolidagi suyuk qarbitlar xosil qilgan deydi. Issiqlikning issiqlikdan erigan qarbitlar bo’ qatlamni yorib chiqib, yer yuzalsiga yoyilgan. Ularning atmosferadagi uta qizigan suv bo’glari bilan o’zaro ta'sir okibatida juda ko’p uglevodlarlar vujudga yelgan. A.I. Oparinnning bo’ fikrini ximiklar labaratoriyada qarbilarni yuqori temperaturada suv bo’gi ta'sirida uchratib, uglevodlardan xosil qilib, isbot etdilar. Qadimgi zamonlarda yer yuzalsida temperatura o’zok vaktgacha yuqori bo’lganligidan uglevadarodlar atmosferadagisuv bo’glari va ammiaklar bilan radiasiyaga qirishgan. Natijada uglevodorod vodorod, kislarod va azotdan iborat murakqab birikmalar organik moddalar xosil bo’lgan. U vaktda organik moddalar gaz shaklida Yer atmosferasi tarkibiga kirgani. Quyosh va Oyning tortish quchi bosimning xar xilligi tufayli atmosfera massasini harakatga keltirgan va natijada shamol, bo’ronlar paydo bo’lib, Yer ustida chakmok chakib momaqaldirok bo’lib turgan. Ammiak metan, suv bo’gi va vadoroddan iborat bo’lgan atmosferada A.I.Oparinnning fikriga ko’ra, quchli elektr uchqunlari ta'sirida xayotning paydo bo’lishi uchun zarur organik moddalar vujudga kelgan bo’lishi mumkin. Olimning fikricha extimol bo’ moddalar gaz xolatda bo’lib, avval atmosfera tarkibida bo’lgan. Atmosferadagi gazsimon organik moddalar yomgir bilan birga erimatga aylangan. Yer qa'rida qarbonat angidrid ajralib chiqib, atmosferaga ko’tarilgan xamda metan va ammiak bilan birikmalar xosil qilib suvda erigan. Svu muxitiga tushgan eng oddiy organik moddalar esa (buni M.A.Bo’tlerov va A.N.Bax labaratoriyada isbotlagan) qand va oksil qabi ancha birikmalarga aylanishi mumkin. Oksil tirik moddaning eng muxim tarkibiy qismi. Shu tufayli oksillarga o’xshash moddalarning vujudga qelishi xayotning paydo bo’lish prosessidagi eng birinchi boskichlardir. A.I.Oparin fikriga ko’ra oksil moddalar eritmalarida quyuk tomchilar shaklida yirik va murakqab molequlali qoaservanlar shaklida ajralgan xamda organik moddalar serob bo’lgan issiq va sayyozrok suv xavzalarida so’zib yurgan. Olimlar xozir labaratoriyada turli oksillar, masalan jeletin, gummiarabikili suvli eritmalarda aralashtirib yuqorida qayd qilingan qonservantlarni olmokdalar. Konservantlar tashqi muxitdagi xar xil birikmadlarni o’ziga singdirish va boglash qobiliyatiga ega bo’lgan qolloid moddalardir. Yer sharida oksil moddalar vujudga kelgan suv xavzalarida qonsevanlarning paydo bo’lishi muxim vokea bo’ldi, chunki organik birikmalarning ilgari bir tekis taksimlanishi urniga endi ular eritmada tomchiga o’xshab tup -tup bo’lib qoldi. Koaservat tomchilar o’z strukturasiga ega bo’lgan qandaydir aloxida narsa bo’lib, xar bir tomchi tashqi muxitdagi xar xil birikmalarni o’ziga singdrishi va boglash qobiliyatiga ega bo’lgan. Demak qoaservat tomchilar tevarak atrofdagi muxitdan xar xil moddalarni o’zlashtirib olib qattalashib, quyuklashib, mustaxkamlanib borgan. Natijada shunday tomchilar paydo bo’lganki ularning ichki to’zilishi va tarkibi shu tomchilarning barqaror bo’lib, o’zok vakt yashashigina emas, balki usishi va bo’linib ko’payishiga ya'ni usi xamda bo’linib ko’payish xususiyatiga ega bo’lgan ikki tomchi ajrralishiga imkon bergan. Shunday qilib dinamik jixatdan barqaror va bo’linib ko’payish xususiyatiga ega bo’lgan. Tomchining vujudga qelishi okibatida murakqab ammo jonsiz organik xosila tirik mavjudotga aylangan. Bo’ mavjudotlarning ichki to’zilishi xam vakt utishi bilan toboro murakqablashib borgan xamda oziklanish nafas olish usish va ko’payishga toboro moslashgan. Okibat natijada dastlabki tirik organizmlar paydo bo’lganki, ular bo’tun organik olamga asos solgan. Buning uchun orada ming ming yillar utdi. Yer sharida o’simliklar bilan bo’lmagan xayvonlar bo’lmagani qabi, xayvonsiz o’simliklar xam yuk. Xayvon va o’simliklar xar xil gruppalardan iborat bo’lsada, lekin ular (xayvonlar va o’simliklar) dunyosi bir bo’tun yashab, doimo aloqada va o’zaro munosabatdadir. Bo’ joyda paydo bo’lgan va bir biri bilan o’zviy aloqada rivodjlangan xayvonlarning mikroorganizmlarning va o’simliklarning barqaror turkumi BIOSENOZ deyiladi. O’rmon, dasht, cho'l va boshqalar biosenozga yakkol misoldir. Biosenoz negizini tirik moddani xosil qiladigan yashil o’simliklar tashqil etsa xam, lekin tirik organik moddani istemol qiluvchi xayvonlar va mikroorganizmlar biosenozda albatta ishtirok etadi. Demak biosenozga qiradigan turlar va jinslar o’zlarining yashashi va ko’payishi uchun zarur bo’lgan xamma narsani mazqur biotokdan oladi. Biosenozlarning muxim belgisi-ekologik sistemada birgalikda xayot qechirayotgan turlar soning o’z-o’zidan «avtomatik» ravishda boshqarilishidir. M: o’simlik turlari iqlim va tuproq sharoitiga bog’liq xolda oz yoki ko’p bo’ladi. Xayvon turlarining soni asosiy ozik bo’lgan o’simliklarning o’z ko’pligiga bog’liq. O’simliklar bilan oziklanadigan bir xil xayvonlar yirtkich xayvonlar uchun ulja bo’ladi. Demak biosenoz o’simliklari qancha ko’p bo’lsa, uning xayvonlari xam shuncha ko’p va xilma xil bo’ladi. Biosenozda turlarning o’z o’zini boshqarishda mikroorganizmlar tipik misol bo’ladi. Organik qoldiklarda bakterialar uchraydi bakteriyalarning ko’payishi infozoriyalarning tez uchrashi uchun qulay sharoit tugdiradi. Info’zoriyalar bakteriyalarni yuk qiladi, bakteriyalar ko’paygach, ozik yetishmasligi tufayli info’zoriyalar xam kamayadi. Organizmning muxitga mos qelishi uning xayot formulasi deyiladi. Kserofitlar, efemerlar, mezofitlar va boshqalar o’simliklarning xayot formalari xisoblanadi. Xayvonlarning xam xayot formalari mavjud bo’lib ularni bir qancha alomatlarga qarab qlassifiqasiya silish mumkin. M: sovuk qonlilar va issiq qonlilar xayvonlarning iqlimi bilan bog’liq xayot formalari xisoblansa xayvonlar oziklanishiga qarab ut xur, yirkich qabi turlarga bo’linadi. Xayvonlar shuningdek yashash sharoitiga qarab quruklikda, daraxtda suvda yashovchi turlarga bo’linadi. Suv biosenozlari yashash sharoitlariga qarab ikita asosiy bioxurlar gruppasiga bental bioxurga qiradi. Bental organizmlari bentoz deyiladi. Pelagial bioxur organizmlari yana ikki gruppaga plankton va nektonga bo’linadi. Suvda passiv so’zib yuradigan (suv okizib yuradigan) barcha mayda organizmlar plankton deb ataladi. Suvda o’zlari so’zib yuradigan organizmlar esa nekton deb ataladi. Bakteriyalar bakton plankton organizmlarga tipik misol bo’ladi, bir litr suvda bir necha mln indivetga yetarli, shu sababli suv xavzasidagi planktonning umumiy biomasasi juda qatta. Xulosa Qilingan ishlardan shuni xulosa qilish munkinki geografik qobiq geografiya fanidan tashqari yana qator fanlarning o’rganish obeykti hissoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda turlicha nomlandi va har bir fan o’z nuqtai nazaridan geografik qobiqning chegaralarini turlicha o’tkazgan. Geografik qobiq tabiat komponentlarining o’zaro aloqasi, tasirida shakillandi. Tabiat komponaentlari esa uning moddiy tarkibi tashkil etdi. Ular bir-biriga tasir ko’rsatishi va aloqadorligi natijasida yaxlit bir butun tabiat kompleksiga aylandi. Bu aloqadorlik natijasida geografik qobiqning o’ziga xos qonuniyatlari va xususiyatlari yuzaga keldi. Yer sayyorasi shakillangandan so’ng malum muddat o’tgach uning yuzasi sovib yerning tosh qobig’i litosfera shakllandi va yer o’z o’qi atrofida aylana boshladi. Natijada yer magnit maydoni hosil bo’ldi va buning natijasida magnit maydoni yer yuzasidagi gazlarni va boshqa moddalarni o’zida ushab qola boshladi. Shu tariqa atmosfera va gidrosfera paydo bo’ldi. Bu sferalarning uzoq muddat davomida o’zaro bir biriga tasiri natijasida biosfera hosil bo’ldi va geografik qobiq mukamal holatga keldi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdug’aniev O “Umumiy yer bilimi” fanidan ma’ruzalar matni 2008-yil. 2. Nigmatov A, yusupov R, - “tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent 2006. 3. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006-yil. 4. Vahobov, Abdunazarov “Umumuiy yer bilimi” Toshkent 2005-yil. 5. Yo’live A, Sattorov A, Yusupov A “Geologiya asoslari” Toshkent 2006-yil. 6. Zokirov Sh S, Toshov X R “Landshaftshunoslik” Toshkent 2013-yil. 7. Chiniqulov X, Jo’live A. X “ Umumiy geologiya” Toshkent 2010.